چشم هایی که تنبل شدند!

كار اصلی چشم آن است كه نورهایی را كه از خارج دریافت می كند طوری روی پرده شبكیه متمركز كند كه تصویر دقیقی از شیء مورد نظر روی پرده شبكیه ایجاد شود. شبكیه این تصاویر را به صورت پیام های عصبی به مغز ارسال می كند و این پیام ها در مغز تفسیر می شوند. بنابراین برای واضح دیدن، قبل از هر چیز لازم است كه نور به طور دقیق روی پرده شبكیه متمركز شود.
ساختمان چشم شبیه یك كره است. در قسمت جلوی این كره یك پنجره شفاف به نام قرنیه وجود دارد. نور از محیط خارج وارد قرنیه شده پس از عبور از مردمك به عدسی می رسد. عدسی نور را به صورت دقیق روی شبكیه متمركز می كند تا تصویر واضحی روی شبكیه ایجاد شود.
چرا معاینه چشم اهمیت دارد؟
دو تصور غلط در مورد معاینه چشم وجود دارد. یكی این است كه اگر خوب می بینید نیازی به معاینه چشم ندارید و دیگری اینكه تست بینایی كه حدت بینایی را با استفاده از تابلوهای مخصوص اندازه گیری می كند (مشابه تست های بینایی كه در هنگام اخذ گواهینامه رانندگی انجام می شود) همان معاینه چشمی است با اسمی دیگر. اما باید توجه داشت كه چشم پزشك درواقع علاوه بر تست بینایی، چشم شما را از نظر بیماری های دیگری نیز كه ممكن است علائم زودرس نداشته باشند ولی نیاز به درمان زودرس دارند معاینه می كند. بنابراین معاینه كامل چشمی بسیار بیشتر از یك تست بینایی است.
●چه كسانی باید مورد معاینه چشمی قرار گیرند؟
صرف نظر از سن و سلامت جسمانی، هر شخصی باید به صورت دوره ای و منظم مورد معاینه چشمی قرار گیرد. در بزرگسالان معاینه چشمی از جهت درست بودن شماره عینك و تشخیص زودرس بیماری ها اهمیت دارد. در كودكان، معاینه چشمی نقش بسیار مهمی در تكامل بینایی كودك دارد. از آنجایی كه بینایی نقش مهمی در فرایند یادگیری كودكان دارد، اهمیت معاینات دوره ای در كودكان دو چندان است. مشكل بینایی كودك گاهی خود را به صورت افت تحصیلی و مشكل در انجام تكالیف مدرسه نشان می دهد. در بسیاری موارد، كودكان به این دلیل كه نمی دانند دید طبیعی چگونه باید باشد شكایتی از دید خود ندارند. اگر كودك شما از نظر درسی در مدرسه مشكل دارد و یا در خواندن و یادگیری دچار مشكل است حتماً باید جهت اطمینان از عدم مشكلات چشمی معاینه شود.
●چه مشكلاتی در معاینه چشم مورد توجه قرارمی گیرند؟
مشكلاتی كه چشم پزشك در معاینه چشمی به آنها توجه می كند عبارتنداز:
▪ عیوب انكساری: شامل دوربینی، نزدیك بینی، آستیگماتیسم،...
▪تنبلی چشم (آمبلیوپی): این مشكل در موارد استرابیسم و یا اختلاف زیاد بینایی دو چشم رخ می دهد. در این وضعیت مغز تصویر گرفته شده از چشم مشكل دار را ارسال نمی كند. آمبلیوپی در صورت عدم درمان ممكن است باعث اختلال در تكامل بینایی شده و اختلال دائمی بینایی را به همراه داشته باشد. این اختلال معمولاً با بستن چشم بدون مشكل برای مدتی مشخص درمان می شود.
▪ استرابیسم (انحراف چشم): چشم پزشك چشم بیمار را از نظر هماهنگی حركتی و وضعیت قرارگیری نسب به یكدیگر بررسی می كند. استرابیسم می تواند سبب اختلال در درك عمق و آمبلیوپی شود.
