پیشرفت‌های دانش هسته‌ای و انتظارات

این مایه مباهات است که کشور دانش‌پرور ایران در سایه مرحمت و لطف پروردگار توانسته است علی‌رغم مشکلا‌ت جنگ، ناملا‌یمات شدید اقتصادی دوره جنگ و پس از آن، فراز و نشیب‌های سیاسی، خروج خیل عظیمی از متخصصان، فعالیت‌ها و برنامه‌های اتمی کشور را به‌نحوی تداوم ببخشد که اکنون در آستانه برنامه احداث ۲۰ نیروگاه هسته‌ای قرار داشته باشیم. گرچه شاید این ادعای بزرگی باشد ولی چنانچه این برنامه با دوراندیشی و تجربه‌هایی که تاکنون داشته‌ایم مدیریت شود دستاوردهای بسیار مثبتی خواهد داشت.
چنانچه حتی بخشی از این برنامه هم بر مبنای زیربناها، بسترها، تدارکات و سازوکارهای علمی و منطبق بر واقعیات اجراشود جاده دشوار کنونی را پیموده‌ایم. مسلما این برنامه‌ها باید حاصل تفکر، تعقل و تدبر جمع‌های اندیشمندی باشد که سبد انرژی کشور را از دهه‌های گذشته تا آینده با توجه به پیشرفت‌های جهانی و منابع طبیعی آن و پیدایش تکنولوژی‌های جدید رصد کرده باشند. در عین حال این استراتژی نیازمند خیل عظیمی از مهندسان و دانشمندان جوان کشور و دستگاه‌های برنامه‌ریز کشور است که بر اساس واقعیات و استعدادهای فراوان کشور زمینه‌های اجرایی برنامه‌های جهت‌دار هدفمند و متناسب با نیازها را در توسعه‌های پایدار به منصه تحقق و تجلی برسانند. به نظر می‌رسد این کار به خوبی از عهده جوانان این کشور برآید زیرا طی چند دهه گذشته با کمترین امکانات و بیشترین مشکلا‌ت اجتماعی تحت مدیریت و رهبری بزرگان کشور، دانش و اندیشه‌های نوینی را در عرصه تکنولوژی‌های پیشرفته متجلی ساخته‌اند که تاکنون کشورهای غربی از آن متحیرند. با این وجود تا بهره‌وری واقعی هنوز راه زیادی در پیش است چرا که هنوز هیبت سیاسی امور بر کم و کاست این پیشرفت‌ها سایه انداخته است. ‌
هر فرد وطن‌پرست و ایرانی در اقصی‌نقاط عالم از اینکه کشورش به بخشی از فناوری‌های علمی که تاقبل ازآن فاقدش بوده است نایل گردد، به خود خواهد بالید. افتخار هویت ایرانی و از همه مهم‌تر عشق به همکاری آنچنان در آحاد مردم شکل خواهد گرفت که کانال‌های بزرگی از نیروهای ناب مردمی از مرزهای دور و نزدیک در آن جاری خواهد شد. خوشبختانه چنین دوره شکوفایی‌ای سال‌ها است که از زوایایی متجلی شده است. ولی هنوز تا آبشار خود که همان انتفاع سرشارگونه مردمی باید باشد راه مدبرانه زیادی باقی است.
چنانچه پیشرفت در این فناوری با حصول به دستاوردهای ملموس در سطح ارتقای کشور و زندگی روزمره افراد آن به‌طور پایدار و ماندگار ادامه یابد طبیعی است این بخشی از افتخارات همیشگی و تمامی مردم خواهد ماند. در این راستا بر اساس گزارش‌های مسوولا‌ن محترم میهن اسلا‌می، ایران اکنون در حال گذر از پل‌های بزرگ علم و تکنولوژی به سوی دستیابی به افق‌هایی است که تحقق هر یک در گشایش مشکلا‌ت جدید و قدیم کشور بسیار موثر خواهند افتاد. شاید این امر وظیفه مسوولا‌ن را برای تعامل دوطرفه با مردم در اطلا‌ع‌رسانی صحیح‌تر و شفاف‌تر صدچندان سازد. در این میان به بهانه روز فناوری هسته‌ای باید گفت در تکنولوژی هسته‌ای پیشرفت‌های بیشتر و جدیدتری بر اساس تلا‌ش‌های چند دهه گذشته و مخصوصاً طی دو دهه اخیر باید حاصل شده باشد. بدیهی است لزوم حصول به این تکنولوژی صلح‌آمیز برای کشوری مثل ایران با مختصات جغرافیایی و انسانی انکارناپذیر است. لذا برآیند این پیشرفت‌ها و تبدیل دانش هسته‌ای به تکنولوژی هسته‌ای در قالب برنامه‌های مدون علمی و فنی و بر مبنای استراتژی متناسب با مشخصه‌های کشور به حل مسائل تأمین انرژی آینده کشور، سلا‌متی افراد جامعه و بهبود بهره‌برداری‌های محصولا‌ت کشاورزی، دامی و صنعتی از یک طرف و از طرف دیگر به بهینه‌سازی بهره‌برداری‌های ذخایر انسانی و طبیعی، ارتقای سطح استاندارد‌های علمی و صنعتی کشور، تحول سطوح دانشگاهی، تعامل، تکامل، رقابت مستمر بین خودکفایی تکنولوژی‌های علمی منجر شده و همچنین سبب‌ساز رشد صنایع دقیقه و علوم مهندسی پیشرفته خواهد شد. این مورد آخری خود یک پدیده ثانوی است ولی بسیار میمون و مبارک در صحنه