نقش دیپلماسی خارجی در تحکیم قدرت و نفوذ منطقه ای جمهوری اسلامی ایران

۱ ) توصیف وضعیت
جمهوری اسلامی ایران در شرایط کنونی جهان در مقام یک قدرت منطقه ای قرار دارد برای اثبات آنکه دانسته شود ایران قدرت منطقه ای است نیاز به تلاش فراوانی نیست کافی است به حجم ادبیاتی که روزانه در جهان در خصوص ایران تولید می شود توجه کرد زیرا این قدرت است که همواره مورد توجه ستایش و خصومت دیگران قرار دارد. شاخص های سنجش قدرت ملی در کشور ما نیز نشان می دهد که جمهوری اسلامی ایران به اندازه کافی از ویژگی های لازم برای ظهور به عنوان یک قدرت منطقه ای برخوردار است دانش و فناوری پهناوری و جمعیت ثروت ملی مشروعیت داخلی نظام مردمی موقعیت ژئواستراتژیک و ثبات داخلی زمینه های لازم را برای ظهور و توسعه نفوذ ایران در سطح منطقه فراهم کرده است جمهوری اسلامی ایران هم اکنون در موقعیتی است که با قدرت های بین المللی بر سر مسائل هسته ای و نیز جغرافیای نفوذ در عراق افغانستان لبنان فلسطین و دیگر کشورهای منطقه با قدرت های بین المللی رقابت و چانه زنی می کند و از توانایی ایجاد ائتلاف منطقه ای برخوردار است ایجاد روابط استراتژیک با سوریه و عراق از مهمترین دلایل توانایی جمهوری اسلامی ایران در رهبری و مدیریت مسائل و بحران های منطقه ای است . چنین قدرتی حتی از ادوات لازم برای حضور در قاره آمریکا اروپا و آفریقا و ایجاد روابط استراتژیک در دیگر مناطق جهان برخوردار است .
۲ ) ویژگی های قدرت منطقه ای جمهوری اسلامی ایران
اگر فرضیه فوق فرضیه اثبات شده ای باشد ظهور ایران به یک قدرت منطقه ای لوازمی دارد که عبارتند از :
الف ) نفی رابطه سلطه گر و سلطه پذیر و مقابله عاقلانه و هوشمندانه با نظام سلطه جهانی آمریکائیان در طی یک دوره تاریخی از انزواگرایی به مداخله گرایی جهان نورد روی آورده اند آنان نیز رشد شگفت آوری در شاخص های قدرت ملی داشته اند و برای خود رسالت تاریخی ـ فرهنگی قائل بوده و هستند تجربه رفتار آمریکا به ویژه در خاورمیانه اثبات کرده است که این قدرت بین المللی مسئولانه رفتار نمی کند بلکه در راستای منافع ملی تازه تعریف شده خود به براندازی دولت ها و اشغال کشورها نظامی گری و سلطه جویی روی آورده است دیدگاه مقام معظم رهبری در قبال این رفتار امریکا این است که چنین رابطه ای باید اساسا مردود اعلام شود و تلاش صورت گیرد که این نظام ظالمانه عاقلانه و هوشمندانه نفی شود. لذا ویژگی منحصر به فرد یک قدرت منطقه ای نظیر ایران پیگیری یک نظام عادلانه بین المللی مبتنی بر نفی زورگویی است . از این منظر نظام اسلامی به دلیل آنکه خواهان نفی روابط ظالمانه است با این نظام سلطه در چالش و تضاد قرار دارد.
ب ) تامین منافع و مصالح ملی
یک قدرت منطقه ای باید بتواند منافع ملی خود را تامین کند ثبات اقتصادی و دانش صنعتی تولید ثروت ملی و داشتن تعامل اقتصادی با کشورهای مختلف به منظور توسعه پایدار و رشد متوازن از جمله این ویژگی هاست . همچنین کاهش تهدیدات و هوشمندی در عدم ورود به دام ها و توطئه های دشمنان و افزایش سطح امنیت ملی اعم از داخلی و خارجی و افزایش بهره مندی از فرصت ها از دیگر ویژگی های یک قدرت منطقه ای است . علائم و شاخص های امنیت ملی و توسعه اقتصادی کشور حاکی از چنین وضعیتی است و شاخص های مختلف از جمله نرخ رشد اقتصادی ضریب امنیت سلامت عمومی و سطح تحصیلات و افزایش سرمایه های انسانی فرهنگی و علمی کشور همگی حکایت از چنین خصوصیتی دارد که آهنگ رشد پیشتازی در منطقه در کشور شتابان است .
