فناوری زیستی در ایران

امروزه نقش علوم و تكنولوژی در فرآیند توسعه، كاملاً محرز و امری اجتناب ناپذیر است. به بیان دیگر، تكنولوژی زیربنای توسعه است. توسعه تكنولوژی نیز امری اتفاقی و خود به خودی نیست، بلكه نیازمند برنامه ریزی و تدوین سیاست های واقع بینانه و راهبردی است. از این رو در برنامه ریزی كلان توسعه، باید ملاحظات علمی و تكنولوژی به شدت مد نظر قرار گیرد. نتایج چشمگیر چنین ملاحظاتی، در بسیاری از كشورهای توسعه یافته صنعتی كاملاً احساس می شود.زمانی كه محور همه برنامه ها، فعالیت ها، بحث ها و صحبت بر پایه توسعه تكنولوژی باشد و همه مسئولان، از عالی ترین تا پایین ترین سطوح اجرایی، بر اهمیت و نقش راهبردی آن تأكید داشته باشند و به صورت علمی و عملی نیز در همان راستا حركت كنند، می توان امید داشت كه دستیابی به توسعه امكا ن پذیر است.
همگان می دانیم كه منابع طبیعی، نفت و گاز كشورمان روزی به پایان خواهد رسید و اتكا به این منابع در درازمدت به نفع جامعه رو به رشد ما نخواهد بود. از سویی در جهان كنونی كه عرصه تاخت و تاز علم و تكنولوژی است، اگر به فكر چاره ای اساسی نباشیم، شكست و اضمحلال ما حتمی است. بنابراین باید برنامه توسعه و سازندگی كشور بر پایه توسعه تكنولوژی باشد. بیوتكنولوژی، به تنهایی یك علم نیست، بلكه مجموعه ای از تكنیك ها، روش ها و راهبردهایی است كه می تواند منجر به بهبود، اصلاح و تغییر ویژگی ها، فرآیند فرآورده ها و منابع موجود شود. بیوتكنولوژی مدرن در سال ۱۹۷۰ با شكوفایی دستكاری ژنتیكی و مهندسی ژنتیك ابداع شده و به نام بیوتكنولوژی مدرن مشهور شده است و دنیا با سرعت سرسام آوری در این زمینه به پیش می رود و حجم تجارت جهانی و سهام شركت هایی كه با بیوتكنولوژی پیش می روند نیز روز به روز در حال افزایش است. همانند سایر كشورها، بیوتكنولوژی اولویتی قابل ملاحظه در كشور ما محسوب می شود. كارشناسان ،تصویب سند ملی زیست فناوری از سوی هیأت دولت در اردیبهشت ماه سال گذشته را نیز در همین راستا ارزیابی می كنند. البته این سند تاكنون كه حدود یك سال از زمان تصویب آن می گذرد، به مرحله اجرا در نیامده و متأسفانه در چم وخم مسائل اداری و بوروكراسی، اسیر شده و هیچ سازمانی نیز خود را موظف به پاسخگویی در این زمینه نمی داند. جادارد كه با توجه به نقش ساختاری بیوتكنولوژی در توسعه ملی، برنامه ریزی ها و جهت گیری های مشخص در این امر برای توسعه بیوتكنولوژی صورت پذیرد تا بتوان در سایه این علم و سایر علوم پیشرفته در جهت توسعه ودستیابی به امنیت ملی سود بجوییم. با توجه به مسائل عنوان شده با چند تن از استادان، پژوهشگران و فعالان بیوتكنولوژی درباره وضعیت این رشته در كشورمان گفت وگویی انجام داده ایم كه می خوانید.
