ساماندهی متکدیان

بررسی گزارش ها و سوابق موجود حاكی از این واقعیت است كه متأسفانه علی رغم توجه به این مسأله، مشكل همچنان باقی است و هیچ یك از تدابیر اتخاذ شده كارساز و راهگشا نبوده اند.
اكنون این سؤال مطرح است كه چرا علی رغم وجود امكانات بالقوه غنی در كشور، فرهنگ دینی كه توصیه های فراوان در حمایت از مستمندان و فقرا دارد و نیز اعتبارات كلانی كه در اختیار دستگاهها و سازمانهای مسئول قرار می گیرد، بر تعداد متكدیان در كشور افزوده می شود و این معضل در حال گسترش است. علل تكدی در ایران چیست؟ چگونه می توان با این معضل مقابله كرد؟ وظایف و رسالت دولت و مردم و نهادها و مؤسسات و انجمن های خیریه و سازمانهای غیردولتی در این رابطه چیست؟در این نوشتار هدف پاسخگویی به سؤالات فوق نیست چرا كه همه ما كمابیش برای آنها پاسخ هایی داریم، بلكه هدف همان گونه كه اشاره شده بیان قوانین و مصوبات موجود در این زمینه می باشد.شناخت علل و انگیزه تكدی برای پیشگیری از این معضل و ریشه كن كردن آن در مرحله اجرا از اهمیت بسزایی برخوردار است. تنوع علل و انگیزه تكدی، اعمال ملاحظات مناسبی را طلب می نماید. موفقیت در جلوگیری از گسترش این پدیده به رعایت این ملاحظات بستگی خواهد داشت.تكدی دارای مصادیق متعددی در میان برخی از نیازمندان ، معلولان و بی سر پرستان و همچنین افراد كارتن خواب ، در راه مانده ،ولگرد ،متواری ، گمشده، مجهول الهویه و ... می باشد كه هر كدام از این مصادیق دارای تعاریف و مشخصات خاص خود هستند.
علل تكدی
برخی از ریشه های تكدی عبارتند از:
علل اقتصادی، علل فرهنگی، تنبلی و تن پروری، سست شدن پایه های ارزشی و اخلاقی، عدم نگرش منفی به تكدی، عوامل اعتقادی- دینی، عوامل اجتماعی، عدم تحقق عدالت اجتماعی، عدم تأمین اجتماعی، بی عدالتی توزیعی، مهاجرت، ناتوانی جسمانی و معلولیت، عدم برخورد قهری و قاطع قضایی، بیكاری و عدم اشتغال، اعتیاد، نداشتن تخصص و مهارت شغلی، سوددهی بدون زحمت و ... عمده ترین دلایل رشد و گسترش پدیده تكدی می باشد.
تكدی به عنوان یك پدیده اجتماعی (صرفنظر از هر گونه ارزش گذاری مثبت و منفی) بارها موضوع توجه مسئولین و دست اندركاران حكومتی و موضوع تحقیق پژوهشگران در سالهای دور و نزدیك قرار گرفته است.
این بخش شامل سه بند به شرح زیر می باشد:
بند الف- طرح های مطالعاتی و تحقیقاتی
بند ب- اقدامات و فعالیت دستگاهها و سازمانهای دولتی قبل از پیروزی انقلاب اسلامی
بند ج _ اقدامات و فعالیت های دستگاهها و سازمانهای دولتی بعد از پیروزی انقلاب اسلامی
الف- طرح های مطالعاتی و تحقیقاتی
طرح های مطالعاتی و تحقیقاتی كه در زمینه پدیده تكدی انجام گرفته اند به جزتعدادی محدود از آنها مابقی عمدتاً تحقیقات اسنادی و غالباً فاقد مبانی نظری و مطالعات میدانی هستند و نمی توانند پدیده تكدی را به صورت جامع در ارتباط با پدیده های جاری در جامعه بررسی كنند.
