جزیره قشم؛ گوهر خلیج‌فارس

جزیره پهناور قشم با مساحتی نزدیك به ۱۵۰۰ كیلومتر مربع نه تنها بزرگترین جزیره در ایران بلكه از بسیاری از كشورهای مستقل جهان نیز بزرگتر است. این جزیره همچون دلفین زیبا و عظیم در تنگه استراتژیك هرمز واقع شده و فاصله آبی شهر قشم از بندرعباس ۲۲ كیلومتر و نزدیكترین فاصله آبی جزیره قشم با سرزمین مادر ۸/۱ كیلومتر در حد فاصل بندر لافت و روستای پهل (از توابع بندر خمیر) است.
سابقه تاریخی قشم به پیش از اسلام می‌رسد و جمعیتی افزون بر ۸۵ هزار نفر داراست كه در ۶۰ آبادی و پنج شهر و بزرگ، و كوچك (قشم، درگهان، طبل، رمچاه، لافت و رمكان) به سر می‌برند.
سواحل زیبا، كوه‌های تندیس مانند، هكتارها جنگل شناور در آب دریا، ده‌ها گونه پرنده مهاجر یا ساكن، جزایر كوچك و آب انبارهای قدیمی، قلعه‌های تاریخی، غارهای نمك، درخت انجیر معابد و … از جمله دیدنی‌های جزیره زیبای قشم است.
● ویژگیهای زیست محیطی قشم
جزیره باریك و بلند قشم كه در امتداد ساحل از شرق به غرب كشیده شده، تنگه هرمز را به دو بخش شمالی باریك و كم عمق و بخش جنوبی عمیق و نسبتاً پهن است، تقسیم می‌كند. تردد كشتی‌های بزرگ در بخش جنوبی قشم صورت می‌گیرد.
رودخانه‌های مهران، كل، شور، شیرین و میناب سالیانه سیلاب‌های فراوانی به تنگه هرمز می‌ریزند. جریان دریایی شدید آب در اثر جزر و مد دائمی در تنگه هرمز، وضعیت زیست محیطی ویژه ای را در این منطقه پدید آورده است.
گل و لای همراه سیلاب این رودخانه ها كه همه در ساحل شمال قشم به دریا می‌ریزند جزایر متعدد كوچك و بزرگ رسوبی به وجود آورده‌اند كه سطح همه آنها از پوشش گیاهی، جنگل‌های همیشه سبز حرا پوشیده شده است. وسیع‌ترین جنگل‌های حرای كشور در حد فاصل قشم و سرزمین اصلی قرار گرفته است.
دریا و سواحل پیرامون قشم بسیار متنوع است. عمق متفاوت دریا، مسیر حركت و گردش آب و وارد شدن آب رودخانه‌ها، موجب شده در اطراف قشم زیستگاه‌های گوناگونی به وجود آید. انواع سواحل ماسه‌ای، صخره‌ای، جنگلی، گلی و بین جزر و مدی كه هر یك زیستگاه گیاهان و جانوران متفاوت و متنوعی است، تنوع زیستی كم نظیری در این حوالی به وجود آورده‌اند. آبسنگ‌های مرجانی اطراف قشم برای غواصان كشور و معدودی از غواصان جهان از جذابیت بالایی برخوردار است.
انواع لاك‌پشت‌های غول‌پیكر دریایی كه در سراسر جهان از جمعیت آنها كاسته شده است. در آب‌های اطراف قشم به وفور زندگی می‌كنند. سواحل قشم برای تماشای لاك‌پشت‌های دریایی مناسب‌ترین مكان به شمار می‌رود. از فراز سواحل صخره‌ای قشم، در یك زمان كوتاه می‌توان چندین لاك‌پشت دریایی را مشاهده نمود كه با آسودگی خیال مشغول تغذیه و غوطه‌وری در آب هستند. مشاهده زیرآب‌های تنگه هرمز با عینك‌های مخصوص ارزان قیمت، از سرگرم كننده‌ترین و آموزنده‌ترین ورزش‌ها در این منطقه است. این ورزش كه سال‌هاست در جهان به عنوان یكی از مفرح‌ترین و شادی بخش‌ترین سرگرمی‌ها متداول شده است در كشور خودمان در آغاز راه است. در صورتی كه مردم كشورمان از زیبایی‌های شگفت‌انگیز زیرآب‌های خلیج‌‏فارس آگاه شود و سهولت كار تماشای آن را نیز دریابند بی‌تردید این ورزش گستردگی بیشتری در كشور پیدا خواهد نمود. در تماشای زیرآب‌های خلیج‌‏فارس و مخصوصاً آب‌های پیرامون قشم، به فاصله هر متر، انسان با گونه جدیدی رو به رو می‌شود.
