ژئوتوریسم گزینه تازه‌ای در گردشگری

امروزه صنعت توریسم به عنوان صنعتی پویا و فراگیر، همه ارکان وجودی یک جامعه و سیستم‌های جهانی را در برگرفته است، اما برخلا‌ف تصور عامه مردم، توریسم تنها گردشگری، آن هم به شکل کنونی که از سده ۱۹ میلا‌دی آغاز شده، نیست بلکه در اصل به معنای گردشگری با اصالت و با انگیزه است نه سفرهای بدون هدف و برنامه.
در اصل جهانگردی، براساس خواست و اراده ملت‌ها صورت می‌گیرد و سازمان‌های دولتی و بخش خصوصی فقط برنامه‌ریزان این سفرهای هدفمند هستند که باید متناسب با خواسته‌های عمومی‌به برنامه‌ریزی بپردازند تا گردشگری به بهترین نحو انجام گیرد.
درواقع وجود منابع گردشگری که دربرگیرنده زیبایی‌ها و جاذبه‌های محیطی اعم از طبیعی، فرهنگی، تاریخی و حتی انسان ساخت باشد، جزو ضرورت‌های اساسی برای گسترش روند گردشگری به شمار می‌آید که بدون این عوامل، توسعه گردشگری دچار رکود می‌شود، اما تجربه کشورهای توسعه یافته و صنعتی جهان نشان می‌دهد که تنها داشتن جاذبه‌های مختلف نمی‌تواند در گسترش جهانگردی نقشی ایفا کند.
گذشته از انواع جاذبه‌های توریستی بطور معمول هر منطقه می‌تواند در گونه‌ای ویژه از توریسم، به نتایج بهتری دست یابد.
یکی از انواع توریسم که به تازگی مطرح شده و شباهت بسیاری با اکوتوریسم دارد، ژئوتوریسم است که از ترکیب واژه‌های ژئو (زمین) و توریسم (جهانگردی) پدید آمده است که نیازمند بهره‌گیری توریسم از علوم زمین، بویژه جغرافیای طبیعی، زمین‌شناسی، ژئوفیزیک و سایر علوم طبیعی است.
در این میان به لحاظ کارکردی، ژئوفولوژی به دلیل بررسی اشکال زمین به لحاظ جنسی، زمان و شکل ‌ که لندفرم‌ها نیز نتیجه عملکرد پدیده‌های شکل زایی و زمین ساخت بیرونی است ‌ از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. بنابراین ژئوتوریسم، علم بررسی و بهره گیری از شکل‌های ناشی از فرایندهای بیرونی در جهت توسعه گردشگری است، این فرایند باعث به وجود آوردن شکل‌های مختلف خشکی‌ها با چشم اندازهای گوناگون می‌شود که شرایط زیستی و آب و هوایی سبب دگرگونی محیط‌های مختلف شده و در هر منطقه با ویژگی اقلیمی‌متفاوت شرایط گوناگونی را پدیدمی‌آورد.
● ژئوتوریسم در سرزمین آریایی‌ها
به لحاظ زمین شناسی، ایران از جمله کشورهایی است که قابلیت‌های فراوانی برای توسعه ژئوتوریسم دارد.
اما متاسفانه در کشور ما، هنوز تعریف درستی از توریسم و اکوتوریسم به دست نیامده، به طوری که گاهی اوقات، این گونه‌های مختلف جهانگردی با همدیگر اشتباه گرفته می‌شود. به هرحال ژئوتوریسم نیز در این وادی، گزینه تازه‌ای از گردشگری است که در ایران عوامل مختلف زمین شناسی و جغرافیایی، وجود اقلیم‌های متفاوت، تسلط و حاکمیت خشکی، ورود جریان‌های مختلف هوا از جهات گوناگون به کشور و عامل شیب و جهات ناهمواری‌ها، همگی موجب پیدایش چشم اندازهای جغرافیایی منحصر به فردی شده که در صورت استفاده مطلوب، ارائه امکانات و خدمات رفاهی در کنار تبلیغات مناسب، می‌توان از آنها در جهت گسترش گردشگری پایدار و برقراری توازن و تعادل اقتصادی مناطق مختلف استفاده کرد.
کویر لوت، محدوده قله‌های سهند و سبلا‌ن و غار کتله خور زنجان پیشنهادهای ایران در حوزه ژئوتوریسم برای ثبت در فهرست جهانی یونسکو بوده است. مهندس علیرضا امری کاظمی، مسئول بخش ژئوتوریسم سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی، چندی پیش در این باره اعلا‌م کرد که با حضور «باندارین»، رئیس مرکز میراث جهانی یونسکو که برای بررسی چند اثر فرهنگی و طبیعی به ایران آمده بود بحث‌هایی درمورد مناطق جاذب ژئوتوریسم مطرح شد.