علاوه بر فعالیت های مطالعاتی و تحقیقاتی (اسنادی- میدانی) اقدامات و فعالیت ها و همچنین قوانین و مقرراتی را در امر رسیدگی، مبارزه و ساماندهی به امور متكدیان توسط دستگاهها و سازمان های دولتی تصویب و به اجرا گذاشته شده است كه ذیلاً به صورت كلی و فهرست وار ارائه خواهد شد.
ب- اقدامات و فعالیت دستگاههای دولتی قبل از پیروزی انقلاب اسلامی
در سالهای قبل از انقلاب نیز یك سری اقدامات و فعالیت های قانونی در این رابطه به عمل آمده است اگر چه نتوانستم تمامی سوابق مربوط را پیدا كنم ولی به طور خلاصه باید گفت كه تصمیمات اتخاذ شده اقدامات به عمل آمده در برخورد و ساماندهی با مسأله تكدی و متكدیان با موفقیت چندانی همراه نبوده است. عدم موفقیت این طرح ها و اقدامات به عوامل مختلف برمی گردد كه در قسمت بعدی گزارش و در جای خود بدان اشاره خواهد شد.
- در سال ۱۳۲۸ هجری شمسی تصویب نامه ای از سوی دولت وقت برای جمع آوری و نگهداری متكدیان و درماندگان صادر شد و طی آن مقرر شد تا از فروش هر كیلو قند و شكر یك ریال برای این منظور هزینه گردد.
- در اسفند ۱۳۳۴ قانونی به تصویب مجلس شورای ملی وقت رسید و براساس آن مقرر شد تا مبلغ ۲۰ دینار به ازای فروش هر لیتر بنزین مصرفی داخلی كشور برای جمع آوری متكدیان اختصاص یابد كه وزارت كشور و وزارت دارایی مأمور اجرای این قانون شدند.
- در سال ۱۳۳۷ دولت وقت دستور اكیدی به وزارت كشور صادر كرد و به دنبال آن در آذر ماه ۱۳۳۷ قانون مربوط به وصول و عوارض بنزین به منظور كمك به مستمندان به تصویب مجلسین وقت رسید.
ماده ۱: به منظور تأمین اعتبار خاصی برای كمك به مستمندان و به كار گماردن آنها از تاریخ ۱۶ آذر ماه سال ،۱۳۳۷ ۳۱ دینار از هر لیتر بنزین مصرف داخل كشور توسط شركت ملی نفت ایران وصول و بر طبق آیین نامه ای كه توسط وزارت كشور تنظیم و به تصویب هیأت وزیران می رسد برای منظور فوق مصرف می گردد.
تبصره ۱: ثلث درآمد مذكور به بنگاه حمایت مادران و نوزادان اختصاص می یابد.
تبصره ۲-: دولت موظف است از تاریخ تصویب این قانون تا ۶ ماه كلیه اشخاصی را كه با تكدی امرار معاش می نمایند جمع آوری نموده و آنها را طبق آیین نامه ای كه به تصویب هیأت وزیران می رسد در نقطه ای كه صلاح بداند به كار وادار نماید.
در این سال به طور آزمایشی مكان هایی در كرج، تهران، مشهد، ساری و چند شهر دیگر ایجاد و در این مكان ها كارهایی نظیر آهنگری، حصیربافی، نجاری، لوله كشی و قالی بافی دایر گردید و افرادی كه با تكدی ولگردی امرار معاش می كردند، جمع آوری می شدند و بعد از تفكیك عده ای كه واجد شرایط نگهداری نبودند، به خانواده و بستگان با قید ضمانت وتعهد آزاد و تحویل داده می شدند و ما بقی را در مكان مذكور نگهداری و به حرفه آموزی وامی داشتند. ظاهراً این اقدامات تا سال ۱۳۴۷ ادامه داشت. در همان سال نوانخانه هایی نیز در نقاط مختلف كشور توسط شهرداری ها به وجود آمد كه غالباً وضع اسفناك و رقت باری داشتند كه این طرح نیز به مرور از بحث خارج شد.
