راهکارهای کاهش تنش برای کارکنان نوبتکار

درحال حاضر بخش قابل توجهی از سیستم های تولیدی به نوبتكاری (SHIFT WORK) اختصاص داشته و به تبع آن توجه به وضعیت كاركنــان نوبتكار اهمیت بالایی پیدا می كند. در ایران نیز صنایعی چون نفت، پتروشیمی و سیمان در بخش تولیدی و بیمارستانها، فرودگاه و نیروی انتظامی در بخش خدمات از این سیستم ها استفاده می كنند. از سوی دیگر مشكلاتی مانند تنش شغلی، خستگی، نارضایتی از كار و... در شرایط نوبتكاری بروز بیشتری دارد. نوشتار حاضر ضمن معرفی اجمالی سیستم های نوبتكاری و عوامل تنش زا و كاهنده رضایت شغلی ناشی از چنین شرایطی به بیان راهكارهای بهبود شرایط كاری و رضایتمندی كاركنان نوبتكار باتوجه به تجربیات دیگر كشورها می پردازد.
● سیستم نوبتكاری
سیستم نـــــوبتكاری عبارت است از دوره های زمانی كه در ۲۴ ساعت شبانه روز، افراد به كار مشغول هستند، یعنی ۸ ساعت شیفت صبح، ۸ ساعت شیفت عصر و ۸ ساعت شیفت شب و یا دو شیفت ۱۲ ساعته. این سیستم در بخش تولید در جاهایی كه نظام تولیدی پیوسته است، مانند پالایشگاهها، صنایع پتروشیمی، كارخانه های سیمان و... و در بخش خدمات مانند بیمارستانها، نیروی انتظامی، فرودگاهها و... به كار می رود(۵).
شیفت های كاری به دو صورت ثابت و چرخشی است. در نوبتكاریهای كشورهای آمریكا و كانادا حدود ۴۲ درصد افراد نوبتكار از سیستم نــوبتكاری متغیر (چرخشی) استفاده می كنند(۷). طبیعی است در نوبتكاری ثابت عده ای همیشه شب كار خواهند بود و این مضرات زیادی برای آنها به همراه خواهد آورد. محدودیتها و اقتضائات خاص نوبتكاری باعث شده تا هر كسی در این سیستم ها دوام نیاورد و مدیران را بر آن داشته تا درمورد بهبود وضعیت و شرایط شغلی افراد به فكر فرورفته و راهكارهایی را ارائه دهند. مطالعاتی كه توسط هارینگتون انجام شده نشان می دهد فقط ۱۰ درصد افراد از نوبتكاری لذت می برند و بقیه به نحوی با آن می سازند و گاهی راهی به جز نوبتكاری ندارند(۹).
در این سیستم ها، خستگی، واماندگی، كسالت، انزوا، امراض روحی و روانی و بیماریهای جسمی و بسیاری مسائل دیگر شایع و رایج است. مطالعات انجام شده در صنایع پتروشیمی نیز نشان می دهد رضایت شغلی كاركنان بخش عملیاتی از رضایت شغلی بخش ستادی كمتر است و اختلاف آنها معنی دار است.
هرچند سیستم نوبتكاری به استفاده هرچه بیشتر و بهتــر از ماشین آلات و تولید بیشینه می انجامد، اما نباید فراموش كرد كه معایب و مضراتی هم دارد كه به طور خلاصه می توان آنها را به صورت زیر برشمرد:
الف) شیفت های ثابت: همانگونه كه در بالا اشاره شد، در اینگونه موارد عده ای دائماً نوبتكار شبانه خواهند بود و كارهای شبانه، ساعت بیولوژیك بدن را، كه زمان خواب، زمان غذا خوردن و زمان استراحت را تعیین می كند، به هم می زند و این وضعیت عوارض بسیاری دارد. ازطرف دیگر علاوه بر اختلال در سیستم خواب افراد، برنامه ارتباطات با خانواده و دیگر اقوام و آشنایان نیز مختل می شود. كم خوابی، كم اشتهایی و بیماریهای قلبی و حالت انزوا و گوشه گیری از دیگر علائم مشاهده شده در بین شب كاران است (۵).
