محرم؛ عامل کاهش آسیبهای اجتماعی

روان شناسان، جامعه شناسان و مسئولان کشوری هر جامعه و کشوری در جست و جوی راه هایی برای افزایش ضریب امنیت اجتماعی و کاهش بزهکاری و آسیب های اجتماعی و نیز ایجاد بسترهای لازم برای هویت پذیری و جامعه پذیری از سوی نسل های نوجوان و جوان جامعه می باشند. به این معنا که افزایش ضریب امنیت اجتماعی جامعه و کاهش جرم و بزهکاری به عنوان مهم ترین دغدغه های مسئولان مربوط است؛ زیرا فقدان هر یک از اموری چون هویت پذیری و یا افزایش هرگونه بزهکاری همانند اعتیاد و شرارت می تواند جامعه و دولت را از سویی با بحران هایی چون بحران فقدان مشروعیت، کاهش همبستگی و اتحاد ملی و اجتماعی و همگرایی و در نتیجه بحران سیاسی و مشروعیت بین المللی (عدم شناسایی) و از سوی دیگر با بحران اجتماعی و فرهنگی و فقدان امنیت اجتماعی نماید. از این رو آنان همواره در این اندیشه و تفکر هستند که راهکارها و ساز و کارهایی را بیابند که موجبات افزایش ضریب امنیت اجتماعی وکاهش آسیب های اجتماعی را فراهم آورد. در این مقاله، نویسنده کوشیده است که علل و عوامل کاهش آسیبهای اجتماعی در محرم را بررسی کند. مطلب را با هم می خوانیم:
● محرم وکاهش بزهکاری
با تحقیقات و پژوهش های انجام شده در جهان این مطلب اثبات شده است که گروه های مذهبی و اصولاً افراد مذهبی کم تر دچار بحران هایی چون بحران هویت می شوند و کم تر در میان ایشان بزه های اجتماعی گسترش و یا رواج می یابد. پزشکان دریافته اند که افراد مذهبی ومتدین در برابر بیماری های سخت درمان از مقاومت و امید بیش تری برخوردارند و دین و مذهب در ایجاد آرامش روحی و روانی آنان بسیار مؤثر می باشد. کاهش افسردگی و بیماری های روانی و روحی و حتی سرعت درمان بیماری های جسمی در آنان به مراتب فزون تر از افرادی است که از ایمان برخوردار نمی باشند و یا مذهبی به شمار نمی آیند. امید به زندگی در آنان بیش تر و شادتر و از نظر روانی از شخصیت سالم و از نظر اجتماعی از تعادل شخصیتی و هنجاری برخوردارند.
هم چنین تحقیقات و پژوهش های میدانی که از سوی مؤسسات و مراکز تحقیقاتی علمی صرف انجام شده نشان می دهد که در برخی از فصول بزهکاری افزایش و یا کاهش می یابد. از این رو بر تأثیر عوامل محیطی و آب و هوایی بر نوع رفتار آدمی تحقیقات علمی فراوانی انجام شده است. آنان هم چنین دریافتند که حتی زمان ها و مناسبت های مذهبی تأثیر شگفتی در نحوه برخوردهای اجتماعی افراد غیرمذهبی داشته است و حتی کسانی که غیرمذهبی به شمار می آیند در زمان های مشخصی چون ماه رمضان از رفتار متعادل تری نسبت به ماه های دیگر برخوردار بوده اند. به سخنی دیگر تحت تأثیر عموم رفتاری جامعه قرار گرفته و به نوعی هماهنگی با اکثریتی دست می یابند که پای بند به اصول مذهبی هستند. از این رو اعمال جمعی در برخی از زمان ها حتی در گروه ها و افراد غیرمذهبی نیز تأثیرگذار می باشد. این نگرش بر پایه رویکرد کارکرد گرایانه به مسایل مذهبی انجام شده و می شود و محققان و پژوهشگران از این جهت به بررسی دین و مذهب و یا ماه های مذهبی می پردازند تا نقش کارکردهای اجتماعی و روانی امری را بازشناسانند. رویکرد کارکرد گرایانه می تواند به ما این امکان و فرصت را بدهد تا افزون بر تأثیرات مستقیم به تأثیرات و بازتاب های یک عمل دینی در جامعه بپردازیم. از این رو باز خوانی ماه محرم با توجه به رویکرد کارکرد گرایانه می تواند به عنوان ابزاری مفید و سازنده و مثبت در ارتقای ضریب امنیت اجتماعی و کاهش بزهکاری کمک و یاری کند.