* با توجه به اهمیت و نقش بیوتكنولوژی درآینده جهان، وضعیت كشورمان را در این زمینه چگونه ارزیابی می كنید؟
▪ دكتر حسین نادری منش، رئیس دانشكده علوم دانشگاه تربیت مدرس: جهتی را كه انتخاب كرده ایم، مناسب است و شیبی كه درآن حركت می كنیم نیز بسیار منطقی است. اما با مطالبی كه ادعا می كنیم یعنی كشوری با ایده های نو و تفكر مستقل در یك منطقه مهم، با ایده آل ها و جایگاه مناسب خودمان هنوز فاصله داریم. امروز اتفاق مهمی در جامعه و افراد آن رخ داده و آن بحث اقتصاد دانایی محور است. یعنی به این تفكر عمومی رسیده ایم كه بقای ما به ویژه به عنوان یك نظام و یك كشور كه اگر بخواهیم توسعه پیدا كنیم، نفت یا منابع زیرزمینی و ... نیست، بلكه در این است كه انسان های متخصص داشته باشیم و به عبارتی نرم افزار تولید سخت افزار تكنولوژی داشته باشیم و از جمله اینها بحث بیوتكنولوژی است. حركت های خوبی در این رشته صورت گرفت، هر چند كه بعضی از آنها خیلی شعاری شده است، اما امیدواریم اتفاقی كه بر سر IT آمد، در مورد بیوتكنولوژی تكرار نشود، هر چند شاهد این هستیم كه هنوز اتفاق خاصی نیفتاده، عده ای بحث می كنند كه بیوتكنولوژی هم به جایی نرسید، باید به سراغ نانوتكنولوژی برویم.
▪ دكتر عباس كبریایی زاده، دانشیار دانشكده علوم پزشكی و مشاور وزیر بهداشت در امور بیوتكنولوژی وفرآورده های بیولوژیك: بیوتكنولوژی در ایران، جدا از سایر علوم نوین نیست. به موازات پیشرفت هایی كه در سایر رشته های نوین داریم در این شاخه هم توجهاتی صورت گرفته و پیشرفت هایی داشته ایم. اما گلایه ای كه این جا مطرح می شود، این است كه توجه مسئولان كشور به مقوله بیوتكنولوژی در حد و جایگاه شایسته آن نبوده است.
در شاخه علوم پزشكی، برنامه استراتژیك توسعه بیوتكنولوژی پزشكی كشور به طور جدی در سال ۷۶ و ۷۷ مورد توجه قرار گرفته و برنامه مدون بیوتكنولوژی كشور در شاخه پزشكی از سال ۱۳۸۰ آماده شد كه هرگز به اجرا در نیامد. یكی از اشكالاتی كه در علوم نو، گریبانگیر برنامه های كشور است، به نظر من جوزدگی است. یعنی به محض این كه بحث جدیدی مطرح می شود مثل بحث نانوتكنولوژی و غیره، بحث های دیگر رها می شود و برنامه هایی را كه قبلاً برای آنها سرمایه های زیادی هزینه كرده ایم، متخصصان بسیار پرورش یافته و آموزش دیده را به دست فراموشی می سپاریم. بنابراین یكی از نكاتی كه می خواهم به آن اشاره كنم، این است كه متأسفانه در ۵-۴ سال اخیر آن چنان كه باید و شاید به بحث بیوتكنولوژی، توجه در خور شأن آن نشده است.بحثی كه در كشور مطرح می شود، این است كه منابع محدود است، ما هم قبول داریم اما سئوال اصلی این است كه آیا از منابع محدود كشور بهینه استفاده می شود؟ اگر همان منابع محدود بهینه به كار گرفته شوند، می توانیم به نحو احسن از آنها استفاده كنیم و این مهم محقق نخواهد شد مگر با برنامه ریزی و به كار گیری آنها در قالب یك برنامه مدون.
دكتر عباس كبریایی زاده
▪ دكتر مجید معنوی، معاون علوم زیستی دفتر همكاری های فناوری ریاست جمهوری: در بحث ارزیابی بیوتكنولوژی ، من فكر می كنم باید مؤلفه های اساسی حوزه تكنولوژی كه عملاً بخش های نرم افزاری، سخت افزاری و دانش محوری است، مورد توجه قرار بگیرد و ببینیم كه طی تلاش چند سال گذشته وضعیت بیوتكنولوژی كشور در این ابعاد چگونه رشد كرده است. من احساس می كنم كه هر نگاه منصفی قائل به این معنی خواهد بود كه طی ۱۰ الی ۱۵ سال گذشته وضعیت بیوتكنولوژی به لحاظ ارتقای توان نیروی انسانی مورد نیاز رشد خوبی داشته و ما توانسته ایم در سطح كشور و در مقایسه با منطقه، نیروهای زیادی را درعرصه های مختلف بیوتكنولوژی تربیت كنیم. همچنین توانسته ایم از پتانسیل نیروهای آموزش دیده خارج از كشور هم به نحو نسبتاً مطلوبی بهره مند شویم. در بعد سخت افزاری، كشور با یك سری محدودیت ها مواجه است، ولی خوشبختانه بخشی از زیر ساخت های مورد نیاز برای استفاده از بیوتكنوژی مدرن در كشور عملاً راه اندازی شده و این توسعه سخت افزاری زمینه و بستری را برای بروز توانائی ها و خلاقیت های نیروی انسانی به دنبال داشته است. در بحث دانش فنی باید عنوان كرد كه تكنولوژی كه از بعد دانش فنی مد نظر قرار می گیرد، عنصر تأثیرگذار و پارامتر حیاتی برای توسعه هر بخش است، كه دستیابی به آن از بحث توسعه درون زا و اتكا به دستاوردهای تحقیقی یا توسعه برون زا به معنی انتقال دانش فنی عملاً دوره های گذار و مقطع زمانی خاصی را مورد نیاز دارد كه یك برنامه ریزی مدون را طلب می كند. در این راستا، كشور توفیقاتی نسبی داشته و توانسته به بخشی از تكنولوژی های اساسی بخش بیوتكنولوژی مسلط شود.