ب) شیفت های متغیر و چرخشی: دو نوع شیفت چرخشی داریم: شیفت چرخشی جلوگرد (FORWARD ROTATING SHIFT) كه به صورت شیفت صبح شیفت
عصـــــــر شیفت شب می چرخد و شیفت چرخشی عقب گرد (BACKWARD ROTATING SHIFT) كه عكس حالت اول انجام مـــی گیرد. مطالعات نشان می دهد رضایت شغلی و راحتی كاركنان در سیستم چرخش جلوگرد بیشتر از عقب گرد است.
دركل، در این سیستم ها همه افراد نوبتكار به نحوی در مشكلات سهیم می شوند و تبعات منفی شیفت ثابت وجود ندارد اما ازطرف دیگر مشكلات عدیده ای چون به هم خوردن ریتم شبانه روزی، تنش، عوارض بهداشتی - ایمنی و كم خوابی را نیز به همراه دارد(۸). به هرحال در هر نوع از نوبتكاری معایب و مزایایی است و مدیر باید براساس تصمیم گیری و اهداف یكی را برگزیند.
جدای از این مباحث، پاره ای از مشكلات به ساختار سازمانی و شرایط محیط كار و تناسب آن با سیستم نوبتكاری برمی گردد و مدیر می تواند به راحتی آنها را با اتخاذ تدابیری مرتفع گرداند. ایـــن پیشنهادات درقالب توصیه هایی خواهدآمد.
● عوامل به وجود آورنده فشار عصبی و تنش دركار
عوامل تنش زا تقریباً در زندگی همه افراد وجود دارد. محیط كاری نیز بنابه شرایط خود بی بهره از چنین عواملی نیست. اگر این عوامل خارج از كنترل كاركنان باشند به آسیبهای جدی منجر خواهندشد. لذا ضرورت دارد مدیران بویژه در نظامهای نوبتكاری، این عوامل و منابع استرس را شناخته و آنها را رفع یا كنترل كنند. عوامل به وجود آورنده تنش به دو دسته فیزیكی و سازمانی تقسیم می شوند:
عوامل تنش زای جسمی و فیزیكی: شامل صدا و دمای بیش از حد بالا یا بیش از حد پایین، لرزشهای شدید و یا حتی سیستم شیفتی چرخشی و متغیر می شود.
▪ عوامل تنش زای سازمانی: شامل مواردی چون خستگی، یكنواختی و عدم تنوع در كار، عدم رضایت شغلی، عدم امنیت شغلی، ابهام در مسئولیت، انزوا، میزان ریسك و خطر شغل است(۲).
به نظر می رسد در صنایع نوبتكار امكان وقوع هر دو نوع عوامل وجود دارد و شاید نارضایتی كاركنان تاحدی به این مسائل مربوط باشد. اگر بخواهیم به صورت بسیار خلاصه عوارض و تبعات بهداشتی - ایمنی ناشی از بروز و دوام تنشهای شدید ومزمن در بین كاركنان را برشماریم، می توان گفت: بیماریهای قلبی، فشارخون بالا، امراض گوارشی، جوشهای پوستی، تنگی نفس، اختلالات عصبی و روانی، عدم تعادل در برقراری ارتباطات سودمند، خستگی، واماندگی، غیبت و جابجایی، اعتیاد به موادمخدر و مشروبات الكلی، افزایش ضایعات و تصادفات در كار و بسیاری موارد دیگر نمونه هایی هستند كه مانع از تحقق اهــــــــــــداف سازمان و افراد می شوند (۲).در رابطه با استرس كاری چند نكته قابل توجه است:
الف) در شناسایی تنش شغلی چند فاكتور زیر باید مدنظر باشد:
▪ عوامل و علل تسهیل كننده تنش؛
▪ محل بروز استرس؛
▪ تناوب و شدت عوامل تنش زا؛
▪ گستردگی مشكل.