البته قوانین دیگری از جمله قانون مجازات عمومی به تصویب رسید مبنی بر این كه بر طبق ماده ۲۷۳ كسانی كه وسیله معاش معلومی ندارند و از روی بی قیدی و تنبلی در صدد تهیه كار برای خود بر نمی آیند ولگرد محسوب می شوند و ولگردی خلاف و مجازات آن به حبس جنحه ای از ۱۱ روز تا ۳ ماه محكوم می شوند.
ج- اقدامات و فعالیت دستگاههای دولتی بعد از پیروزی انقلاب اسلامی
پس از پیروزی انقلاب اسلامی و بروز جنگ تحمیلی پیامدهای حاصل از بحران های اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی ناشی از آن موجب رشد و افزایش پدیده تكدی و با توجه به اهمیت رسیدگی به این موضوع تصمیمات و اقدامات مختلفی در این زمینه گرفته شد و طرح ها و برنامه های زیادی نیز ارائه گردید.سابقه موضوع برخورد با مسأله تكدی در دوران بعد از انقلاب اسلامی به سالهای ۶۲-۶۰ مربوط می شود.در آن سالها ستادی در نخست وزیری وقت تشكیل و ابعاد مسأله متكدیان مورد بررسی قرار گرفت. با آن كه وزارت كشور و استانداری ها فاقد هرگونه مسئولیت اجرایی مستقیم در قبال متكدیان می باشند، اما به واسطه آثار و تبعات اجتماعی- سیاسی این معضل در جامعه، از آغاز نسبت به این موضوع حساسیت نشان داده و برای رفع آن مشاركت فعالانه داشته اند.از زمانی كه این موضوع به دلیل حاد شدن مورد توجه دستگاه ها و سازمان های ذیربط واقع شد و در دستور كار آنها قرار گرفت تاكنون بیش از چند طرح برای رفع این معضل از سوی دستگاه ها و سازمان های مختلف ارائه گردیده است.به منظور رفع تنگناها و مشكلات فوق الذكر شورای عالی اداری در هشتاد و دومین جلسه مورخ ۱۵/۲/۷۸ بنا به پیشنهاد مشترك معاونت حقوقی و امور مجلس ریاست جمهوری، سازمان برنامه و بودجه وقت، سازمان امور اداری و استخدامی وقت و وزارت كشور و به منظور اصلاح ساختار و ایجاد هماهنگی در فعالیت دستگاه های اجرایی و ارتقای كارایی و بهبود روش های مربوط به مبارزه با تكدی و جمع آوری، شناسایی و تعیین وضعیت افراد بی سرپرست، گمشده، متواری، در راه مانده و موارد مشابه و همچنین تنظیم وظایف دستگاه های عمومی و دولتی در این امور را تصویب نمود. این مصوبه دارای ۱۵ ماده و سه تبصره و ۸ بند می باشد. در این مصوبه علاوه بر تعریف شرح وظایف و عملكرد دستگاه ها و سازمان های ذیربط، تمهیداتی نیز برای تأمین اعتبارات لازم در قانون بودجه كل كشور از زمان تصویب و اجرای طرح پیش بینی نموده است. بر اساس این مصوبه دستگاه ها و سازمان های زیر بر اساس شرح وظایف و عملكرد سازمانی خود موظف به اجرای مصوبه و همكاری لازم با سایر دستگاه ها و سازمان های ذیربط می باشند كه نقش و وظایف دستگاه ها و سازمان های مربوط به شرح زیر بیان می شود:
۱. وظایف شهرداری ها
- ایجاد و تجهیز و راه اندازی مجتمع های نگهداری موقت در شهرهای بالای ۵۰۰ هزار نفر جمعیت و شهرهای واجد شرایط به تشخیص استاندار.
- شناسایی و جمع آوری و تحویل افراد موضوع با همكاری و هماهنگی نیروی انتظامی و سازمان بهزیستی.