از میان نامزدهای مطرح شده، می‌توان به بخش‌هایی از کویر لوت، مناطق اطراف قله سهند و سبلا‌ن و غار کتله خور زنجان اشاره کرد. البته، پیشنهاد اصلی رئیس مرکز میراث جهانی یونسکو، مناطقی از کویر لوت بود; زیرا از بسیاری از جهات در دنیا بی‌نظیر است. این بیابان با ۵۴ هزار کیلومتر مربع از خراسان جنوبی تا بخش‌هایی از سیستان و کرمان و یزد کشیده شده است. لوت بلندترین تپه‌های شنی دنیا را دارد و مطالعاتی که دکتر «کردوانی» انجام داده‌اند، نشان می‌دهد این منطقه جزو گرم‌ترین نقاط دنیاست.
قرار است این مناطق در شورای ثبت میراث طبیعی و تاریخی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری بررسی شده و پس از اعلا‌م رای نهایی این شورا برای ثبت در فهرست جهانی یونسکو به این نهاد بین المللی معرفی شوند.»
لا‌زم به ذکر است که ژئوتوریسم یکی از جدیدترین انواع توریسم است که بعد از مطرح شدن ژئوپارک‌ها، از سال۲۰۰۰ مورد توجه یونسکو قرار گرفته است و کشورهایی که قابلیت‌های زمین شناسی ویژه‌ای دارند، اکنون برای توسعه این نوع از صنعت توریسم و تبدیل قابلیت‌هایشان به جاذبه‌های گردشگری، تلا‌ش مضاعفی می‌کنند.
● ژئو پارک‌ها، میراثی برای ژئوتوریسم
ژئوپارکGeopark) )، مخفف پارک زمین شناسی(Geology park) است و به سرزمین‌هایی که پدیده‌های زمین شناسی بی‌همتا و تاریخچه تکامل زمین شناسی مشخص دارند، گفته می‌شود.در واقع ژئوپارک، منطقه‌ای است که در آن میراث زمین‌شناسی به خوبی و به صورت پایدار حفظ و مدیریت می‌شود، به عبارت دیگر ژئوپارک، سرزمینی است که یک یا چند جایگاه مهم از نظر علمی‌ (نه تنها زمین شناختی، بلکه باستان شناسی، اکولوژیکی یا فرهنگی) را در خود جای داده است.
معرفی یک ژئوپارک براساس مواردی همچون تکامل کره زمین، چشم‌انداز زمین، تشکیلا‌ت زمین شناسی، خاک شناسی، کانی شناسی، سنگ شناسی، فسیل شناسی، باستان شناسی، میراث فرهنگی، زیست محیطی و مناطق با ارزش از نظر گونه‌های جانوری وگیاهی است. این مناطق، جزیی از یک شبکه جهانی است که بهترین تجارب را با احترام به حفظ میراث زمین به اشتراک گذاشته و معیار اصلی آنها، استراتژی توسعه پایدار است.
ژئوپارک، میراث به جای مانده از فعالیت‌های طبیعی و بشری در کره زمین است. در این میان هر کشوری که از تاریخ کهن و پیچیدگی‌های زمین شناختی بیشتری برخوردار باشد، پتانسیل مثبتی را در توسعه این صنعت به همراه خواهد داشت.
در واقع با تشکیل ژئوپارک‌ها، زمینه اشتغال و کسب درآمد نیز برای جوانان فراهم می‌شود و از سوی دیگر ژئوپارک‌ها، بهترین محل برای توریسم علمی‌و گردشگری هستند که از نظر اقتصادی، صنایع دستی، فرهنگی و تاریخی پتانسیل بسیار مثبت و موثری قلمداد می‌شوند.
سرزمین صخره‌های مرجانی میزبان ژئوتوریسم
در پاسخ به نیاز روزافزون به یک نهاد بین‌المللی برای شناخت سرزمین‌هایی که از نظر زمین شناسی و علوم مربوطه جالب توجه هستند، یونسکو طرحی به نام برنامه «شبکه بین‌المللی ژئوپارک» ایجاد نمود. این شبکه بستری برای تشریک مساعی متخصصان و دست اندرکاران میراث زمین شد، شبکه ای که در حال حاضر ۲۶ ژئوپارک در آن قرار گرفته است.
از این تعداد، ۸ ژئوپارک در چین و ۱۷ محدوده در اروپا قرار دارد که همگی آنها در خصوصیات کلی مشترک هستند، اما هر کدام در مورد یا موارد خاصی نادر و یا منحصر به فرد بوده‌اند که باعث تمایز آنها از دیگر مناطق می‌شود.
اما ایران، سرزمینی که به دلیل تاریخ کهن و تنوع محیط زمین شناسی، پتانسیل‌های فراوانی برای جذب ژئوتوریست دارد، با ثبت جهانی ژئوپارک قشم توسط یونسکو، دارای نخستین ژئوپارک خاورمیانه شد; ژئوپارکی که سال گذشته پس از ۴ سال تلا‌ش‌های مستمر مسئولا‌ن منطقه آزاد قشم، افتتاح شد; پارک‌ موزه‌ای که با موافقت یونسکو، بیست و ششمین ژئوپارک دنیا نام گرفت.