ج ) مسئولیت پذیری نسبت به بحران های بین المللی و منطقه ای
از دیگر ویژگی های یک قدرت منطقه ای دارا بودن حس مسئولیت پذیری نسبت به سرنوشت سایر ملل و نسبت به بحران هایی است که عموما توسط نظام سلطه ایجاد شده است بحران عراق بحران افغانستان بحران لبنان بحران فلسطین و حتی بحران در ترکیه و پاکستان عموما دستاورد مداخلات زورگویانه نظام سلطه و قدرت های بین المللی است . طبیعی است جمهوری اسلامی ایران نمی تواند در مقام یک قدرت منطقه ای نسبت به چنین بحران آفرینی هایی در قلمرو حیاتی خود بی تفاوت باشد لذا مسئولیت پذیری در حل و اداره بهینه بحران های منطقه ای به گونه ای که به مهار و نفی سلطه گر و برون رفت سلطه پذیر از این رابطه برای دسترسی به یک زندگی شرافتمندانه انسانی و اسلامی منجر شود از لوازم داشتن قدرت است .
د ) اعتماد سازی در ارتباط با کشورهای منطقه و شرکای منطقه ای
یک قدرت منطقه ای باید قابل اعتماد باشد و دیگران بتوانند به توانایی ها و قابلیت های این قدرت تکیه کنند. تجربه نشان داده است بسیاری از قدرت های بین المللی برای مردم کشورهای منطقه قابل اعتماد نیستند و دیواری از بی اعتمادی نسبت به اهداف و انگیزه ها توانایی و شایستگی و کارآمدی آنان وجود دارد تقریبا نظرسنجی ها در اغلب کشورهای منطقه نشان می دهد که مردم مسلمان همسایگان و مردم کشورهای عربی نسبت به نیروهای سلطه گر آمریکایی و غرب هیچگونه اعتمادی ندارند بلکه یک دوره از تاریخ را با ظلم و تحقیر از سوی آمریکا و دست نشانده اش اسرائیل تجربه کرده اند لذا جمهوری اسلامی ایران قابلیت اعتماد و اتکا بودن خود را در عمل حداقل به مردم افغانستان عراق لبنان و فلسطین اثبات کرده است و در سختی ها و مصائب در کنار آنان بوده است چنین اعتباری میزان بالایی از اعتماد منطقه ای را ایجاد کرده است که به عنوان یک دستاورد می تواند ضامن بقای قدرت و نفوذ ایران در منطقه باشد.
ه ) عقلانیت و ثبات مواضع در رفتار بین المللی و منطقه ای
از دیگر ویژگی های قدرت بودن داشتن رفتارهای قابل پیش بینی عاقلانه و هوشمندانه است این واژگان در مقابل ماجراجویی و بحران آفرینی قراردارد. سلطه جهانی علیرغم ادعا در ثبات رفتار در سیاست خارجی به صورت روزانه مواضع و سیاست های خود را تغییر داده و اقدام به بحران آفرینی و ماجراجویی می کند دارا بودن مواضع ثابت و اصولی از ویژگی های مهم پیش بینی پذیری است جمهوری اسلامی ایران تا کنون در رفتار خارجی خود نشان داده است که مبتنی بر اصولی که مقام معظم رهبری قانون اساسی و اسناد چشم انداز و نظایر آن ترسیم کرده اند دارای مواضع ثابتی بوده است استحکام مواضع در مسائل هسته ای رفتارهای صلح طلبانه و خیرخواهانه و عدالت جویانه و پای بندی بر اصول اسلامی از ویژگی های سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در دوران پس از انقلاب بوده است و به جرات می توان گفت که سیاست خارجی ایران همواره مبتنی بر آموزه های حضرت امام (ره ) و رهبر معظم انقلاب از یک ثبات نسبی برخوردار بوده است .