▪ دكتر محمدحسین صنعتی رئیس پژوهشگاه ملی مهندسی ژنتیك و زیست فناوری:در حال حاضر آمریكا، كانادا، ژاپن و استرالیا و برخی كشورهای اروپایی در رأس كشورهای پیشرفته در زمینه بیوتكنولوژی قرار دارند و در بین كشورهای در حال توسعه نیز بیشترین پیشرفت را كشورهایی مثل هند، چین، كره جنوبی، مالزی، تایلند و فیلیپین داشته اند، در مجموع كشور ما از جایگاه مطلوبی در بین كشورهای در حال توسعه برخوردار است. در حال حاضر بخش عمده ای از زیرساخت های لازم فراهم شده، از سوی دیگر اغلب دانشگاه ها و مراكز تحقیقاتی كشور بخش هایی را در زمینه بیوتكنولوژی دایر كرده اند. در مجموع برای توسعه بیوتكنولوژی در كشور امكانات نسبتاً خوبی فراهم شده كه البته هنوز در مراحل اولیه توسعه این فناوری هستیم و اگر خواهان توسعه واقعی بیوتكنولوژی در كشور باشیم، پیش از هر چیز باید زمینه اجرای هرچه سریعتر سند ملی زیست فناوری كشور را فراهم كنیم.●به نظر شما در كدام یك از شاخه های گوناگون بیوتكنولوژی پیشرفت بیشتری داشته ایم؟
▪ دكتر كبریایی زاده: در مورد شاخه بیوتكنولوژی پزشكی، باید عرض كنم به رغم ناملایماتی كه وجود دارد و یا بهتر است بگوییم كم توجهی و یا كم لطفی، پیشرفت های ما در این شاخه مطلوب بوده است. علتش هم آن است كه محققینی كه در این رشته فعالیت می كنند، با چنگ و دندان و به هر طریق ممكن كه شده در این حیطه توسعه هایی را باعث شده اند.
اگر به بخش بیوتكنولوژی تشخیصی مراجعه كنید، خواهید دید كه كیت هپاتیت و كیت ایدز جزو نخستین محصولاتی بوده كه در این حوزه تولید شده است. قبل از آن نیز كیت گروه های خونی بود كه روی آن كار شده و در بخش دارویی، ما جزو معدود و یا شاید تنها كشور اسلامی هستیم كه فرآورده های دارویی تولید خودمان (هر چند با مشاركت و همكاری علمی مؤسسات بین المللی) در قفسه های داروخانه های كشورمان وجود دارد. «اینترفرون آلفا» بیش از سه سال است كه در كشور مصرف می شود. اگر بخواهیم قیاس بكنیم ما در شاخه بیوتكنولوژی پزشكی محصولات بسیار ارزنده ای داریم و تا آنجا كه من اطلاع دارم در سایر شاخه های بیوتكنولوژی، فعلاً محصولی كه نهایی شده باشد و مورد مصرف انسان قرار بگیرد در كشور وجود ندارد.
▪ دكتر صنعتی: محققان كشورمان در زمینه بیوتكنولوژی كشاورزی، به ویژه در تولید كودهای بیولوژیك و گیاهان تراریخته دستاوردهای خوبی داشته اند و ارقامی از این گیاهان با ویژگی های خاص در كشور تولید شده است. همچنین اقدامات مؤثری در زمینه پزشكی صورت گرفته كه از جمله آنها دستیابی به روش های تشخیصی مولكولی بیماری های ژنتیكی است. به طوری كه در حال حاضر امكان تشخیص مولكولی ۴۰ نوع بیماری در پژوهشگاه ملی مهندسی ژنتیك و زیست فناوری و برخی از دانشگاه های علوم پزشكی كشور فراهم شده است. دستاورد ارزشمند دیگر محققان كشورمان در این عرصه، دستیابی به دانش تولید برخی داروهای نوتركیب حاصل از مهندسی ژنتیك و زیست فناوری است كه در آینده نه چندان دور به مرحله بهره برداری خواهد رسید.
