کوزه گری با چرخ

محصولاتی كه روی چرخ كوزه گری ساخته می شود هنر صنعتگر را به بهترین وجهی نشان می دهد . چرخ كوزه گر ایرانی صفحه گردی است كه با پا حركت می كند و مانند چرخ كوزه گر انگلیسی نیست كه به وسیله میلهٔ بازو حركت كند . چرخ كوزه گر ایرانی به وسیلهٔ صفحهٔ ركابدار سنگینی به نام تَمـَن (پاتخته ، چرخ پا) كه كوزه گر در جهت مخالف حركت عقربه ساعت با پای خود می گرداند به حركت در می آید . میل چرخ (چـوب آمـك) از چـوب ساختـه شـده است در بالای آن یك سه شاخ (سه پنجه) كه از فولاد ورزیده ساخته شده است قرار گرفته و میز كار چرخ به نام سركار یا سر چرخ روی آن نصب شده است .
در سر پایینی میله نیز یك میخ تیر (آهن تیر با بالتگ) نصب شده كه در شمعك (زیر میخ) كه از استخوان شانهٔ شتر ساخته شده است و در توی چوب فرو رفته می گردد . تیر بزرگ افقی كه زیر میز گرد چرخ قرار دارد قلفك (تخته شمعك) رویی را حمل می كند . كوزه گر روی تخته چوبی به نام تختهٔ كونگاه نشسته و وقتی كه كار نمی كند پا خودش را روی پاگاه كه بالای صفحه ركابدار است قرار می دهد . در خراسان قسمتهای زیرین چرخ یعنی صفحه ركابدار و شمعك اغلب زیر كف اطاق ساخته می شود و كوزه گر وقتی می خواهد كار خود را آغاز كند داخل گودال پیش كار می شود . برای گل كشیدن ، كوزه گر چونه گل را روی مركز چرخ قرار داده و با لگد زدن توی گل را پوك می كند و با دستی محكم و استوار گل را بالا می آورد .
این عمل را بالا گرفتن یا بالا قاب زه گرفتن می نامنـد . گل را تا بلندی بازوان خود بالا می گیرد و سپس دیوارهٔ آن را نازك می كند و در همان زمان مركز آن را بزرگ می كند تا تنهٔ كوزه ساخته شود و سپس گردن كوزه و سرانجام سر كوزه ساخته می شود .
پایین كوزه را با ماله می تراشند و به آن شكل می دهند . با شانه قالبی دندانه داری كه در برابر گل نرم نگهداشته می شود چند نقش یا خط درست می كنند یا اینكه روی آن كنده كاری می كنند و سرانجام در حـالی كه هـنوز چـرخ می گـردد كـوزه را با سیـم (بندك) یا پیچ فولادی كوتاهی به نام سوزن از روی چرخ می برند . در ضمن گل كشیدن كوزه گر مرتباً دستهای خود را در بشقاب پر آبی به نام دستدان آب كه نزدیك در روی نیمكت كار قرار گرفته تر می كند . هنگامی كه كوزه گر كوزه دوم را می كشد شاگرد او كوزه ای را كه ساخته شده به انبار ظرفدانی برده و در آن جا می گذارد تا نیم خشك شود ، در آن موقع است كه دستهٔ كوزه را روی آن می گذارند .
دسته را از مشت ای گل تر ساخته و با فشار مختصری به قسمت مرطوب و آجدار شده كوزه می چسبانند . ظروف دیگری كه در كارگاه كوزه گر (قدحچی) تولید می شود عبارتست از هسین (قدح) ، كوزه آب خوری (دول آبی) ، كرلوك ، ظرف شیر دوش و سر قلیان . چون سر قلیانها گلویی بلند و سوراخی تنگ دارند گل كشیدن آنها روی چوب قلیان سازی است ، چوب قلیان سازی را داخل سوراخ چرخ می كنند و این كار را قبل از لگد زدن چرخ انجام می دهند . با این وسیله تعداد زیادی از سر قلیانها یكی پس از دیگری گل كشی می شود . هسین گلدان ، دوری ، لیوان ، كماجدان و مكبه (در كماجدان) نیز جزو كالاهایی است كه كوزه گر آن را تولید می كند . یك نوع ظرف آبخوری كه شبیه پرنده است و به نام كفتر آبخوری معروف است نیز جزو مصنوعات كوزه گر است .
بسیاری از كارگاههای كوزه گری ، مثل فتیله سازان تنبوشه درست می كنند . در كرانه های دریای خزر یكی از محصولات بزرگ كوزه گران ، سفال پشت بام است . این سفالها روی چرخ كوزه گری به شكل لوله های باریك گل كشی می شوند . پس از اینكه آنها را از چرخ برداشتند با سیم آن را به دو نیم كرده و در انبار می گذارند تا خشك شود و برای پختن آماده گردد . بیشتر كوزه های معمولی و كاسه ها وقتی كه چرخ كوزه گری را ترك می كنند برای پخت آماده اند و كار دیگری ندارند جز اینكه به كوره برده شوند . ولی بعضی از كوزه ها و سفالها را قبل از پخت باید تراش داد تا زیباتر و مرغوبتر شوند . در ساختن ظروف دهن گشاد ، كوزه گر چونه گل را روی صفحه چرخ می گذارد و آن را به اندازهٔ تقریبی داخل ظرف در می آورد بدین ترتیب قالبتراش درست می كند . ظرف را روی آن بر می گردانند و با كار تراش و رندهٔ پایه آن را به شكل مورد نیاز در می آورند .
كوزهٔ كوچكتر برای نگهداری آرد به كار برده می شود و آن را آرد دونی می نامند . كوزهٔ چاقتر و كمی بلندتر به اسم كلدونی نامیده می شود و برای بردن و حمل خواربار بسیار مناسب است . روغندونی كوزه ایست كه پشت و روی آن لعاب دارد و برای نگهداشتن روغن به كار برده می شود . تولكا كوزه ای است كه هم برای نگهداشتن روغن و هم برای ترشی به كار می رود و به همین دلیل باید لعاب داشته باشد ، ولی اگر بخواهند فقط برای آب بردن از آن استفاده كنند مثل كوزه آب بدون لعاب است .

منبع : پایگاه تجاری و اطلاع‌رسانی صنایع دستی