ب) در شناخت و تشخیص تنش شغلی به شاخصهایی چون میزان بیماری، مرخصی های پزشكی، نرخ جابجایی، گزارشهای بخش ایمنی و بهداشت و دعاوی خطرات شغلی باید توجه كرد.
ج) همكاری مدیران و كاركنان در كنار هم برای از بین بردن مشكلات لازم و ضروریست و بدون هریك از این دو، مشكل كماكان برجای خود باقی خواهدماند.
د) لازمست هرچند ماه یكبار ارزیابی دقیقی از وضعیت پرسنل نوبتكاری و مشكلات ایشان به عمل آید.
حال سوال اینجاست كه باتوجه به عوامل تنش زا در سازمانها، چه راهكارها و پیشنهــــادهایی برای مدیران صنایع نوبتكار دررابطه با برطرف كردن یا كاهش تنش و مشكلات در سیستم نوبتكاری می توان داشت، كه ازطریق آنها نه تنها شرایط شغلی ارتقا و بهبود یابد، بلكه رضایت شغلی كاركنان بخش عملیاتی و نوبتكاری بالا رود. از این حیث ما به بیان مشكلات سیستم های نوبتكاری پرداخته و راه حلهایی را نیز پیشنهاد می كنیم.
۱ - خستگی: در ۸۸ درصد شركتهای نوبتكار آمریكا و كانادا، خستگی و افسردگی ناشی از كار، جزء مشكل ذكر شده است. این عامل كه ناشی از یكنواختی، عدم تحرك، تكراری بودن كار، نیاز به دقت زیاد، تنش زا بودن كار است در سیستم های نوبتكاری شایع است (۷).
۲ - عوارض جسمی: كه ناشی از به هم خوردن چرخه شبانه روزی كاركنان است و در نوبتكاریهای چرخشی نیز دیده می شود عبارتند از:
▪ بیماریهای قلبی؛
▪ ناراحتیهای گوارشی مانند كم اشتهایی، زخم معده و...؛
▪ دیابت؛
▪ اعتیاد به سیگار، موادمخدر و مشروبات الكلی؛
▪ فشار خون بالا؛
▪ اختلالات روانی؛
▪ انزوا.
۳ - استرس كاری
۴ - عدم رضایت شغلی و احساس حقارت و خودكم بینی
۵ - آسیب پذیری درمقابل مشكلات جسمی و روحی
۶ - اختلال در روند تعامل و برقراری ارتباط با دیگران ازجمله خانواده (۵).
● پیشنهادات برای مدیریت سیستم نوبتكاری
حال به طرح و ارائه توصیه ها و پیشنهادهایی برای رفع مشكلات و مـــوانع پیش گفته در محیط كار وكم كردن عوارض منفی ناشی از نوبتكاری می پردازیم:
- وضعیت و شرایط نور، غذاخوری و تفریح و سرگرمی افراد بهبود یابد؛
- درصورت امكان هر فرد بیش از دو شیفت شبانه پشت سر هم نداشته باشد؛
- درصورت امكان هر فرد بیش از دو شیفت شبانه دوازده ساعته پشت سرهم نداشته باشد؛
- تقسیم روزهای مرخصی و تعطیلی بین شیفتها، یعنی از جمع كردن روزهای مرخصی بپرهیزید زیرا احتمال تصادفات بالا می رود؛
- اجازه استراحت، تفریح و ارتباط با كاركنان دیگر را به افراد بدهید؛
- كاركنان را در ابتدای امر نسبت به عوارض احتمالی نوبتكاری مطلع سازید و مورد سبك زندگی خاص نوبتكاری را اعم از وعده های غذایی، شیوه خواب، ورزش و... به ایشان آموزش دهید؛
- اصول ارگونومی را در محیط كار برای افراد اجرا كنید؛
- توصیه ها و نكات بهداشتی را به صورت پوستر در اطراف سازمان بچسبانید و هم در پاكتهای حقوق و دستمزد، برای كاركنان بفرستید؛