همچنین در سایر بخش ها از جمله صنایع غذایی و غیر دارویی نیز فعالیت های قابل توجهی صورت گرفته است.
▪ دكتر معنوی: برای توسعه، نه تنها بیوتكنولوژی، بلكه هر حوزه ای از علم و تكنیك در هر منطقه ما باید دو اصل مهم را در نظر داشته باشیم و آن بحث مزیت ها و ضرورت ها است.
مزیت ها عملاً نشأت گرفته از اقلیمی است كه در آن زندگی می كنیم. منابع طبیعی كه در اختیار داریم و همچنین توانایی و پتانسیلی كه در نیروهای انسانی نهفته است و ما می توانیم به عنوان مزیت ها از آنها یاد كنیم. در بیوتكنولوژیك كشور نیز باید به این امر توجه كنیم. در بحث ضرورت ها ما نباید از این اصل غافل بشویم كه بیوتكنولوژی در دنیا به چه سمت و سویی در حركت است. آخرین برون داده های بیوتكنولوژی مدرن، دست یافته هایی است كه برای ارتقا سلامت و بهبود كیفیت زندگی از حیث تأمین دارو و غذا دنبال می شود و این سمت و سویی كه دنیا در پیش گرفته است جهت گیری اساسی در بهره برداری از بیوتكنولوژی مدرن است و به نظر من جزو ضرورت هایی است كه ما نمی توانیم از توجه به آن غافل باشیم و به همین علت است كه در كشور عمده پتانسیل ها، توان ها و حركت ها در شاخه پزشكی بخش دارویی و كشاورزی متمركز شده است.
▪ دكتر نادری منش: در زمینه پایه ای در كلان دانشگاه ها پیشرفت بسیار خوبی داشته ایم البته نسبت به سرمایه گذاری كه در دانشگاه ها انجام پذیرفته است. در زمینه های دیگر، بستگی به گرایش ها و علاقه ها دارد. در زمینه بیوتكنولوژی پزشكی به علت این كه سلامت انسان ها بسیار مهم است نسبتاً رشد خوبی داریم.
چون ناچار هستیم، چرا كه در غیر این صورت مجبور هستیم در زمینه دارو و مواد تشخیصی وارد كننده باشیم و چون از طرفی منابع مالی محدود هستند، در این شاخه پیشرفت خوب بوده است و مسئولان هم به حق در این مورد همكاری خوبی داشته اند. در زمینه كشاورزی، متأسفانه بدنه كشاورزی ما كمی ضعیف تر است. می دانیم كه بهترین دانشجویان ما یا به رشته های پزشكی وارد می شوند یا مهندسی، عده كمی از دانشجویان المپیادی نیز جذب رشته های علوم پایه می شوند. اما حركت هایی شروع شده، مثل تولید كود بیولوژیك كه الان در حال تولید و عرضه به بازار است. یا برنج تراریخته كه تولید شده است. البته در مورد محصولات كشاورزی كه در سبد غذایی وارد می شوند، ما باید قوانین و قواعد ایمنی زیستی را بنویسیم و كاملاً رعایت كنیم. چرا كه حتی ممكن است بسیاری از محصولاتی كه ما وارد می كنیم تراریخته باشد. به همین علت به قوانین و قواعد ایمنی زیستی، احتیاج مبرم داریم.
دكتر مجید معنوی
●چه عواملی موجب رشد و پیشرفت كشورهای توسعه یافته در این زمینه شده است؟
▪ دكتر صنعتی: در كشورهای پیشرفته، به دلیل برنامه ریزی دقیق و علمی و نیز عزم ملی مسئولان آن كشورها بحث توسعه زیست فناوری، با سیاستگذاری اصولی و اجرای برنامه های راهبردی با جدیت دنبال می شود و در سایه سرمایه گذاری و تلاش و توجه مسئولان این، علم و فناوری های نوین همپا با سایر زمینه ها به سرعت در حال پیشرفت است، در حالی كه در كشور ما اغلب برنامه ریزی ها ضعیف است. البته ما تلاش كردیم كه برنامه توسعه بیوتكنولوژی را به صورت برنامه ای قوی و عملی تهیه كنیم و در نهایت با مشاركت همه سازمانها و وزارتخانه ها، آن را نهایی كرده و به تصویب هیأت دولت رساندیم. اما متأسفانه با گذشت یك سال از تصویب این برنامه در هیأت دولت، هنوز جهت اجرا به سازمان های مربوط ابلاغ نشده و سرمایه ای نیز برای آن در نظر گرفته نشده كه باعث تأسف است.
