ایمان و عبادت علی علیه السلام

حقیقت عبادت تعظیم و طاعت خدا و چشم‌پوشی از غیر اوست، بزرگترین فضیلت نفس ستایش مقام الوهیت و تقرب جستن به ساحت قدس ربوبی است، عبادت اگر با شرایط خاص خود انجام شود مقام بسیار بزرگ و افتخار آمیزی است چنانکه از پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله به وسیله کلمه عبد تجلیل شده و قبل از عنوان رسالت عبودیت او قید گردیده است:
اشهد ان محمداً عبده و رسوله.
برای سیر مراتب کمال بهترین وسیله پیشرفت، تهذیب و تزکیه نفس است که راه عملی آن با عبادت حقیقی صورت میگیرد. انجام عبادت تنها برای رفع تکلیف نیست بلکه وسیله نمو عقل، و موجب تعدیل و تنظیم قوای وجودی است که نفس را از آلودگی‌های مادی باز می‌دارد، بهترین وجه عبادت انجام امری است که بدون ریا و سمعه بوده و صرفا برای خدا باشد و در این شرایط است که صفت تقوی ظهور می‌کند و بدون آن انجام عبادات مقبول نیفتد.
تقوا و ورع انحراف از جهان مادی و فانی بوده و توجه به عالم روحانیت و بقاء است و ایمانی که به زیور تقوا آراسته شود ایمان حقیقی است و در اثر اخلاص در عبادات، شخص را به مرحله یقین می‌رساند.
علی علیه السلام علاوه بر نمازهای واجبی نوافل را نیز انجام می‌داد و هیچ وقت نماز شب آن حضرت ترک نمی‌شد حتی در موقع جنگ نیز از آن غفلت نمی‏نمود، در لیلة الهریر نزدیکی‏های صبح به افق می‌نگریست ابن‌عباس پرسید مگر از آن سو نگرانی داری آیا گروهی از دشمنان در آنجا کمین کرده‏اند؟ فرمود نه می‌خواهم ببینم وقت نماز رسیده است یا نه!
با توجه به نکات معروضه، علی علیه السلام در ایمان و تقوا و زهد و عبادت و یقین منحصر به فرد بود در این مورد پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: لو ان السموات و الارض وضعتا فی کفة و وضع ایمان علی فی کفة لرجح ایمان علی. (۱)
یعنی اگر آسمان‌ها و زمین در یک کفه ترازو و ایمان علی در کفه دیگر گذاشته شوند به طور حتم ایمان علی بر آنها فزونی می‌کند.
علی علیه السلام با عشق و حب قلبی خدا را عبادت می‌کرد زیرا عبادت او برای رفع تکلیف نبود بلکه او محب حقیقی بود و جز جمال دلربای حقیقت چیزی در نظرش جلوه‏گر نمی‌شد.
علی علیه السلام در تقوای دینی و عبادت چنان کوشا بود که پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله در پاسخ کسانی که از تندی علی علیه السلام در نزد وی گله می‌کردند فرمود: علی را ملامت نکنید زیرا او شیفته خدا است! (۲)
علی علیه السلام هنگامی‌ که مناجات می‌کرد و مشغول نماز می‌شد گوشش نمی‏شنید و چشمش نمی‌دید و زمین و آسمان، دنیا و مافیها از خاطرش فراموش می‌شد و با تمام وجود توجه خود را به مبدأ حقیقت معطوف می‌داشت چنان که مشهور است در یکی از جنگ‌ها پیکان تیری به پایش فرو رفته و به قدری دردناک بود که نمی‌توانستند آن را بیرون بیاورند وقتی که به نماز ایستاد بیرون کشیدند و او متوجه نشد!
آن حضرت به پیشگاه خدای تعالی عرض می‌کند:"الهی ما عبدتک طمعا للجنة ولا خوفا من النار بل وجدتک مستحقا للعبادة؛ خدایا من ترا به طمع بهشت و یا از ترس جهنم عبادت نمی‌کنم بلکه ترا مستحق‏ و سزاوار پرستش یافتم."