جنگل‌های دریایی حرا با وسعت صدهزار هكتار، سواحل قشم به طول دویست و پنجاه كیلومتر، دشت‌های ساحلی و كوه‌های صخره‌ای قشم، زیستگاه بیش از یكصد و پنجاه نوع پرنده است كه مخصوصاً در فصول پاییز و زمستان جمعیت آنها افزایش می‌یابد و به صدها هزار پرنده بالغ می‌شود.
مشاهده گله‌های بزرگ فلامینگو، پرستوی دریایی، انواع كاكایی‌ها و بسیاری از پرندگان نادر و كمیاب جهان (مانند شاهین كبود، پلیكان پا خاكستری، حواصیل سبز، عقاب ماهیگیر و انواع گوناگون بازها و شاهین‌ها) در قشم به آسانی ممكن است. قشم از نظر تنوع و تراكم پرندگان در جهان بی‌نظیر شناخته شده است.
خزندگان قشم از تنوع بسیار بالایی برخوردارند. با مطالعاتی كه اخیراً با همكاری دانشگاه بركلی صورت گرفته، ثابت شده است كه جزیره قشم از نظر خزنده در جهان ممتاز است.
جنگل‌های حرای قشم نیز از طرف سازمان ملل و چندین مركز جهانی پرنده شناسایی به عنوان میراث طبیعی جهانی- ذخیره‌گاه زیستكره- انتخاب شده است. جنگل‌های وسیع و نیمه شناور حرا كه در آب‌های شور دریا به صورتی سرسبز و شاداب رشد كرده‌اند و بازی دل‌انگیزی با هر جزر و مد دارند هر بیننده‌ای را شگفت‌زده می‌كنند. مشاهده این جنگل وسیع و انبوه با حضور ده‌ها هزار پرنده به رنگ‌ها و شكل‌های گوناگون در نخستین وهله باور نكردنی است. بازدیدكنندگانی كه سوار بر قایق از آبراهه‌های پیچ در پیچ بین این جنگل‌ها می‌گذرند تصویرهایی در خاطرشان ثبت می‌شود كه هرگز فراموش نخواهد شد. كوه‌های قشم نیز شكل كاملاً ویژه‌ای دارند. این كوه‌ها از لایه‌های رسوبی افقی و كاملاً موازی تشكیل شده‌اند. پیگیری لایه‌های مختلف كوه در سراسر جزیره ممكن است. تنها در دو نقطه به دلیل حضور گنبدهای نمك، ترتیب و شكل قرار گرفتن لایه‌ها، از حالت افقی خارج شده است.
فرسایش لایه‌های كوه در اثر باد و باران و امواج دریا، اشكال و تندیس‌های طبیعی بسیار جالبی به وجود آورده است. هزاران مجسمه نیمه تمام جانوران و موجودات خیالی در سراسر دره‌ها و كوهستان‌های قشم با ابعاد بزرگ و كوچك دیده می‌شوند.
● دیدنی‌های جزیره
▪ غارهای خربس
به فاصله ۱۰ كیلومتر از شهر قشم (در جاده مجاور ساحل جنوبی)، غارهای خربس بر سینه كوهی مشرف به دریا و دشتی میانكاسه قرار گرفته است. خربس از غارهای دریایی است كه بر اثر گرداب و تخلیه ماسه‌ها از حفره سنگ‌ها به وجود آمده. عمر غار بسیار طولانی است اما در دوره‌های پیش از اسلام با افزودن بر وسعت غار، بر بخش‌های تالار و دهلیزهای انشعابی، به احتمال زیاد از آن برای پناه دادن كودكان، زنان و سالخوردگان به هنگام یورش دشمن استفاده می‌شده است. دشت میانكاسه خربس گورهای كهن نیز دارد.
▪ قلعه‌های تاریخی
در مجموعه شهر ساحلی لافت، قلعه نادری با ویژگی‌های قلعه‌های ایرانی، در جوار چاه‌های تلا (طلا) از دژهای مستحكم دفاعی جزیره قشم به شمار می‌رفته است. این قلعه در اثر مرور زمان فرسوده شده اما بازسازی آن توسط كارشناسان ارشد سازمان میراث فرهنگی كشور در دست اقدام است. از دیگر قلعه‌های تاریخی جزیره قشم، قلعه پرتغالی‌ها (در كناره ساحل دریایی شهر قشم) است.