و ) حمایت از جریانها و جنبش های مردمی
یک قدرت منطقه ای که به نفی رابطه سلطه گر و سلطه پذیر باور دارد از نهادها جنبش ها و تشکل هایی که مبتنی بر آموزه نفی سلطه اقدام به مقاومت و اعتراض می کنند حمایت می کند تجربه حمایت قدرت های بین المللی از رژیم های مستبد و زورگو و همچنین حمایت بی دریغ آمریکا از رژیم صهیونیستی و برخی رژیم های منطقه نشان داده است که قدرت های بین المللی اساسا راهبردشان مبتنی بر دفاع از مظلومان و ستمدیدگان و قربانیان خشونت نیست و بالعکس با کلیه وسائل و امکانات سعی در تخریب و نابودی این جنبش ها با عنوان تروریسم دارند بی دلیل نیست که آن بخش از نظام که به حمایت از جنبش ها و جریانهای مقاومت نظیر حزب اله و حماس می پردازد به تروریست بودن از سوی نظام سلطه متهم می شود.
ز ) انتقال تجربه دستاوردهای علمی فناوری و صنعتی برای کمک به توسعه سایر کشورها
یک قدرت منطقه ای از توسعه رشد و استقلال سایر واحدهای سیاسی حمایت می کند و درست بر خلاف نظریه وابستگی که طی آن قدرت های بین المللی می کوشند هر چه بیشتر کشورها را ذلیل خود نمایند یک قدرت باید بتواند زمینه های خود اتکایی سایر کشورها را فراهم کند و از این طریق نفوذ خود را در منطقه بر اساس یک رابطه انسانی ـ اسلامی و نه مبتنی بر یک رابطه زورمدارانه تنظیم کند. انتقال تکنولوژی صنعتی به کشورهایی نظیر سوریه و لبنان عراق و افغانستان و حمایت از پیشرفت های علمی آموزشی و اقتصادی این کشورها از ویژگی قدرت منطقه ای بودن ایران است که قدرتمندانه در جهت توسعه جامعه اسلامی جهانی می کوشد.
۳ ) نقش دیپلماسی در افزایش قدرت منطقه ای کشور
اگر دیپلماسی را ترجمه درخشندگی قدرت ملی و منطقه ای کشورمان برای دیگران تصور بدانیم در این صورت زبان دیپلماسی برای بیان چنین ویژگی ها و عناصر قدرت بسیار تعیین کننده خواهد بود چه بسا قدرتی که به سبب ناکارآمدی دیپلمات هایش پیام خود را به خوبی به مخاطب تفهیم نکرده باشد و چه بسا کشورهایی که با وجود آنکه از عناصر واقعی قدرت بهره لازم را نداشته اند با کمک تجربه و لیاقت دیپلماتهای خود اهداف و امیال خود را به مخاطبان خود تحمیل کرده و یا نقش موثری در تامین منافع ملی خود برداشته اند دیپلماسی از این منظر نقش بسیار مهمی برای بیان چهره واقعی قدرت و اقتدار یک کشور دارد. به ویژه آنکه اگر عناصر قدرت حقیقتا وجود داشته باشد مبتنی بر عناصر قدرت و ویژگی های که برشمرده شد دیپلماسی فعال یک کشور باید مبتنی بر آموزه ها خصوصیات و نشانه هایی باشد که ذیلا ذکر خواهد شد.
