سرپایان و خصوصیات آنها با تکیه بر اختاپوس ها

● رده بندی سرپایان
سرپایان گروه بسیار پیشرفته ای از بی مهرگان و از دسته نرم تنان می باشند که به ۴ گروه تقسیم می شوند:
الف) کاتل فیش ها یا ماهی مرکب که گونه Sepia (ده بازو) هم از این دسته است
ب) اسکوئید یا لولیگو
ج) هشت پا یا اختاپوس
د) نوتیلوس(Nautilus)
● کلیاتی راجع به ساختار بدنی و بیولوژی سرپایان :
رده سرپایان دارای بازو در اطراف سر خود هستند که این بازوها برای شنا، خزیدن و چسبیدن به سنگ و بدست آوردن طعمه بکار می رود و از آنجا که این بازوها به دهان آنها می رسد به آنها، سرپایان گویند و دهان در وسط این بازوها قرار دارد. در برخی از این گونه ها روی بازوها، کلاهک های مکنده وجود دارد. سرپایان تماما دریازی اند.
در بالای راست روده دارای کیسه مرکب هستند که در نزدیک مخرج باز شده و هنگام خطر با انقباض از آن جوهری خارج کرده که محیط را تیره و تار کرده و می تواند از دشمن خود فرار کنند. در برخی مثل گونه اسکوئید و حتی اختاپوس، سلولهای رنگین ستاره ای شکل وجود دارد که این سلولها تحت تاثیر هورمون های جنسی یا انعکاس های عصبی بطور منظم منقبض و منبسط شده و رنگ حیوان را متناوبا تیره و روشن می سازند.
از مغز آنها به تعداد بازوها، اعصاب خارج می شود و در دو طرف سر دو چشم بزرگ با ساختار کامل وجود دارد. دارای قلب ۳ حفره ای و وجود هموسیانین یعنی مس بجای آهن در خون هستند و این امر باعث شده که رنگ خون آنها بجای قرمز بصورت بیرنگ متمایل به آبی دیده شود که این سیستم گردش خون، انرژی بسیاری احتیاج دارد بطوری که طول عمر آنها را بدلیل این مصرف انرژی بالا، کوتاهتر می سازد.
این موجودات شکارگر شبانه هستند و لاروهای آنها از پاروپایان و دیگر پلانکتونها و خرچنگ های کوچک و بزرگ و صدف های خوراکی و حلزون ها و ماهی های کوچک تغذیه می کنند و اما فک، شیر دریائی، سمور آبی و همجنس های بزرگتر خود( با خاصیت کانی بالیسم) و ... از آنها تغذیه می کنند.
جنس ها در سرپایان جدا از هم بوده و اما تخم های آنها بزرگ و دارای زرده زیاد است و نوزاد آنها فاقد مراحل لاروی بوده و مشابه جانور بالغ اما مینیاتوری آن می باشد.
● اختاپوس ها:
قبل از پرداختن به اختاپوس ها بد نیست کمی هم راجع به دیگر گونه های سرپا بدانیم. مثلا اینکه اسکویید ها اغلب گروهی حرکت می کنند و سریعتر از هر بی مهره دیگری شنا می کنند ویا ماهی مرکب که رنگ پوست زیبائی دارد و دارای ۸ بازو و ۲ شاخک می باشد و توانائی تغییر رنگ زیادی دارند و اغلب منزوی زندگی می کنند (برای مشاهده تصاویر آنها به پیوست مراجعه کنید). Sepia که گونه غالب سرپا در آبهای سواحل جنوبی کشور در خلیج فارس و دریای عمان است، این گونه در زبان فارسی، سش نامیده می شود.
اما اختاپوس ها حیواناتی منزوی می باشند که در کف اقیانوس ها زندگی می کنند. اختاپوس با هشت بازو که هر بازو از دو ردیف کلاهک مکنده تشکیل شده است و اگر اختاپوس بازوی خود را از دست دهد بعد از مدتی بازوی دیگری بجای آن رشد می کند. این دسته از موجودات قدرت بینائی فوق العاده بالائی دارند.
بیش از ۱۰۰ گونه اختاپوس وجود دارد که بزرگترین اختاپوس، Giant octopus است با نام علمی(Octopus dofleini)، که این نرم تن غول پیکر بیش از ۷ متر طول دارد و وزن آن به ۱۸۲ کیلوگرم می رسد و در آبهای سواحل British columbia وجود دارند. اما کوچکترین اختاپوس نوع کالیفرنیائی است که تنها ۱ سانتی متر طول دارد.
اختاپوس های blue-rings-Hapalochlaena lunulatus با رنگ بسیار زیبا که تصویر آن در پیوست آمده است که کوچک اما بسیار سمی هستند بطوری که حداکثر به طول ۲۰۰ میلیمتر و وزن ۱۰۰ گرم می رسند که معمولا زرد رنگ با لکه های آبی هستند . در ژاپن تا استرالیا در صخره هایی با عمق کم آب وجود دارند. دو غده سمی برای ترشح سم در اختاپوس ها وجود دارد یکی برای فلج کردن طعمه خود مثل خرچنگ ها بعنوان غذا و دیگری خیلی سمی علیه شکارچی و دفاع از خود بکار می برند که برای انسان هم کشنده است.