علی علیه السلام هنگام وضو گرفتن سراپا می‌لرزید و لرزش خفیفی وجود مبارکش را فرا می‌گرفت و چون در محراب عبادت می‌ایستاد رعشه بر اندامش می‌افتاد و از خوف عظمت الهی اشک چشمانش بر محاسن شریفش جاری می‌شد، سجده‏های او طولانی بود و سجده‏گاهش همیشه از اشک چشم مرطوب!
شاعر گوید:
هو البکاء فی المحراب لیلا
هو الضحاک اذا اشتد الضراب
یعنی او در محراب عبادت به شدت گریان و در شدت جنگ خندان بود. ابودرداء که یکی از اصحاب پیغمبر صلی الله علیه و آله است گوید در شب تاریکی ‏از نخلستانی عبور می‌کردم آواز کسی را شنیدم که با خدا مناجات می‌کرد چون نزدیک شدم دیدم علی علیه السلام است و من خود را در پشت درخت مخفی کردم و دیدم که او با خوف و خشیت تمام با آهنگ حزین مناجات می‌کرد و از ترس آتش سوزان جهنم گریه می‌نمود و به خدا پناه برده و طلب عفو و بخشش می‌نمود و آنقدر گریه کرد که بی‌حس و حرکت افتاد! گفتم شاید خوابش برده است نزدیکش رفتم چون چوب خشکی افتاده بود او را تکان دادم حرکت نکرد گفتم حتما از دنیا رفته است شتابان به منزلش رفتم و خبر مرگ او را به حضرت زهرا علیهاالسلام رسانیدم فرمود مگر او را چگونه دیدی؟ من شرح ما وقع گفتم، فاطمه علیهاالسلام گفت او نمرده بلکه از خوف خدا غش نموده است. (۳)
علی علیه السلام علاوه بر نمازهای واجبی نوافل را نیز انجام می‌داد و هیچ وقت نماز شب آن حضرت ترک نمی‌شد حتی در موقع جنگ نیز از آن غفلت نمی‏نمود، در لیلة الهریر نزدیکی‏های صبح به افق می‌نگریست ابن‌عباس پرسید مگر از آن سو نگرانی داری آیا گروهی از دشمنان در آنجا کمین کرده‏اند؟ فرمود نه می‌خواهم ببینم وقت نماز رسیده است یا نه!
حضرت علی بن الحسین علیهماالسلام که از کثرت عبادت و سجده‏های طولانی به کلمه سجاد و زین‌العابدین ملقب شده بود در برابر سؤال دیگران که چرا اینقدر مشقت و رنج بر خود روا می‌داری فرمود:
و من یقدر علی عبادة جدی علی بن ابی طالب؟
کیست که بتواند مثل جدم علی علیه السلام عبادت کند؟
ابن ابی الحدید به نحو دیگری این مطلب را بیان کرده و می‌نویسد به علی بن الحسین علیهماالسلام که در مراسم عبادت به نهایت رسیده بود عرض کردند که عبادت تو نسبت به عبادت جدت به چه میزان است؟ فرمود عبادت من نسبت به عبادت جدم مانند عبادت جدم نسبت به عبادت رسول خدا صلی الله علیه و آله است. (۴)
از ام‌سعید کنیز آن حضرت پرسیدند که علی علیه السلام در ماه رمضان بیشتر عبادت می‌کند یا در سایر ماه‏ها؟
کنیز گفت علی علیه السلام هر شب با خدای خود به راز و نیاز مشغول است و برای او رمضان و دیگر اوقات یکسان است.
وقتی که آن حضرت را پس از ضربت خوردن از مسجد به خانه می‏بردند نگاهی به محل طلیعه فجر افکند و فرمود ای صبح تو شاهد باش که علی را فقط اکنون(به حکم اجبار) دراز کشیده می‏بینی!