دستگاه وزارت خارجه در نظر دارد خود را برای موقعیت جدید ایران در سطح منطقه متحول نماید اساس این دیپلماسی مبتنی بر آن است که ما به عنوان یک قدرت منطقه ای در این قسمت از جهان ظهور کرده ایم و دیگران باید تدریجا ما را باور و به این قدرت عادت کنند ما ارزشها و منافعی داریم و تصمیم داریم دیگران آن را بشنوند و درک کنند چنین موقعیتی نیاز به دیپلماسی چند بعدی دارد که ذیلا به برخی از این ابعاد اشاره می شود :
۳ـ ۱ ) دیپلماسی نفی اساس این دیپلماسی بر این مبتنی است که با اقدامات یکجانبه ماجراجویانه و بحران آفرین آمریکا و اسرائیل در منطقه عاقلانه و هوشمندانه مخالفت کرده و از نهادینه شدن سلطه مطلق آمریکا در سطح منطقه جلوگیری شود.
۳ـ ۲ ) دیپلماسی متعارف که پایه های آن بر تامین منافع ملی در ابعاد مختلف علمی و فناوری صنعتی و اقتصادی تولید ثروت ملی بازاریابی محصولات و افزایش شاخص های رشد و نظایر آن قرار دارد.
۳ ـ ۳ ) دیپلماسی مدیریت بحران که مبتنی است بر کاهش تنش های منطقه ای اداره و حل بحران ها و دخالت در بحران های منطقه ای برای حفظ مصالح و منافع مردم مسلمان منطقه برای مثال بسیاری از بحران ها نظیر بحران عراق بحران های فرقه ای و قومی بحران افغانستان بحران لبنان فلسطین و نظایر آن تا کنون با حسن مدیریت دیپلماسی جمهوری اسلامی ایران روبرو بود و تجارب زیادی در این زمینه به وجود آمده است .
۳ ـ ۴ ) دیپلماسی اعتمادساز; که مبتنی بر اعتماد سازی و مسئولیت پذیری در سازمانهای بین المللی آژانس انرژی هسته ای و همچنین اعتماد سازی با کشورهای مسلمان منطقه و همسایگان است . نمونه روند مذاکرات هسته ای در کشور و در دیگر فعالیت ها در سازمان های بین المللی گویای این توان دیپلماتیک است .
۳ـ ۵ ) بر اساس آموزه های مقام معظم رهبری در صورتیکه ارتباط میان کشورها مبتنی بر عدم سلطه جویی و دیپلماسی شبکه ای ( سلطه پذیری باشد شبکه ای از دوستان در واحدهای سیاسی بین المللی ایجاد شده که اساس آن بر هم طرازی و عدالت جویی است ایجاد رابطه های شبکه ای به دیپلماسی خاصی نیاز دارد که به نوع خاصی از ائتلاف می انجامد و جمهوری اسلامی می تواند ابتکار این نوع از شکل دهی به روابط بین المللی را عهده دار شود. این نوع از دیپلماسی زمینه گسترش و کارآمدی بیشتری دارد که باید نسبت به آن طراحی مناسب صورت گیرد.
۳ ـ ۶ ) دیپلماسی غیررسمی ; لازمه ارتباط با حرکات و جنبش های اسلامی که مشروعیت در مقاومت خود دارند شکل خاصی از دیپلماسی را ایجاب می کند که از حساسیت ویژه ای برخوردار است و دیپلماسی در این بخش همواره باید با تعیین مرز با تروریسم و همچنین اتهام مداخله در امور داخلی کشورها در محدوده حساسی عمل نماید. نوع روابط دیپلماتیک جمهوری اسلامی ایران با حزب الله حماس و سایر احزاب و جنبش های مردمی گویای کارآمدی این دیپلماسی است که علیرغم مخالفت شدید قدرت های بین المللی تا کنون ادامه یافته است .
۳ ـ ۷ ) دیپلماسی بازدارنده با توجه به تحریم ها و امکان صدور قطعنامه های بین المللی توسط ابرقدرتها شکل دیگری از دیپلماسی تامین امکانات جایگزین برای حفظ امنیت مسیر انرژی و منابع و ذخائر پولی و تعاملات اقتصادی فنی علمی پژوهشی سیاسی و فرهنگی است نوعی دیپلماسی مقابله با تحریم که بازدارندگی لازم را برای کاهش فشارهای بین المللی در پی داشته باشد. اندیشیدن تدابیر دیپلماتیک برای چنین موقعیتی از اهمیت برخوردار است .