برای نمونه در این جا به گزارشی که روزنامه ابتکار منتشر کرده و در شبکه جهانی در دسترس همگان قرار گرفته اشاره می شود تا نقش و کارکرد محرم در افزایش ضریب امنیت اجتماعی و کاهش بزهکاری و جرم به روشنی دانسته شود.
آمارهای ارائه شده حاکی از آن است که میزان وقوع جرم و جنایت در ماه محرم ۴۰درصد کاهش می یابد. همچنین تحقیقات در نیروی انتظامی نشان می دهد هر ساله آمار و ارقام جرایم در ماه محرم تا حد بسیاری کاهش می یابد و این امر ناشی از اثرگذاری این ماه در درون انسان ها است. یک جامعه شناس در خصوص تأثیرگذاری ایام محرم بر رفتار جوانان می گوید: قرار گرفتن انسان در زمان معنوی همچون محرم باعث می شود تا از پدیده هایی که مغایرت باارزشهای والای او دارد دوری کند و این نوع رفتار ناشی ازسرشت درونی و همچنین اعتقادات دینی و مذهبی است که در این ایام تقویت می شود.
این روان شناس می افزاید: در ایام محرم مردم تحت الشعاع محرم قرار می گیرند و همین امر عاملی می شود تا با آگاهی و شناخت تصمیم به یک بازنگری در وجود خود کنند.
وی می گوید: فضای محرم زمان مناسبی را فراهم می کند تا انسان و به خصوص جوانان تا حد امکان از گناه و اعمال خلاف دور شوند و خود را به پروردگار خود نزدیک تر کنند. وی تصریح می کند: والدین باید کودکان را با مسائل دینی و اعتقادی آشنا کنند تا در دوران نوجوانی و جوانی بدون اجبار و درخواست آنان در این مراسم شرکت کنند.
او معتقد است: ماه محرم با توجه به ویژگی های والایی که دارد می تواند در کنترل و هدایت رفتارهای انسانی تا حد بسیاری موثر واقع شود و باعث تغییرات اساسی در نگرش و نوع رفتار آدمی می گردد.
● کاهش آسیب های اجتماعی در ماه محرم
این روان شناس توضیح می دهد: انسان وقتی در زمان معنوی همچون محرم قرار می گیرد به طبع از پدیده هایی که مغایرت با ارزشهای والا او دارد دوری می کند و این نوع رفتار ناشی از سرشت درونی او دارد.
وی می گوید: مشارکت و هم گرایی مردم و جوانان در ایام محرم در تکیه ها و حسینیه ها نوعی وفاق اجتماعی است که این نوع رفتار در کمتر نقاطی در جهان دیده می شود. این جامعه شناس خاطرنشان می کند: ماه محرم به تنهایی به عنوان بهترین و کامل ترین عامل کنترل آسیب های اجتماعی محسوب می شود و این از ویژگی های منحصر به فرد این ماه عزیز است که مردم به خصوص جوانان باید نهایت فرصت را از این ماه ببرند.
دادیار سابق مجتمع قضایی اطفال و دادرس محاکم عمومی تهران نیز در این باره می گوید: نرخ وقوع جرایم و بزه های اجتماعی در دو ایام ماه مبارک رمضان و ماه محرم تا حد بسیاری کاهش پیدا می کند و اکثر جوانان به دلیل اعتقادات مذهبی تمایلی برای بروز رفتارهای ناشایست و خلاف عرف جامعه در این ماه ندارند.