▪ دكتر نادری منش: كشورهای پیشرفته مثل آمریكا كار خاصی برای بیوتكنولوژی انجام ندادند. چون به طور كلی به دنبال حركت های انتفاعی از طریق تفكر و نرم افزار ذهنی هستند، در زمینه های مختلف كار می كنند و سود آن را هم می برند. حال نانوتكنولوژی باشد، بیوتكنولوژی و یا IT. یعنی كشور به صورت برنامه ریزی شده خوب حركت می كند. هدفشان این است كه به بهترین تكنولوژی ها زودتر و سریع تر دست پیدا كنند، در واقع محیط علمی بسیار خوبی دارند، تكنولوژی قوی دارند و صنعت شان بر اساس نیازشان طراحی می شود.
اقتصاد بسیار قوی نیز دارد، لذا سرمایه گذاری انجام می دهند و با برنامه ریزی همه جانبه ای كه دارند در تمام زمینه ها پیشرفت می كنند. اما در اروپا وضعیت متفاوت است. چون تك تك كشورها نمی توانند مثل آمریكا حركت كنند به همین علت هم اروپای واحد شدند، پس هر كدام در پروژه های متفاوت برنامه ریزی كردند.
▪ دكتر كبریایی زاده: آموزش و تحقیق زیربنای تولید علم است و تولید علمی كه به درد زندگی نخورد و بر زندگی انسانها تأثیر مثبت نگذارد، اهمیت خاصی ندارد و فقط در پاره ای موارد شاید ارزنده باشد و كشورهای پیشرفته ای كه در این عرصه رشد داشته اند، برنامه ریزی مدون و قدرتمندی داشته اند و هدفمند عمل كرده اند. از جوزدگی پرهیز كرده و اولویت ها را مشخص كرده اند و بر اساس آن سرمایه گذاری و اختصاص بودجه داده اند. در ضمن از منابع خود به نحو مطلوب استفاده می كنند، یعنی بر اساس نیاز، تخصص و نیروی انسانی ماهر. این كشورها به صنعتی كردن فرآیند بسیار اهمیت می دهند كه این خود شامل دو بخش است. یكی بخش سرمایه گذاری سخت افزاری است. یعنی كارخانه ساخته شود، ماشین آلات بیاید، سرمایه گذار بیاید و سرمایه گذاری كند، شهرك ایجاد شود و در واقع اقدامات صنعتی صورت بگیرد، كه این خود مستلزم یك برنامه ریزی واقع بینانه است.
بخش دوم برقراری زیرساخت مقرراتی است. یعنی شما نمی توانید همان مقرراتی را كه حاكم بر كفش است، بر استامینوفن حاكم كنید و یا همان مقررات را در بعد قیمت گذاری، عوارض گمركی، صدور پروانه و مسائل دیگر را بر فرآورده های دارویی به ویژه محصولات بیوتكنولوژیك حاكم كنید.
▪ دكتر معنوی: در بسیاری از كشورها نظیر كشور ما به منظور تقویت زیرساخت های آموزشی و پژوهش استفاده از فشار علم و فشار تحقیق و پژوهش برای حركت ترن توسعه ای مد نظر بوده و به نظر می رسد كه باید نوعی همخوانی با نیاز و كشش بازار ایجاد شود تا بتوانند این روند توسعه ای را تسریع كند. من احساس می كنم یكی از دلایل موفقیت در كشورهای در حال توسعه توجه به بازار بوده مضاف بر این كه به دلیل ایجاد زیرساخت های اساسی مورد نیاز برای این كار، این كشورها توان جذب نخبگان علمی و نیروهای انسانی كه اساسی ترین حركت صنایع Hitech است را دارند توانسته اند مسلط بر توان نیروی انسانی توسعه را پیش ببرند. به عنوان عامل بازدارنده احساس می كنم كه مشخص ترین بحثی كه باید در كشور به آن توجه بشود، ساماندهی نظام مدیریت كلان توسعه و از طرفی اولویت گذاری منطقی بر مبنای مزیت ها و ضرورت هاست. بعضی اوقات همه چیز خواهی باعث می شود كه ما از مسیر واقعی كه باید پیش برویم عقب بمانیم.