ابن ابی الحدید گوید عبادت علی علیه السلام بیشتر از عبادت همه کس بود زیرا او اغلب روزها روزه‌دار بود و تمام شب‌ها مشغول نماز حتی هنگام جنگ نیز نمازش ترک نمی‌شد، او عالمی بود با عمل که نوافل و ادعیه و تهجد را به مردم آموخت.
موقعی که شب پرده ظلمت و تاریکی می‌افکند و ستارگان رو به افول می‌نهادند او را می‌دیدی که در محراب عبادت دست به ریش خود گرفته و چون شخص مار گزیده به خود می‏پیچید و مانند فرد اندوهگینی (از خوف خدا) گریه می‌کرد و می‌گفت ای دنیا! آیا خود را به من جلوه داده و مرا مشتاق خود می‌سازی؟ هیهات مرا به تو نیازی نیست و ترا سه طلاق داده‏ام که دیگر مرا بر تو رجوعی نیست! سپس می‌فرمود آه از کمی توشه و دوری سفر و سختی راه! معاویه گریه کرد و گفت ای ضرار بس است به خدا سوگند که علی چنین بود خدا رحمت کند ابوالحسن را!
علی علیه السلام موقع نماز در برابر مبدأ وجود با دل پاک و توجه تام می‌ایستاد و به راز و نیاز مشغول می‌شد عبادت و پرستش او مانند اشخاص دیگر نبود زیرا هر کسی بنا به هدف خاصی که دارد خدا را عبادت می‌کند چنانکه خود آن حضرت فرماید:
ان قوما عبدواالله رغبة فتلک عبادة التجار، و ان قوما عبدواالله رهبة فتلک عبادة العبید، و ان قوما عبدواالله شکرا فتلک عبادة الاحرار. (۵)
یعنی گروهی از مردم خدا را از روی میل و رغبت (به امید نعمت‌های بهشت) بندگی کردند پس این نوع عبادت عبادت تاجران است، عده‌ای هم از ترس (آتش دوزخ) خدا را عبادت کردند این هم عبادت بندگان است و گروهی دیگر خدا را برای سپاسگزاری عبادت کردند و این عبادت آزادگان است .
و خود آن حضرت به پیشگاه خدای تعالی عرض می‌کند:
"الهی ما عبدتک طمعا للجنة ولا خوفا من النار بل وجدتک مستحقا للعبادة؛ خدایا من ترا به طمع بهشت و یا از ترس جهنم عبادت نمی‌کنم بلکه ترا مستحق‏ و سزاوار پرستش یافتم."
هر فردی بنا به غریزه حب ذات همیشه در صدد دفع ضرر و جلب منفعت است و تنها علی علیه السلام بود که عبادت را بدون جلب نفع(بهشت) و دفع ضرر(دوزخ) صرفا برای خداوند بجا می‌آورد! و اینگونه خلوص در عبادت از یقین او سرچشمه می‌گرفت یقینی که بالاتر از آن را نمی‌توان پیدا نمود زیرا آن جناب به مرحله نهائی یقین رسیده بود چنانکه خود فرماید: لو کشف الغطاء ما ازددت یقینا! اگر پرده برداشته شود من چیزی به یقین خود نمی‌افزایم!
علی علیه السلام خود را مانند موجی در اقیانوس حقیقت مستغرق ساخته بود و تمام فکر و ذکر و حرکات و سکنات او همه از حقیقت خواهی وی حکایت می‌کرد.
علی علیه السلام در تزکیه و تهذیب نفس، و سیر مراتب کمالیه وجود یگانه و بی‏نظیر و لوح ضمیرش چون جام جهان نما بود، او به هر چه نگاه می‌کرد خدا را می‌دید چنانکه فرمود:
"ما رایت شیئا الا رایت الله قبله و معه و بعده؛ چیزی را ندیدم جز این که خدا را پیش از آن و با آن و پس از آن مشاهده کردم. "
علی علیه السلام می‌فرمود: لم اعبد ربا لم اره. عبادت نکردم به خدائی که او را ندیدم! پرسیدند چگونه خدا را دیدی؟ فرمود با چشم دل و بصیرت، نه با دیده ظاهری.