۲. وظایف فرمانداری ها
-تعیین مسئول مجتمع نگهداری موقت، مسئولیت تحویل و نگهداری موقت، شناسایی وضعیت، گروه بندی و تعیین تكلیف افراد موضوع این مصوبه.
۳. وظایف دستگاه قضایی (دادگستری)
- صدور یا رأی قضایی برای هر یك از افراد موضوع این مصوبه كه از طریق مسئول مجتمع معرفی می شوند.
- تعیین قاضی برای استقرار در مجتمع.
۴. وظایف سازمان بهزیستی
- تحویل گرفتن افراد بی سرپرست، ناتوان و معلول و سالمندان نیازمند و نگهداری در مكان مناسب و تحت آموزش قرار دادن آنها و همچنین پوشش های حمایتی لازم و تا ایجاد شرایط و زمینه مناسب برای بازگشت آنان به زندگی عادی.
- تأمین كادر متخصص در مجتمع ها از طریق به كارگیری پرسنل ثابت و موجود آن سازمان.
۵. وظایف كمیته امداد امام خمینی(ره)
كمیته امداد امام خمینی (ره) موظف است ضمن هماهنگی با مسئول مجتمع، پوشش حمایتی و هدایتی لازم را برای افراد نیازمند، گمشده، متواری و درمانده برقرار كند و شرایط زمینه بازگشت آنان به زندگی عادی را فراهم نماید.
۶. وظایف وزارت كار و امور اجتماعی
این وزارتخانه موظف است افراد مستعد و دارای توان كار موضوع این مصوبه را كه از طرف مجتمع و یا كمیته امداد امام (ره)، سازمان بهزیستی و سازمان زندان ها و اقدامات تأمینی- تربیتی معرفی می گردند، به طور رایگان تحت پوشش آموزش های فنی و حرفه ای مناسب قرار دهد و برای تأمین اشتغال متكدیانی كه دوره های مربوط را طی نموده، برنامه ریزی اجرایی لازم را از طریق مراكز كاریابی و صندوق فرصت های شغلی به عمل آورد.
۷. وظایف سازمان مدیریت و برنامه ریزی كشور
این سازمان موظف است برای تأمین اعتبارات مورد نیاز اجرای طرح، اقدام لازم را به عمل آورد.
۸. وظایف نیروی انتظامی
- همكاری با شهرداری به منظور شناسایی و جمع آوری و تحویل افراد موضوع به مجتمع نگهداری موقت.
- همكاری با وزارت كشور در تهیه و جمع آوری اطلاعات مربوط به سوابق متكدیان به منظور تهیه پایگاه اطلاعاتی.
۹. وظایف سازمان صدا و سیما
انجام اقدامات فرهنگی- تبلیغی برای توجیه جامعه با تبعات مختلف تكدی و جلب مشاركت مردم در مبارزه با پدیده تكدی گری.
۱۰. وظایف استانداری ها
- سیاست گذاری، برنامه ریزی، پیگیری، ایجاد هماهنگی و نظارت بر اجرای مصوبه در سطح استانی.
- تشكیل ستادهای استانی طرح شناسایی، جمع آوری و ساماندهی متكدیان با حضور دستگاه ها و سازمان های ذیربط برای هماهنگی و نظارت بر عملكرد آنها.
- تهیه گزارش ادواری (سه ماهه _ سالانه) از فعالیت و عملكرد ستاد استانی و ارائه به وزارت كشور.
- تهیه بانك اطلاعاتی و آماری مربوط به متكدیان در استان بر اساس فرم ها و جداول ارسالی از سوی وزارت كشور.
۱۱. وظایف وزارت كشور
- سیاست گذاری، برنامه ریزی، پیگیری، ایجاد هماهنگی و نظارت بر اجرای مصوبه در سطح ملی.
- تهیه پایگاه اطلاعاتی متمركز ثبت و دست یابی به هنگام به سوابق متكدیان.