- در بین كار اجازه خواب كوتاه به كاركنان بدهید. چه اینكه هم اكنون حدود ۴۸ درصد كارخانه ها و شركتهای نوبتكار، به افراد اجازه خواب در بین كار و در زمان استراحت و تفریح را می دهند (۷)؛
- بـــرای نوبتكاران بویژه كسانی كه شبها كار می كنند محیطی را فراهم سازید كه به فعالیت و نرمش و ورزش بپردازند؛
- از بی سیم در شیفت شبانه استفاده كنید تا امنیت و برقراری ارتباط سریع تسهیل گردد؛
- معاینات سالانه دقیقی از كاركنان به عمل آورید؛
- سیستم نوبتكاری چرخشی جلوگرد (روز، عصر، شب) را به جای نوبتكاری چرخشی عقب گرد (روز، شب، عصر) جایگزین كنید؛
- برای شیفت های مختلف، پاداشهای مختلفی را قرار دهید. برای شیفت شب میزان پاداش را بیشتر كنید؛
- برنامه ایمنی دررابطه با رفتار افراد را به اجرا درآورید؛
- گروههای ایمنی تشكیل دهید كه مسائل شیفتهای مختلف را بررسی كنند؛
- در محیط كار استریو با موسیقی ملایم یا رادیو نصب كنید؛
- مواد آموزشی نوبتكاران را افزایش دهید؛
- تدبیری بیندیشید كه مدیران بخش منابع انسانی، عصرها و شبها بیشتر حضور داشته باشند؛
- دركنار قهوه و چای، تغذیه شكلاتهای مقوی در برنامه قرار دهید؛ - از اضافه كاریهای زیادی پرهیز كنید؛
- گاهی خط را بدون اطلاع قبلی تعطیل كنید _(البته اگر هزینه آن بالا نیست) و افراد را به نحوی موردنوازش قرار دهید. مثلاً آنها را به استخر شنا ببرید یا پاداش به ایشان بدهید؛
- به افرادی كه یك فصل را بدون غیبت در كار شركت كرده اند پاداش خوب بدهید؛
- به افرادی كه از شیفت روز به شیفت شب بروند پاداش خوب اعطا كنید؛
- اتاقهایی برای «چرت بین كار» با صندلیهای راحت و محیط ساكت آماده سازید(۱۰)؛
- اجازه دهید افراد شیفتهای خود را با هم جابجا و یا معامله كنند؛
- كاركنان را در تصمیم گیریها دخالت دهید؛
- در برخی آموزشها از كاركنان برای آموزش استفاده كنید؛
- خبرنامه ای حاوی تذكر نكات مهم و مفید برای كاركنان نوبتكار منتشر سازید؛
- از سری برنامه های كمك به كاركنان برای سازگار كردن افراد با عوامل تنش زا استفاده كنید؛
- از چرخش شغلی بین نوبتكاران برای افزایش تنوع، كــارایی و رضایت شغلی استفاده كنید (۳ و ۱۰)؛
البته كاركنان هم باید توصیه های زیر را جدی گرفته و اجرا كنند تا وضعیت كاری و روحی آنها بهبود یابد.
البته به كاركنان نیز توصیه می گردد نكات زیر را جدی گرفته و اجرا نمایند تا وضعیت كاری و روحی آنها بهبود یابد:
- محل بسیار آرام و ساكتی برای خواب خود درنظر بگیرید و سعی كنید هر نوع عامل ایجاد صوت و به هم زننده آرامش را از اطراف خود حذف نمایید.
- اگر جــزء نوبتكاران بویژه شب كاران هستید به ورزش و تمرینات بدنی روزانه توجه بیشتری داشته باشید. حداقل پیاده روی، چرخیدن در اطراف، فعالیت با دوستان را از دست ندهید.
- حتماً رژیم غذایی تایید شده ای را تنظیم كرده و براساس آن جلو بروید. سعی كنید همیشه از سبزیجات و میوه های تازه استفاده كنید.