به چشم ظاهر اگر رخصت تماشا نیست
نه بسته است کسی شاهراه دل‏ها را
علی علیه السلام در مقابل عظمت خدا و مبدء هستی خود را ملزم به خضوع و خشوع می‌دید و دعاها و مناجات‌های او روشنگر این مطلب است.
دعای کمیل که به یکی از اصحاب خود (کمیل بن زیاد) تعلیم فرموده است یکی از شاهکارهای روح بلند و ایمان قوی و یقین ثابت آن حضرت است که در فقرات آن معانی عالی و بدیع در قالب الفاظی شیوا و عباراتی کاملا رسا ریخته شده است، گاهی در برابر رحمت واسعه حق سر تا پا امید گشته و زمانی قدرت و جبروت خدا چنان بیم و هراسی در دل او افکنده است که بی‌اختیار به حال تضرع و خشوع افتاده ‏است. همچنین دعای صباح و نیایش‌های دیگر وی که هر یک حاوی مراتب سوز و گداز بیم و امید، توجه و خلوص او می‌باشد.
وقتی ضرار بن ضمره بر معاویه وارد شد معاویه گفت علی را برایم وصف کن! ضرار پس از آن که شمه‏ای از خصوصیات اخلاقی آن حضرت را برای معاویه بیان نمود گفت شب‌ها بیداری او بیشتر و خوابش کم بود در اوقات شب و روز تلاوت قرآن می‌کرد و جانش را در راه خدا می‌داد و در پیشگاه کبریائی او اشک می‌ریخت و خود را از ما مستور نمی‌داشت و کیسه‏های طلا از ما ذخیره نمی‏نمود، برای نزدیکانش ملاطفت و بر جفا کاران تندخوئی نمی‌کرد، موقعی که شب پرده ظلمت و تاریکی می‌افکند و ستارگان رو به افول می‌نهادند او را می‌دیدی که در محراب عبادت دست به ریش خود گرفته و چون شخص مار گزیده به خود می‏پیچید و مانند فرد اندوهگینی (از خوف خدا) گریه می‌کرد و می‌گفت ای دنیا! آیا خود را به من جلوه داده و مرا مشتاق خود می‌سازی؟ هیهات مرا به تو نیازی نیست و ترا سه طلاق داده‏ام که دیگر مرا بر تو رجوعی نیست! سپس می‌فرمود آه از کمی توشه و دوری سفر و سختی راه! معاویه گریه کرد و گفت ای ضرار بس است به خدا سوگند که علی چنین بود خدا رحمت کند ابوالحسن را! (۶)
عبادت علی علیه السلام منحصر به نماز و روزه و انجام سایر فرایض مذهبی نبود بلکه تمام حرکات و سکنات او عبادت بود زیرا در حدیث آمده است که (انما الاعمال بالنیات) و چون نیت آن جناب در تمام حرکات و سکناتش ابتغاء مرضات الله بود لذا تمام اعمال و اقوال او در همه حال عبادت خدا محسوب می‌شود و این خود یکی از موجبات تفوق و فضیلت وی بر همگان می‌باشد.

رضا ساعی شاهی
پی‏نوشت‌ها:
(۱) غایة المرام، طبع قدیم، ص ۵۰۹/ فضائل الخمسه، جلد ۱، ص .۱۹۱ .
(۲) شیعه در اسلام، نقل از مناقب خوارزمی، ص ۹۲/ تلخیص الریاض، جلد۱، ص .۲.
(۳) امالی صدوق، مجلس ۱۸، حدیث ۹، با تلخیص عبارات.
(۴) ناسخ التواریخ، زندگانی امام باقر علیه السلام، جلد ۷، ص ۹۸.
(۵) نهج البلاغه کلمات قصار.
(۶) امالی صدوق، مجلس ۹۱، حدیث .۲ .