قلعه تاریخی شهر قشم به هزینه بنیاد گلبنگیان (پرتغال) به عنوان نشان دوستی دو ملت مرمت خواهد شد و به صورت یك مركز تاریخی فرهنگی فعالیت خواهد كرد.
▪ آبگیرها
در قشم، آب شیرین برای نوشیدن انسان و حیوان و نیز رویش گیاه ارزش حیاتی دارد. در گذشته با ساختن سد در تنگه‌ها، آب‌های شیرین فصل بارانی را جمع‌آوری و به تدریج به مصرف شرب و كشت می‌رسانده‌اند. از سدهای دیدنی و تاریخی قشم یكی سد پی‌پشت است.
در مدخل تنگه، تأسیسات تقسیم آب آن كه حداقل از دوره ساسانی به جا مانده است و هنوز هم در عمل شیوه‌ای محسوب می‌شود به چشم می‌خورد. در سال‌های اخیر در پشت سد، ماهی كپور ریخته‌اند كه تكثیر هم شده و گاه مردم به ماهیگیری در آن می‌پردازند.
دیگر آبگیر دیدنی جزیره قشم، سد گوران است، در كنار روستایی به همین نام. كارشناسان میراث فرهنگی تاكید دارند كه پر و پی اولیه سد از دوره هخامنشی و قسمت بالا و تاج آن از دوره ساسانی است. روستای گوران (گبران= زرتشتیان) از روستاهای كهن قشم به شمار می‌رود.
▪ جنگل دریایی حرا
گونه حرا كه نام علمی آن به حكیم و فیلسوف ایرانی ابوعلی سینا (Avicennia Marina) منسوب است، درختچه‌ای است در اندازه‌های متفاوت ۳ تا ۶ متر، با شاخ و برگ سبز روشن. حرا درختی است آب شورزی كه به هنگام مد دریا تا گلوگاه در آب فرو می‌رود و با خاصیت تصفیه‌ای كه در پوست آن تعبیه شده است، بخش شیرین آب دریا را جذب و نمك آن را دفع می‌كند. در تنگه خوران- بین جزیره قشم و بخشی از ساحل استان هرمزگان- جنگل دریایی حرا در گستره‌ای معادل ۹۰۰۰۰ هكتار پدید آمده كه از تنوع زیستی بالایی برخوردار است و زیستگاه امن پرندگان مناطق گرمسیری به شمار می‌رود.
منطقه حفاظت شده حرا عنوان «ذخیرگاه زیستكره جهانی» را دارد.
▪ مسجدها
در قشم، از سال‌های آغازین ه. ق مسجدهایی موجود است كه قدیمی‌ترین آن مسجد شیخ برخ در روستای كوشه است كه یك بار بر اثر زلزله ویران شده اما در اواخر قرن سوم آن را بازسازی كرده‌اند. در جوار مسجد شیخ برخ، زیارتگاه شیخ برخ با گنبد ویژه هشت گوش قرار دارد. سنگ گورهای بسیار كهن از سده‌های اول هجری در گورستان مجاور شیخ برخ وجود دارد. از دیگر مسجدهای قشم می‌توان مسجد قبا، مسجد رمچاه و مسجد لافت را نام برد.
▪ كوه‌های قشم
بی‌شك در دوران پیش از تاریخ، آنچه امروزه جزیره قشم خوانده می‌شود در زیر آب‌های خلیج همیشه فارس قرار داشته است. اما بر اثر تحولات درونی، سطح آب فروكش كرده و بخش‌های برآمده زیر دریایی به صورت جزیره درآمده‌اند. در این جزایر، از جمله قشم، كوه‌های كم ارتفاع فراوان است. سطح این كوه‌ها را لایه‌های مرجانی، اسفنحی و دو كفه‌ای‌ها پوشانده‌اند كه خود موجب حفاظت خاك‌های نرم شیست و مارن زیر سطح مرجانی شده است. با وجود این، بادها، باران‌ها و طوفان‌های باران‌زا كه تقریباً موازی و با زاویه كمی از زمین می‌وزند باعث فرسایش تنه كوه‌ها و فرو ریختن پوشش‌های مرجانی شده‌اند. در اثر این فعل و انفعال طبیعی، نمادها و تندیس‌های دیدنی و زیبایی در سراسر جزیره پدید آمده كه از همین حیث نیز جزیره قشم و جزایر اطراف آن را از دیگر جزایر خلیج‌فارس ممتاز و به راستی استثنایی كرده است.
