آشنایی با دستگاه‌ها و آوازهای موسیقی ملی ایران

همه ی ما اولین نغمه را از حنجره ی دلنشین مادرانمان شنیده ایم که در کنار گوش هایمان مهربانانه زمزمه می کرد :
لالا – لا – لا- گل آلو درخت سیب و زرد آلو ……..
کم کم راه افتادیم و بزرگ شدیم با صوت و نغمه ی روح پرور موذن و قاری که عبارات اذان و آیات قرآن کریم را موزون برایمان ادا می کردند ، آشنا شدیم و گاهی هم در کوی و برزن و بازار میوه فروش خوش ذوق ، صوت و نغمه های موزون خود را با این عبارات :
آی هندونه / ببر خونه / بشکن ببین غرق خونه / دونه هاش / دونه دونه / مال آدمای بی دندونه
و یا :
گل به سر داره خیار کاکل به سر داره خیار
به گوش ما می رساند و ما را به خرید ترغیب می کرد زیرا میوه فروش می دانست که هموطناش شعر و موسیقی را دوست می دارند و به طور آهنگین ، رهگذران را از درون تشویق به خرید می کرد .
کم کم که بزرگتر شدیم با شنیدن نغمه های موزون و آهنگین پرندگان و صدای لطیف باران ونسیم و باد و آب و خلاصه طبیعت جاندار و احیانا موسیقی و آواز سازنده ، روح و جانمان با صوت و نغمه و آواز و موسیقی انس گرفت و آخت شد به طوری که متوجه شدیم در اوقات فراغت با این که صدای خوبی هم نداریم بعضی سرودها و ترانه ها و تصنیف ها و هر عبارت آهنگین و موزونی را که قبلا شنیده ایم زیر لب برای خود زمزمه می کنیم و لذت می بریم .
بنابراین همه ما خواه و ناخواه از کودکی با نغمه و آواز موسیقی سروکار داشته و داریم تا این که در میان ما افراد هنرمندی پیدا شدند و علاقه ی بیشتری در این زمینه نشان دادند و پیوسته در ابداع و نو آوری و رشد و شکوفایی موسیقی و آواز کوشیدند و بعضی با اهداف عالی انسانی خود ، نتیجه ی زحمتشان را به گوش ما می رساندند و ما گوش می نمودیم و لذت معنوی می بردیم و منتظر شنیدن کار بعدی آنان می شدیم .
لازم به ذکر است که بعضی از موسیقی دانان و خوانندگان در این کشور با اهداف الهی و انسانی به این هنر مشغول بودند و هستند و از طرفی بسیاری از شنوندگان نیز به معنویت موسیقی توجه داشته و دارند و موسیقی مبتذل و ضد اخلاقی را منع می کنند و به موسیقی سالم و ناب و روح پرور گرایش داشته و دارند .
از اوایل انقلاب شکوهمند اسلامی کشورمان سرودها و آهنگ های انقلابی زیبایی به ویژه در دوران جنگ تحمیلی ساخته و اجرا شد که هم سازنده و حهت دار و هم دلنواز بود . پس اگر موسیقی ، ضد اخلاق نباشد بالطبع شنودگان فراوانی نیز هواهد داشت .
اکنون خوب است بدانیم که همه ی این تصنیف ها و آوازها در قالب دستگاه هایی اجرا می شود که به دستگاه های هفت گانه ی موسیقی ملی ایران معروفند و این هفت دستگاه عبارتند از :
۱) دستگاه شور
۲) دستگاه همایون
۳) دستگاه ماهور
۴) دستگاه سه گاه
۵) دستگاه چهار گاه
۶) دستگاه نوا
۷)دستگاه راست پنجگاه .
که در این مقاله به طور بسیار مختصر به معرفی دستگاه شور و متعلقات ( آوازها ) آن می پردازیم .
آواز های بزرگ را دستگاه می نامند . در بین این دستگاه های هفت گانه که از پنجاه سال قبل معمول و متداول شده اند ، دستگاه شور از همه بزرگتر است و آوازها یی که جرء د ستگا ه شور محسو ب می شود عبارتند از :
▪ بیا ت ترک(۱)
▪ ابو عطا
▪ افشا ری
▪ دشتی
▪ بیات کرد
دستگاه شور معرف موسیقی ملی ایران است و ازهمه ی دستگاه ها در بین مردم ایران متداول تر است حتی کسانی که موسیقی نمی دانند اغلب آوازهای دستگاه شور را زیر لب زمزمه می کنند . چون آواز شور بسیار جالب و حزن انگیز است و برای ابراز احساسات درونی همچون عشق و محبت بسیار مناسب است و شنونده رابه عوالم عرفانی رهنمون میسازد و حس بی علاقگی به دنیای مادی و فانی را افزایش می دهد مانند تصنیف (( امشب در سر شوری دارم )) آقای محمد اصفهانی و یا تصنیف (( آتشی ز کاروان جدا مانده )) آقای علیرضا افتخاری که هردو در دستگاه شور خوانده شده است .
آوازهای ابو عطا و بیات ترک نیز در بین مردم ایران رواج دارد و تصنیف (( دارم غم جانکاهی )) مرحوم غلامحسین بنان در دستگاه ابوعطا اجرا شده است و سرود (( از نگاه یاران به یاران ندا می رسد )) از آقای صدیق تعریف در دستگاه بیات ترک اجرا شده است .
آوازهای افشاری و دشتی و مخصوصا افشاری بسیار غم انگیز و جان سوز است و ویژه مرثیه و عزاداری و سوگواری است . تصنیف (( ملکا ذکر تو گویم )) آقای محمد رضا شجریان در دستگاه افشاری و تصنیف های (( در همه دیر مغان نیست چو من شیدایی )) و (( کاروان )) مرحوم غلامحسین بنان در دستگاه دشتی اجرا شده است .
آواز دشتی همان آواز چوپانانی است که از زندگی ساده ی روستائیان و صحرا نشیان و همچنین از آسمان و ماه و ستارگان و خلاصه طبیعت سخن به میان می آورد و (( آواز بیات کرد یا کرد بیات که بعضی از موسیقی دانان آن را آوازی مستقل در ردیف می دانند و بعضی دیگر آن را جزء ملحقات دستگاه شور قلمداد می نمایند.

منبع : سازمان آموزش و پرورش استان خراسان