●جایگاه كشورمان را در مقایسه با سایر كشورها چگونه ارزیابی می كنید؟
▪ دكتر معنوی: اگر مبنای مقایسه بین دو كشور باشد مقداری به بیراهه می رویم و دلیلش هم آن است كه مجموعه سرمایه گذاری هایی كه در هر كشور انجام می شود، ممكن است متفاوت باشد. به عنوان مثال بزرگترین سرمایه گذاری هایی كه در بخش تحقیقات R&D در دنیا در حوزه صنایع داروهای بیوتكنولوژیكی در یك سال صورت می گیرد، چیزی حدود ۲۰ میلیارد دلار است و این چنین حجمی از سرمایه گذاری معادل درآمد نسبی حاصل از فروش فرآورده های نفتی كشور ماست. بدیهی است كه ما توان چنین سرمایه گذاری را نخواهیم داشت. اما اگر به نرخ سرمایه گذاری و میزان بازگشت حاصل از این سرمایه گذاری نگاه كنیم و از این نظر مقایسه داشته باشیم، شاید معقول تر باشد.
خوشبختانه كشور ما در منطقه، جزو نادر كشورهایی است كه توانسته بیوتكنولوژی مدرن را در خدمت نیازهای خودش قرار بدهد و این افتخاری برای كشور است. در مورد كشورهای پیشرفته و به خصوص آمریكا كه بخش عمده ای از تحولات بیوتكنولوژی مدرن در آنجا در حال شكل گیری و توسعه است، فاصله زیاد است. حتی بسیاری از كشورهای توسعه یافته نیز در مقایسه با آمریكا فاصله زیادی دارند، اما به این معنا نیست كه این حركت و مقایسه مانع تلاش و پویایی كار می شود. علتش هم این است كه عمر خروجی‌های عرصه بیوتكنولوژی مدرن كوتاه و در حدود ۳ سال است و این نیز ناشی از تحولات چشمگیر تكنولوژی است. پس ورود به گردونه تحقیق و توسعه فرآورده های جدید، می تواند امیدهایی را پیش روی كشورها قرار بدهد.
▪ دكتر كبریایی زاده: اگر ما نسبت به هند خودمان را مقایسه كنیم، هندوستان از ما خیلی جلوتر است. اگر ۱۰ سال پیش خودمان را با این كشور مقایسه می كردیم، شاید برابر بودیم و اختلاف زیادی نداشتیم. در مورد كشورهای منطقه به عنوان مثال مصر ۵ الی ۶ سال است كه برنامه توسعه در شاخه بیوتكنولوژی را پیش بینی كرده و با مشاركت شركت های خارجی برنامه ریزی انجام داده است. به عبارتی زیرساختی كه در ایران وجود دارد، در مصر نیست، اما رشد آنها بسیار مطلوب است. حتی كشوری مثل امارات سرمایه گذاری خوبی در توسعه صنعتی در شاخه های بیوتكنولوژی پزشكی انجام داده است و یا كشوری مثل تركیه. ولی به هر حال مبنای مقایسه باید با عدد و رقم باشد، تعداد نیروهای انسانی و تعداد مقالاتی كه چاپ شده همچنین تعداد محصولاتی كه تولید شده و حجم بازاری كه تولیدكنندگان داخلی توانسته اند به خود اختصاص بدهند.
▪ دكتر نادری منش: شانس خوبی در منطقه داریم. اما كشور هندوستان رشد خوبی دارد، چون جمعیت یكی از عوامل مهم توسعه به شمار می آید، ولی از ما جلوتر نیست، چون شرایط خاصی دارد؛ به عنوان مثال از نظر سرمایه و بودجه كشور ما شرایط بهتری دارد. به نظر من نسبت به بقیه وضع بسیار خوبی داریم و با كمی ممارست و برنامه ریزی دقیق می توانیم از منطقه جلوتر بیفتیم و در حال حاضر از نظر پتانسیل نیروی انسانی جلوتر از بقیه هستیم.

نوشته شده توسط:فهیم محمد
بررسی پرونده ملی بیو تكنولوژی