وی می گوید: به طور حتم ایام محرم در نوع رفتار و نگرش جوانان تا حد بسیاری تاثیر می گذارد به نحوی که این امر را می توان با توجه به کاهش پرونده ها در محاکم شاهد بود. در ایام محرم تمام فکر و ذهن قشر جوان به مسائل معنوی معطوف می شود و همین امر عاملی می شود تا این قشر از مسائل حاشیه ای که منجر به روی آوردن آنان به اعمال خلاف می شود دوری کنند.
وی در ادامه می گوید: والدین در افزایش گرایش و تمایل جوانان برای شرکت در مراسم مذهبی نقش موثری دارند و باید تا حد امکان آنان را به سوی این برنامه ها سوق دهند.
با توجه به اینکه بررسی ها نشان می دهد که درصدی از والدین جوانانی که به اعمال خلاف روی می آورند چندان به مسائل اعتقادی پایبند نیستند، بنابراین به طور حتم دوری از مسائل دینی و اعتقادی می تواند جوانان را به سمت ارتکاب اعمال خلاف سوق دهد.
وی با اشاره به تحقیقات می افزاید: تحقیقات نشان می دهد نوجوانانی که والدین آنان از اعتقادات مذهبی محکم تری برخوردار هستند در ایام مذهبی کمتر مرتکب اعمال خلاف می شوند بنابراین والدین باید به این امر توجه ویژه ای داشته باشند. آمارها حاکی از آن است که در سال ۸۲ در حدود ۳۵درصد پرونده ها و در سال گذشته در حدود ۴۰درصد جرایم جوانان در ایام محرم کاهش یافته و این امر ناشی از تاثیرگذاری معنوی این ایام برروی جوانان است.
یک بازپرس دادسرای جنایی درباره تاثیر فضای این ماه بر میزان جرایم اظهار داشت: این موضوع از چند جهت قابل بررسی و بهره برداری است، اولا که آمار وارده پرونده ها در این ماه بسیار کاهش می یابد که این کاهش در تمام جرایم مشهود است و اختصاص به جرم خاصی ندارد، البته بعضی از جرایم کاهش چشمگیرتری دارند مثلا آمار جرایم مفاسد اجتماعی بیش از ۵۰ درصد کاهش می یابد یا سرقت بسیار کمتر می شود.
وی با بیان این که کاهش آمار جرایم، قابل توجه است، این موضوع را از چند جهت قابل بررسی عنوان کرد و گفت: در وهله اول ما متوجه می شویم که در کشور ما همه افراد به اصل دین و اسلام پایبند هستند و ذات پاکی دارند و هر جا که پای مقدسات در میان باشد، کم یا زیاد در افراد تاثیر دارد.
وی اظهار داشت: ما در کشورمان جانی بالفطره نداشته و نیز جنایت های حساب شده یا برنامه ریزی شده مانند کشورهای اروپایی نداریم که به صورت مافیایی مرتکب جرم شوند و اینگونه ارتکاب جرایم درصد بسیار ناچیزی را شامل می شود.
وی افزود: در دهه اول ماه محرم آمار جرایم مجموعا کاهش می یابد و این هم باید مورد توجه ارباب جراید و مسئولان فرهنگی کشور باشد تا درخصوص این قضیه فعالیت کنند و با برنامه ریزی صحیح، سبب زنده ماندن مقدسات و مسائل معنوی شوند و آن را نهادینه کنند تا به خاطر کم بودن پرونده های وارده، نیروهای دادسرا نیز مانند بسیاری از ارگان ها تعدیل شوند.
وی معتقد است: در ماه محرم انسانها به حرمت ارزشی که این ماه دارد دور هم جمع شده اختلافات را کنار گذاشته و تصمیم به آغاز زندگی دوباره ای می گیرند.