▪ كوه نمك
بخشی از كوه‌های جزیره قشم به دلیل انباشتگی آب دریا در گسل‌های عمیق و رسوب نمك، تبدیل به كوه‌ها و غارهای نمكی شده‌اند. كوه نمكدان در جنوب غربی جزیره با دیگر معادن نمك و غارهای نمكی جزیره از یك جنس است. بلورهای نمك و جریان آب نمك‌آلود، منظره دلپذیری به غارهای نمكی جزیره قشم بخشیده‌اند.
▪ زیارتگاه شاه شهید
از بقاع متبركه است كه توسط منطقه آزاد قشم بازسازی شده و صحن و فضای آن گسترش یافته است. زیارتگاه شاه شهید در جوار غارهای خربس قرار دارد. مردم بومی جزیره درباره شاه شهید داستان‌های دل‌انگیزی می‌گویند.
▪ درخت انجیر معابد
از رستنی‌های شگفت‌انگیز مناطق حاره، مخصوصاً جزایر خلیج‌فارس، درخت همیشه سبز لور (معروف به انجیر معابد) است كه تاجی بسیار بزرگ با ریشه‌های هوایی متعدد دارد و میوه رسیده نارنجی رنگ آن مطبوع و خوراكی است. یكی از زیباترین این درختان در روستای «تم سنیتی» منطقه توریان قرار دارد و در نزدیكی آن، بقعه‌ای دیدنی با طرح معماری كهن به نام «زیارت پیر» واقع شده است.
▪ چاه‌های تلا
در لافت و در جوار قلعه نادری، حلقه‌های چاه آب فراوانی به چشم می‌خورد كه مردم سخت‌كوش این منطقه با زحمت زیاد در دل سنگ‌های شیستی، كفه انتهای محوطه، حفر كرده‌اند. تل مشرف بر این چاه‌ها با سطح سنگی مرجانی، آب باران را به گودال محل چاه‌ها هدایت می‌كند و چون كفه چاه‌ها به لایه‌های گچی ختم شده است، آب برای مدتی طولانی نسبتاً سالم و خنك در آن باقی می‌ماند. می گویند تعداد این چاه‌ها به تعداد ایام سال كبیسه ۳۶۶ حلقه بوده و در هر روز از سال دهانه یكی از آنها را باز و از آن استفاده می‌كرده‌اند. بعضی به غلط اما به دلیل ارزش بسیار آب در جزیره، این واژه را طلا می‌نویسند و می‌گویند. در حالی كه صحیح آن تلا (= تل آب، به معنی آب برگرفته از شیب تل) است.
▪ جزایر مرجانی
یكی از منحصر به فردترین مجموعه‌های مرجانی دنیا در خلیج‌فارس واقع شده كه كامل‌ترین و زنده‌ترین نوع آن در آب‌های جزیره قشم است.
تصویربرداری‌های انجام شده در اعماق آب، از این آبسنگ‌های كم نظیر كه در لابه لای آنها انواع آبزیان شگفت‌انگیز و ماهی‌های رنگارنگ در شكل‌ها و اندازه‌های بدیع در حركت‌اند نشان می‌دهد كه آب‌های پیرامون قشم (به ویژه در ساحل جزیره هنگام و ساحل جزیره لارك) از ظرفیت بسیار بالایی در این زمینه برخوردار است.
ـ بیش از ۵۲ گونه پرنده ساكن یا مهاجر كمیاب (به ویژه در فصل زمستان)
ـ غار نمك
ـ كیلومترها دهلیز زیرزمینی كه از روستای زینبی آغاز شده، به طرف جنوب ادامه می‌یابد.
ـ ساحل لاك‌پشت‌های عظیم دریایی در جنوب آب‌های جزیره
ـ نخلستان‌های پر دامنه دیرستان
ـ منظره غروب خورشید از اسكله درگهان و ساحل لافت
ـ معماری سنتی جزیره، كه برجسته‌ترین نمونه آن را در روستای لافت می‌توان مشاهده كرد.
ـ تپه تاریخی كولقان
ـ كارگاه‌های لنج‌سازی و كشتی‌های زیبایی كه توسط صنعتگران محلی ساخته می‌شود.
ـ مدرسه تاریخی كمالیه (در روستای بند حاج علی)
ـ كیلومترها ساحل بكر و پاكیزه

منبع : مسافران