- مسئول اجرای مصوبه و تدوین گزارش های لازم در دوره های زمانی شش ماهه و ارائه به هیأت وزیران و دبیرخانه شورای عالی اداری.
- كمك به شهرداری ها، فرمانداری ها و نیروی انتظامی برای تجهیز و راه اندازی مجتمع ها در شهرهای واجد شرایط.
- رفع نیازهای ضروری و حل مشكلات اجرایی پیش بینی نشده و غیرمترقبه مربوط به ایجاد مجتمع در شهرستان های واجد شرایط.
- ایجاد مجتمع در شهرهای واجد شرایط و فراهم نمودن مقدمات امور پیش بینی در قالب وظایف محوله.
-كمك به سازمان ها و مؤسسات فرهنگی، تبلیغی و مطبوعات در انجام امور تبلیغی، آموزش های عمومی و بسترسازی فرهنگی در جامعه در راستای مقابله فرهنگی با پدیده تكدی و جلب مشاركت مردم در این زمینه.
دلایل ناكامی برخورد با معضل تكدی
فقدان تلقی واحد از تكدی و متكدیان و وجود اختلاف نظر میان دستگاه ها و سازمان های اجرایی، پیچیدگی و گستردگی معضل، حلقه بسته تكدی، عدم هماهنگی بین دستگاه ها و سازمان های اجرایی، فقدان اعتبارات لازم، متولیان متعدد برای امر ساماندهی، عدم انجام فعالیت های فرهنگی و اطلاع رسانی به منظور تبیین پدیده تكدی میان مردم توسط رسانه های جمعی ، عدم استفاده از توان بالای نهادهای غیردولتی، مؤسسات و انجمن های خیریه، نبود یك نظام جامع تأمین و رفاه اجتماعی وسیع و گسترده، مشكل متكدیان اتباع بیگانه و ... .
جمع بندی:
اگر تكدی و ولگردی و كارتن خوابی را دو روی یك سكه بدانیم، می توان گفت قدمت این دو پدیده به تاریخ شهرنشینی گره خورده است و ابتدایی ترین جوامع بشری نیز با این معضل دست به گریبان بوده اند.
تكدی شامل همه پدیده هایی می شود كه به قصد دریافت كمك از دیگران خارج از مجاری قانونی در سطح جامعه بروز می یابند كه از آن جمله می توان به گدایی ثابت و سیار، تمارض به بیماری های لاعلاج جسمی و روانی، فالگیری، رمالی، دعانویسی، نوازندگی، فروش تنقلات، اظهار بیكاری، بی پناهی و یا سرپرستی كودكان خردسال و بسیاری از موارد دیگر اشاره نمود. متكدیان را می توان در كسوت های مختلف از جمله گروه دوره گردان، كولی ها، دعانویسان، فالگیران و بی پناهان ولگرد در سطح جامعه شناسایی نمود. در مجموع مهمترین ریشه های پدیده تكدی و دریوزگی را در بستر اقتصادی جامعه می توان یافت و عدم تأمین حداقل معیشت مورد نیاز آحاد جامعه موجب می شود كه تعدادی از شهروندان جامعه در گرداب فقر و تكدی كشیده شوند.
از دیگر ریشه های تكدی، می توان به سست شدن بنیان خانواده، عدم تحقق عدالت اجتماعی، نبود ساختارهای لازم در جهت تأمین اجتماعی، مهاجرت بی رویه به شهرهای بزرگ، جنگ و درگیری های منطقه ای، پایین بودن سطح بهداشت و درمان در جامعه و گسترش شكاف طبقاتی اشاره نمود.
منابع:
اسناد و مدارك، كتب و طرح های مطالعاتی و پژوهشی و گزارشات موجود در آرشیو مطالعات اجتماعی دفتر امور اجتماعی وزارت كشور.
محمود حاجیان مطلق

منبع : روزنامه همشهری