۳ـ ۸ ) تعامل با رسانه ها انجمن های دوستی گروههای نخبگان ایرانیان مقیم و مخاطبان خاص نیاز به شکل public دیپلماسی عمومی ( خاصی از دیپلماسی با ماهیت تبلیغی ـ توجیهی آموزشی و خنثی سازی جریان های تهاجم فرهنگی و نظائر آن را دارد. در شرایط امروز جهانی ابزارهای رسانه ای با دیپلماسی پیوستگی و درهم تنیدگی ویژه ای یافته اند که درک درست آن چهره دیپلماسی یک کشور را موجه و موفق نشان می دهد.
همچنانکه ذکر شد وزارت امور خارجه یک قدرت منطقه ای مسئولیت پذیر نظیر ایران نیاز به وجود دیپلماسی چند بعدی و ترکیبی دارد که در تحولات ساختاری این دستگاه حساس باید در نظر گرفته شده و برای آن تدابیر لازم اتخاذ گردد در حال حاضر این دیپلماسی چند بعدی مبتنی بر ضرورت های بین المللی و منطقه ای و ملی در حال انجام است اما بنظر می رسد ایجاد تحول در نظام دیپلماسی کشور که شایسته قدرت جمهوری اسلامی ایران باشد هنوز نیاز به فعالیت و تلاش بسیار دارد از عناصر هشتگانه ای که در فوق برشمرده شد دو یا سه نوع آن در میان کشورها مشترک و رایج است اما شرایط منطقه خاورمیانه و نظام سلطه جهانی به جمهوری اسلامی ایران آموخته است که باید با یک دیپلماسی ترکیبی و متوازن و چند بعدی اهداف نظام را تامین کند. ساده اندیشی خواهد بود چنانکه تصور شود با ارائه یک دیپلماسی متعارف کشور خواهد توانست از میان سیلاب های توطئه چالش بحران جنگ و تهدید به سلامت عبور نماید. انسجام و وزن دهی به اشکال متنوع دیپلماسی و انعطاف پذیری در کاربرد دیپلماسی نیاز به یک طراحی و تدوین سند دیپلماسی دارد تا نقش ها شفاف تر شده و تقسیم کار دستگاههای دست اندرکار مسائل خارجی کشور هماهنگ تر گردد.
● رئیس مرکز پژوهشهای علمی و مطالعات استراتژیک خاورمیانه
برای اثبات این مساله که ایران قدرت منطقه ای است کافی است به حجم ادبیاتی که روزانه در خصوص ایران تولید می شود توجه کرد زیرا این قدرت است که همواره مورد توجه ستایش و خصومت دیگران قرار دارد .
ویژگی منحصر به فرد یک قدرت منطقه ای نظیر ایران پیگیری یک نظام عادلانه بین المللی مبتنی بر نفی زورگویی است . از این منظر نظام اسلامی به دلیل آن که خواهان نفی روابط ظالمانه است با این نظام سلطه در چالش و تضاد قرار دارد .
بودن ایران در سختی ها و مصائب در کنار مردم افغانستان عراق لبنان و فلسطین قابلیت اعتماد جمهوری اسلامی ایران را به اثبات رسانده و میزان بالایی از اعتماد منطقه ای به وجود آورده که به عنوان یک دستاورد می تواند ضامن بقای قدرت و نفوذ ایران در منطقه باشد .
به جرات می توان گفت که سیاست خارجی ایران همواره مبتنی بر آموزه های حضرت امام (ره ) و رهبر معظم انقلاب از یک ثبات نسبی برخوردار بوده است .
دستگاه سیاست خارجی نظام درنظر دارد خود را برای موقعیت جدید ایران در سطح منطقه متحول نماید اساس این دیپلماسی مبتنی بر آن است که ما بعنوان یک قدرت منطقه ای در این قسمت از جهان ظهور کرده ایم و دیگران باید تدریجا ما را باور و به این قدرت عادت کنند .

دکتر سید حسین موسوی

منبع : روزنامه جمهوری اسلامی