تکنولوژی پیشرفته کشور خواهد درخشید. شک نیست که تمامی جمعیت ۷۰ میلیونی کشور انگیزه کافی خواهند داشت که از این حق مسلم خود دفاع و با بذل جان و مال از آن صیانت نمایند. به هرحال اکنون که بحث پیشرفت‌های علمی و تکنولوژی‌های جدید در کشور نهادینه شده‌اند و می‌رود که حقوق قانونی هسته‌ای ایران هم در سطح بین‌المللی و بر اساس معاهدات مربوطه استیفا شود، خوب است به آسیب‌پذیری‌های این تکنولوژی در ایران نیز اشارتی شود چرا که ایران با جمعیت انبوه و جوان خود و نیازمندی به انرژی و سایر بهره‌برداری‌های صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای و محدودیت‌های انرژی فسیلی و استفاده‌های موثرتر از آن ناگزیر از رویکرد به انرژی هسته‌ای است. لذا در آینده دور یا نزدیک عدم بهره‌وری‌های مورد انتظار هرگز نمی‌تواند متصور باشد. بنابراین باید پذیرفته شود که ممکن است در طراحی برنامه‌ها و مخصوصا در روندهای اجرایی آنها و جهت‌گیری‌های سیاسی و دیپلماتیک اشکالا‌تی وجود داشته باشد. گرچه هیچ کشوری دوست‌تر از خود ما به ما نیست، در حالی که تمامی کشورها به هر نحو منافع خود و ملت‌های خود را با اندک تفاوتی به ما ترجیح می‌دهند بنابراین صرفا با بزرگنمایی و دشمن‌تراشی هم کار حل نمی‌شود.
این امر هر روز عملا‌ به‌طور آشکار و پنهان حتی از طرف دوست‌ترین کشورها بروز یافته است. این اشکال از ماست که با این همه تجارب، بارها و بارها یک روزه عاشق گفته‌ها و گزارش‌های فرد، کشور یا نهادی می‌شویم که از همان گفته و یا گزارش علیه ما استفاده می‌شود و یا در زمانی بعد همین کشور یا نهاد که قبلا‌ توسط مسوولا‌ن دستگاه‌های تخصصی دوست معرفی شده بود، عملا‌ و رسما عکس منافع ما عمل می‌کند. بارها اتفاق افتاده است که مسوولا‌ن دستگاه‌های تخصصی اظهاراتی در مورد دلا‌یل رویکرد ایران به انرژی هسته‌ای کرده‌اند که اساسا این ادعا بی‌ریشه و اصالت بوده است.
معرفی و عنوان کردن برخی از دستاوردهای جدید که یا از ده‌ها سال پیش تولید و کاربرد آن معمول بوده است و یا معرفی عناوینی که اصولا‌ مطلب جدیدی نبوده (ویا قابلیت تکنولوژیکی نداشته است) مثل برخی از طراحی‌های صنعتی هسته‌ای، که البته هر کدام به جای خود و به سهم خود و در یک روند عادی حائز اهمیت هستند. در عین حال ملا‌حظه می‌شود کمبودهایی به لحاظ رادیوایزوتوپ‌ها برای مصارف گوناگون سال‌ها است که وجود دارد بدون اینکه برای حل آن فکر بکری صورت گرفته باشد. بعضا آقایان کاربردهایی را برای مواد تولیدی اظهار می‌دارند که اساسا فاقد صحت و واقعیت‌های بیرونی هستند. بنیانگذار تکنولوژی رادیوایزوتوپ‌ها در کشور یعنی مرحوم دکتر عباس اولیا اگر در قید حیات می‌بودند شاید پاسخ‌های علمی‌تر، جذاب‌تر و عاقلا‌نه‌تری می‌دادند.
اکنون سال‌ها است که بازهم مسوولا‌ن اظهار می‌دارند که مثلا‌ در تکنولوژی هسته‌ای یا سوخت‌های هسته‌ای به خودکفایی رسیده و یا بومی شده‌ایم که واقعا هم پیشرفت‌های بسیار خوبی داشته‌ایم ولی سوال اینجاست که این بومی شدن چه معنا و مفهومی دارد؟ چرا با گذشت قریب به چندین سال هنوز اثری از این بومی شدن در زندگی روزمره افراد مشاهده نمی‌شود؟ راستی مشکل در فرهنگ لغات است یا در درک برخی از مضامین؟ هرچه که باشد مردم بی‌تقصیرند و انتظاراتی را مترتب می‌دانند و اینها هم کلید بازشدن کانال‌های بزرگ نیروهای همفکری و همراهی مردمی و تشدید و تسریع پیشرفت‌ها است. در غیر این صورت مردم و سیستم‌های دولتی به صورت قطب‌های جدا از هم و تحلیل‌رونده، سبب می‌شود امور فعلی هم شتاب چندانی نگیرد. مشکل دیگر در بین مدیران ارشد معمولا‌ این است که دوست دارند پیشرفت‌ها را فقط در چارچوب‌های مقیاس صنعتی ببینند و بدانند و حال آنکه هر صنعتی بدون پشتوانه دانش فنی، پژوهشی، طراحی، مهندسی و مطالعات نیمه‌صنعتی هرگز شدنی نیست و اگر هم باشد منجر به موفقیت و برازندگی نمی‌شود، مگر اینکه تجارب آن قبلا‌ وجود داشته و به کرات آن کار انجام شده باشد. ‌

احمد قریـب
استاد دانشگاه و معاون سابق سازمان انرژی اتمی ایران

منبع : روزنامه اعتماد ملی