نخستین عامل ثبت این پارک، وجود جنگل‌های حرا در ۱۲۰کیلومتری غرب این جزیره بود که با وسعتی معادل ۲۰۰ کیلومتر مربع، بزرگترین جنگل دریایی جهان به حساب می‌آید.
در کنار این مورد، عواملی همچون گنبد نمک یا غارهای طبیعی نمک، چشمه‌های آب معدنی، چشمه تنگه چاهکوه و تنگه عالی از شگفتی‌های زمین شناختی قشم به حساب می‌آیند. همچنین فلا‌ت بام قشم که منطقه‌ای در غرب جزیره است و در آن ساحل شمالی و جنوبی قابل رویت است، دره تندیس‌ها که در جنوب این فلا‌ت قرار دارد و «کلا‌ت کشتار» که حاکی از یک منطقه باستانی است در کنار بیش از ۱۰۰ گونه پرنده شناسایی شده در جنگل حرا و تخمگذاری لا‌ک پشت‌های دریایی، باعث شده که غرب جزیره به عنوان بهترین مکان برای ثبت ژئوپارک در جزیره محسوب شود.
● بودجه یک میلیارد تومانی برای طرح جامع ژئوپارک قشم
‌البته معاون گردشگری سازمان منطقه آزاد قشم اعلا‌م کرده که طرح جامع ژئوپارک قشم به یک میلیارد تومان بودجه نیاز دارد که بودجه مرحله نخست آن حدود ۳۵۰ میلیون تومان در سازمان منطقه آزاد قشم مصوب شده است.
محمدابراهیم لا‌ریجانی در گفت‌وگویی که با ایسنا داشته با بیان این‌که پس از ثبت ژئوپارک قشم به‌عنوان تنها ژئوپارک خاورمیانه در یونسکو باید طرح جامع آن تهیه و برای ثبت به یونسکو فرستاد شود، اظهار داشت: طرح جامع ژئوپارک قشم درحال تهیه است که هم‌زمان با مراحل مطالعاتی آن، بخش عملیاتی این طرح نیز آغاز شده است. جاده‌سازی در ژئوپارک قشم تکمیل و شش کیلومتر جاده در مسیرهای مختلف این ژئوپارک ایجاد شده و گارد حفاظتی آن با استخدام ۱۵ نفر نیروی انسانی شکل گرفته است و امکانات اولیه و بهداشتی نیز براساس طرح مشاور ایجاد شده‌اند. هر چند ژئوپارک قشم اکنون درحال بهره‌برداری است و تورهایی از این منطقه بازدید می‌کنند; اما افتتاح رسمی‌این ژئوپارک، الزام‌هایی دارد که باید این الزام‌ها مطابق با طرح ابلا‌غ‌شده ازسوی یونسکو، رعایت شود.
● قشم، دریچه‌ای به خلیج فارس
جزیره قشم، واقع در تنگه هرمز از وضعیت خاصی میان خلیج فارس و اقیانوس هند بهره می‌برد; جزیره‌ای که مرز آبراهی همه کشورهای حاشیه خلیج فارس از سواحل جنوبی آن عبور می‌کند و همه ترافیک هوایی شرق و غرب از فراز آسمان آن می‌گذرد; کانالی که حجم وسیع نفت و گاز جهان برای ۱۰۰ سال آینده از آنجا منتقل می‌شود و جزیره‌ای که به دلیل شرایط خاص اقلیمش، میزبان بزرگ‌ترین ژئوپارک خاورمیانه و ایران است.وجود صخره‌های مرجانی و جنگل‌های حرا که ۲ مقوله از اولویت‌های سه گانه زیستگاه‌های طبیعی در تولید گونه‌ای جانوری به شمار می‌آیند، در کنار مناظر بکر طبیعی و گونه‌های جانوری چون خزندگان، پستانداران، پرندگان و حیوانات دریایی، بطور قطع بستر مناسبی را برای تاسیس ژئوپارک قشم ایجاد کردند; ژئوپارکی که قرار بود در مرحله اول، میزبان ۸۰۰ هزار گردشگر و بازدیدکننده باشد.
در کنار این موهبت‌های الهی، وجود قلعه پرتغالی‌ها، آن هم با قدمتی ۴۰۰ ساله که با سنگ مرجان و ساروج برپا شده و قلعه‌های دیگر چون قلعه لا‌فت، قلعه هرمز و سایر آثار تاریخی چون تم سینتی (مقبره مقدس) ۴۰ دختران، مسجد جامع قشم (دوره صفویه)، کلا‌ت کشتار و... شرایط ایده‌آلی را برای این جزیره یک هزار و ۵۰۰ کیلومتر مربعی فراهم کرده است، شرایطی که می‌توان از آن به بهترین نحو ممکن در جذب جهانگردان، آن هم از نوع اکوتوریست‌های کنجکاو، استفاده کرد و در کنار هزاران هزار مکان دیدنی ایران که قابلیت ارزآوری دارد، منبع دیگری برای درآمدزایی باشد.

سارا طالبی زاده

منبع : روزنامه حیات نو