▪ بیماریهای چشمی: بسیاری از بیماریهای چشمی نظیر گلوكوم و مشكلات ناشی از دیابت در مراحل اولیه علائم واضحی ندارند. چشم پزشك در معاینه چشمی به این بیماری ها توجه كرده و در صورت برخورد با این علائم درمان های اولیه را آغاز می كند. در بسیاری موارد تشخیص و درمان زودرس بیماریها سبب كاهش عوارض و از دست دادن دائمی دید می شود.
كودكان: این زمان در كودكان متفاوت است. تخمین زده می شود كه از هر ۲۰ كودك پیش دبستانی و هر ۴ كودك دبستانی ۱ كودك مشكل چشمی دارد كه در صورت عدم درمان می تواند سبب كاهش دائمی بینایی شود.
كودكانی كه علائمی نداشته و ریسك پایینی دارند باید در ۶ ماهگی، ۳ سالگی و قبل از ورود به مدرسه معاینه كامل چشمی شوند. این كودكان پس از آن باید هر ۲ سال مورد معاینه قرار گیرند.
بزرگسالان: به طور كلی، بسته به میزان تغییرات بینایی و سلامت جسمانی، بزرگسالان باید تا سن ۴۰ سالگی هر ۲ تا ۳ سال تحت معاینه كامل چشمی قرار گیرند. در بیمارانی كه به بیماری هایی نظیر دیابت و فشار خون مبتلا هستند معاینات بیشتری توصیه می شود زیرا این بیماری ها تأثیر سویی بر بینایی دارند.
در افراد بالای ۴۰ سال بهتر است معاینه چشمی هر ۱ تا ۲ سال صورت گیرد، زیرا بعضی بیماری ها نظیر پیرچشمی، كاتاراكت و دژنراسیون ماكولا با افزایش سن اتفاق می افتد.
از آنجا كه ریسك بیماری های چشم با افزایش سن، بالا می رود افراد بالای ۶۰ سال هم باید هر سال معاینه شوند.
●تنبلی چشم
تنبلی چشم یا آمبلیوپی كه در حدود ۳ درصد از افراد دیده می شود زمانی رخ می دهد كه چشم در دوره كودكی دید طبیعی پیدا نكند. این اختلال كه معمولاً در یك چشم دیده می شود به دلیل اختلال دید چشم تنبل بر اثر عوامل مختلف نظیر عیوب انكساری (دوربینی، نزدیك بینی، یا آستیگماتیسم)، انحراف چشم (لوچی یا استرابیسم) و یا عدم شفافیت مسیر بینایی (ناشی از عواملی نظیر آب مروارید، كدورت قرنیه و یا افتادگی پلك) رخ می دهد. عدم وضوح تصویر در چشم بیمار و بهتر بودن تصویر ایجاد شده در چشم سالم سبب می شود تا مغز بین دو چشم، چشم سالم را برای دیدن انتخاب كند و درواقع مسیر ارسال تصویر از چشم بیمار به مغز را مسدود و یا اصطلاحاً دید چشم بیمار را خاموش كند و این تنبلی نوعی اختلال است كه اگر به موقع تشخیص داده و درمان نشود فرد را از یك چشم بسیار كم بینا یا نابینا می كند و با تشخیص به موقع به راحتی و كاملا قابل درمان است. چشمان برخی كودكان، با آنكه سالم به نظر می رسند اما از سلامتی و دید كافی برخوردار نیستند.
رشد و تكامل مركز بینایی در مغز از دوران جنینی تا حدود ده سالگی ادامه دارد، اما حداكثر سرعت رشد آن تا سه سالگی است. نتیجه تكامل دستگاه بینایی، در این دوران، دید واضح و كامل است. در این مدت، بخصوص در سه سال اول زندگی، هر عاملی كه باعث اشكال دید، در یك یا هر دو چشم كودك شود، رشد و تكامل دستگاه بینایی را متوقف می سازد و در نتیجه باعث كاهش میزان بینایی طفل می شود. معنی این سخن آن است كه امكان دارد چشمی را كه از نظر ظاهر كاملاً طبیعی است. از بینایی كامل و طبیعی برخوردار نباشد.