- در سر كار برای خود تنوع ایجاد كنید، مثلاً گاهی قدم بزنید، گاهی به دستشویی رفته و آبی به صورت بزنید و نفسی تازه كنید. به نوار یا رادیو گوش دهید.
- با خانواده خود آخر هفته ها به مسافرت و گردش رفته و كمبود ارتباطات را جبران كنید.
- بعداز شیفت شبانه بلافاصله به رانندگی نپردازید.
- كمتر از قرصهای خواب آور استفاده كنید، به عبارت بهتر خود را به آنها عادت ندهید.
- تاحد امكان از اضافه كاری بلافاصله بعد از شیفت بپرهیزید (۵).
●● نتیجه گیری
تعداد بسیاری از شركتها و سازمانهایی كه ازسیستم های نوبتكار به طور موقت یا دائمی بهره می برند، مشكلات مرتبط با منابع انسانی نوبتكاران بویژه در زمینه رضایتمندی ایشان، وجود روشها و راهكارهای تجربه شده در دنیا جهت ارتقا بهره وری و رضایتمندی، همه بر استفاده از چنین راهكارهایی كه برخی از مهمترین آنها در این مقاله موردبررسی قرارگرفته، دلالت می كند.

منابع:
۱ ـ مورهد و گریفین (۱۳۷۴)، مدیریت رفتار سازمانی ترجمه دكتر سیدمهدی الوانی و دكتر معمارزاده، انتشارات مروارید.
۲ - میرجلیلی، سیدمهدی، آیا گردش شغلی برای واحد شما مناسب است؟، تازه های مدیریت، دوره سوم شماره ۱۰ و ۱۱
۳ - “SOME CAUSES AND SUGGESTED SOLUTIONS FOR SHIFTWORK PROBLEMS” (۱۹۹۹) NATIONAL OCCUPATIONAL HEALTH AND SAFETY COMMISSION, COMMONWEALTH OF AUSTRALIA, INTERNET.
۴ - “OUR PEOPLE ASSET” (۲۰۰۰), PETROCHEMICAL CORPORATION OF SINGAPORE (PRIVATE) LTD., E-MAIL: [e-mail].
۵ - “SHIFTWORK AND EXTENDED HOURS” (۲۰۰۰), WORKERS HEALTH CONTER, www.worksafereps.org.nz/hazards.
۶ - “YUW CONTENT MANAGER, (۲۰۰۱), “MANAGING JOB STRESS, A PRATICAL GUIDE FOR MANAGERS”.
۷ - STEVE MARDON (۲۰۰۰), “SHIFT WORK PRACTICES ۲۰۰۰” THE ANNUAL SURVEY, CIRCADIAN TECHNOLOGIES, INC.
۸ - ONTARIO WORKPLACE SAFETY AND INSURANCE BOARD, (۱۹۹۹) “STRESS HAZARDS” CHAPTER ۱۲, http:www.work safesask”ca/files.
۹ - “CAUSES OF STRESS (STRESSORS)” (۱۹۹۸), HARD LABOUR, SECTION ۲, http://www.lifepositive.com” Ihe.org,uk.
۱۰ - ALEC JEZEWSKI (۲۰۰۱) “HEATH AND SAFTY EFFECTS OF SHIFT WORK”, http://www. Visualrota.co.uk.
۱۱ - ANONYMOUS (۲۰۰۱), “SHIFWORKS”, MEGA ESSAYS.COM.
۱۲ - “SHIFTWORK SOLUTION” (۱۹۹۷), INDEX OF ARTECLES,
e-mail:[e-mail], http://www. Shift-work.com ۱۳ - JAMES WALKER (۱۹۷۸) “THE HUMAN ASPECTS OF SHIFTWORK” LONDON WC IH O HOX, CHAPTER ۹.
روح الله سهرابی: دانشجوی دكترای مدیریت تولید دانشگاه علامه طباطبایی - كارشناس سازمان مدیریت و برنامه ریزی

منبع : ماهنامه تدبیر