پس این اختاپوس ها برای تغذیه از طعمه های خود، ابتدا آن را با سم خود فلج کرده و سپس آن را می بلعند و تنها اختاپوس های blue-rings(Hapalochlaena lunulatus) در استرالیا سم بسیار قوی برای کشتن یک انسان را دارند و در پاره ای از موارد بخاطر وجود سم تترودوتوکسین یاTTX سبب فلجی می گردند که پادزهر آن هنوز شناخته نشده است.
خصوصیت جالب اختاپوس ها همانطور که گفته شد وجود کیسه مرکب می باشد که دارای رنگدانه سیاه ملانین فشرده مانند جوهر می باشد که این خاصیت در بسیاری از اختاپوس ها وجود دارد اما تعداد کمی از اختاپوس ها مانند انواع موجود در اعماق زیاد این توانائی را از دست داده اند.
این کیسه جوهر که در نزدیک راست روده قرار دارد با انقباض از کیسه خارج شده و روی دید شکارچی اثر گذاشته، سبب گیج شدن و اختلال دید شکارچی می گردد این جوهر شامل تیروزیناز است که سبب سوزش چشم های شکارچی شده و بطور موقت حس بویائی شکارچی را از کار می اندازد رنگ این جوهر البته قرمز است اما زمانی که بسیار غلیظ می شود تیره تر شده و قهوه ای و یا حتی سیاه می گردد زیرا قرمز در نور کم سیاه بنظر می رسد.
پس خاصیت دفاعی آنها همان پاشیدن جوهر سیاه در آب است که به اختاپوس فرصت فرار می دهد و دیگر وسیله دفاعی شان تغییر رنگ دادن پوست شان است به این ترتیب که با محیط اطراف خود همرنگ شده و خود را پنهان می کنند که این کار را با باز و بسته کردن بسته های رنگدانه ای موجود در پوست انجام می دهند.
بلوغ جنسی در اختاپوس های غول پیکر معمولا در ۲ تا ۳ سالگی است و در اختاپوس های بازو آبی ۱ سال است. جفت گیری در اختاپوس ها شامل قرار گرفتن نر روی ماده و ارتباط نزدیک بین جنس نر و ماده است به این ترتیب که جنس نر سومین بازو از سمت راست را که بازوی جنسی یا hectocotylus نام دارد برای انتقال اسپرم به جنس ماده استفاده می کند و این جفت گیری معمولا چند دقیقه یا حتی چند ساعت طول می کشد.
اختاپوس ماده در لانه ای که فراهم کرده تخم گذاری کرده و تعداد تخم در اختاپوس بازو آبی ۱۰۰ عدد و در اختاپوس غول پیکر به ۵۰۰۰۰ عدد هم می رسد. اختاپوس مادر از تخم ها مراقبت می کند. این اختاپوس مادر در طول مدت ۱ تا ۲ ماه و حتی در نئع غول پیکر تا ۶ ماه هم چیزی نمی خورند و از تخم ها مراقبت می کند تا زمانی که بچه ها از تخم بیرون آیند که گاها بر اثر این گرسنگی می میرند.
اختاپوس نوعblue ring فقط یکبار در طول عمر تخمگذاری می کنند و تخم ها بعد از ۱ تا ۲ ماه شکسته می شوند و اما نوزادان کاملا شبیه جانور بالغ بوده و فاقد مراحل لاروی اند.
● کاربرد سرپایان:
اما باید دانست که می توان از این آبزیان بعنوان یک محصول شیلاتی قابل بهره برداری برای صادرات استفاده کرد و از آن استفاده بهینه کرد زیرا درصد پروتئین موجود در گوشت آنها بالا بوده و همچنین از مرکب آن در صنعت و حتی در صنایع داروئی می توان استفاده کرد و یا از صدف داخلی برخی از انواع آنها بخاطر داشتن مواد معدنی مثل کلسیم نیز می توان استفاده کرد.

ترجمه و گردآوری : نسرین چوبكار
فهرست منابع:
۱) Hatanaka Hiroshi. Spawning season of common octopus, Octopus vulgaris CUVIER, off the northwestern coast of Africa Far Seas Fisheries Research Laboratory .۱ ۰۰۰ Orido, Shimizu ۴۲۴.Japan.
۲) Translated of Microsoft oceans CD.
۳) Sheedy Jon. ۲۰۰۳. Hapalochlaena:The Blue-Ringed Octopus
۴) The Giant Octopus (Enteroctopus dofleini) is the biggest octopus, and is up to ۲۳ ft (۷ m) from arm tip ... EnchantedLearning.com is a user-supported site. www.enchantedlearning.com/
۵)
Fao.,Cephalopods of the world.
۶)
/octopus/ Species and Habitat Outlines ... Growth of the giant Pacific octopus Octopus dofleini martini on the west coast of British Columbia. M.Sc. thesis, Dep. ... www.shim.bc.ca/species/octopus.htm
۷)
School Program - Giant Pacific Octopus
A fascinating look at the Giant Pacific Octopus, the largest octopus in the world. www.royalbcmuseum.bc. ca/programs/expert/octopus/index.

منبع : علوی