در صورتی كه اشكال دید كودك، قبل از پنج سالگی درمان شود، حتی اگر چشم در این مدت تنبل شده باشد با درمان، بینایی كامل به دست می آید.
پس از پنج سالگی، هر چه درمان چشم تنبل بیشتر به عقب بیافتد، احتمال به دست آوردن بینایی كامل كمتر می شود. به طوری كه پس از هفت تا ده سالگی، درمان هیچ تأثیری در بینایی نخواهد داشت.
●علائم تنبلی چشم
تنبلی چشم معمولاً در سنین زیر ۶ سال ایجاد شده و اغلب توسط والدین، معلمان، و یا پزشك كشف می شود. در سنینی كه كودك قادر به بیان مشكلات خود می باشد ممكن است از ضعف بینایی، خستگی چشم و یا سردرد شكایت داشته باشد. اما در اغلب موارد كودك شكایتی ندارد و ممكن است علایم بیماری های مسبب تنبلی چشم نظیر انحراف چشم و كدورت های مسیر بینایی مثل آب مروارید و كدورت قرنیه منجر به تشخیص شوند. ولی زمانی كه تنبلی چشم ناشی از عیوب انكساری باشد تشخیص آن مشكل است زیرا كودكان به راحتی توسط چشم دیگر می بینند و كمبود دید در چشم بیمار را جبران می كنند. به همین دلیل والدین و معلمان باید به وضعیت دید كودكان توجه ویژه ای داشته باشند.
●درمان تنبلی چشم
خوشبختانه تنبلی چشم در صورتی كه در زمان مناسب تشخیص داده شود به راحتی قابل درمان است. درمان تنبلی چشم معمولاً به صورت بستن چشم سالم و وادار كردن مغز به دیدن با چشم تنبل است.
این درمان ممكن است هفته ها و یا حتی ماه ها طول بكشد كه البته چشم سالم باید به تناوب باز شود. در مواردی كه تنبلی ناشی از عیوب انكساری است تجویز عینك یا لنز سبب وضوح تصویر در چشم معیوب و درمان تنبلی خواهد شد. مواردی نیز كه تنبلی ناشی از انحراف چشم است با جراحی و اصلاح انحراف قابل درمان است. نكته ای كه باید به آن توجه داشت این است كه مسیرهای بینایی تا سنین ۸ تا ۱۰ سالگی تكامل می یابند و درمان تنبلی چشم بعد از این سنین امكان پذیر نیست. بنابراین در صورتی كه چشم تنبل در سنین پایین درمان نشود بعد از سن ۱۰ سالگی در اكثر موارد هیچ درمانی نخواهد داشت و ممكن است منجر به از دست رفتن شدید دید در یك چشم شود.
برای جلوگیری از تنبلی چشم، كودك باید بعد از تولد در زایشگاه توسط متخصص كودكان و در سنین ۳ تا ۴ ماهگی و ۲ تا ۳ سالگی توسط چشم پزشك معاینه شود. خوشبختانه اخیراً در ایران طرحی برای جلوگیری از تنبلی چشم اجرا شده است كه در آن كلیه كودكان مهدكودك ها و آمادگی به رایگان تحت معاینه قرار می گیرند. بنابراین توصیه می شود در صورتی كه كودك خود را نزد چشم پزشك نبرده اید و كودك شما در سنین كودكستان و آمادگی است با شركت در این طرح از سلامت بینایی كودك خود اطمینان یابید. همچنین اگر كودكی انحراف چشم دارد، والدین باید به محض تشخیص، او را نزد متخصص برده و تحت درمان قرار دهند. درمان تنبلی چشم، معمولاً با بستن چشم سالم است، تا چشم تنبل به كار بیفتد و تنبلی آن بر طرف شود.
اگر متخصص توصیه كرد چشم كودك را ببندید، طبق دستور او عمل كنید و چشم كودك را كمتر یا بیشتر از زمان تعیین شده نبندید.در صورت تشخیص تنبلی چشم، حتماً تا پایان ۵ سالگی پیگیر وضعیت بینایی و تغییرات عیوب انكساری كودك باشید.

فریده جانكی مقدم

منبع : روزنامه همشهری