این بازرس در پایان می افزاید: در ماه محرم جامعه و مردم تحت الشعاع عاشورا قرار می گیرد و همین امر عاملی می شود تا با آگاهی و شناخت اقدام به یک بازنگری در وجود خود کنند. در ماه محرم اکثر مردم مراقب رفتار و کردار خود هستند و سعی می کنند تا حد امکان مرتکب عمل خلافی نشوند و در واقع اکثر مردم در این ماه پلیس خود می شوند که این امر در ماه رمضان نیز مشاهده می شود.
این تحقیقات و نمونه های دیگر نشان می دهد که افزون بر عوامل اعتقادی و مذهبی که موجبات کاهش بزه و جرم می شود، زمان و نیز مکان در کاهش آن موثر است. به این معنا که مردم در مقاطع زمانی مختلف روحیه ها و روش های مختلفی از خود بروز می دهند. از این روست که پلیس همه کشورهای اسلامی به این نتیجه رسیده اند که مردم در ماه مبارک رمضان بسیار کمتر دچار خطا و جرم می شوند.
در ایران اسلامی علاوه بر ماه مبارک رمضان در ماه های محرم و صفر و هم چنین در ایام ولادت یا شهادت ائمه اطهار (علیهم السلام) میزان جرم و تخلف بسیار کاهش می یابد.
از لحاظ مکانی به یقین سطح خلاف و جرم در مکان های مقدسی چون مکه، مدینه و شهرهای مذهبی دیگر(مشهد، قم و...) و حتی در اطراف امامزاده ها و مساجد نسبت به بقیه نقاط بسیار پایین تر است. باید بررسی کرد که این زمان ها و مکان ها چه دارند که این چنین در کاهش جرائم و تخلفات موثر هستند یا انسان ها را چه می شود که وقتی دراین زمان ها و مکان ها قرار می گیرند به طور طبیعی در شرایطی قرار می گیرند که از جرم و بزه پرهیز می نمایند؟
بی شک موثرترین پلیس و حافظ امنیت اجتماعی انسان ها، وجدانی است که در سینه و قلب آنها قرار دارد و بهترین قانون، آن قانونی است که با فطرت الهی انسان سازگار باشد. از این رو اگر مدیریت حفظ امنیت اجتماعی بتواند هماهنگ با وجدان انسانها وفطرت الهی آنان حرکت کند بالاترین بهره وری و بیشترین تاثیر را در کاهش جرائم خواهد داشت. فضای سالمی که در ماههای رمضان و محرم فراهم می آورد به یقین فضای سالم و مکانی دور از گناه است که نقش ارزنده ای درکاهش تمایل انسان های حتی غیرمذهبی به جرم دارد؛ چرا که انسان ها با فطرت الهی متولد می شوند اما فضا، جو، زمان و مکان ممکن است مسیر آنها را منحرف نماید.
● تقویت باورهای مذهبی درمحرم
تقویت باورهای مذهبی و بهره گیری از ماههای محرم و رمضان، به این عنوان که دراین زمان محیط اجتماعی سالم تر و رفتارهای مردم برپایه فطرت سالم و اسلامی شکل می گیرد می تواند در تعمیم و گسترش فضایی سالم در بقیه ماههای سال مفید باشد؛ به یقین نقش اعتقادات مذهبی و باورهای دینی درکاهش تخلف و جرم برکسی پوشیده نیست بنابراین بر مسئولان است تا با کارهای فرهنگی درجامعه موجب تقویت باورهای دینی و اعتقادات مذهبی افرادشده و درجهت پیشگیری از جرم و جنایت از آن بهره گیرند. درحقیقت ایجاد روحیه مذهبی، تقویت اعتماد به نفس، توجه به کرامت انسانی، برخورد عاطفی و با محبت از روش هایی است که هم موجب اعتماد و اطمینان مردم نسبت به مدیریت امنیت اجتماعی و مسئولان می گردد و هم درجهت کاهش بزه در جامعه بسیار مفید است. این حدیث شریف از امام هادی«ع» است «من هانت علیه نفسه فلا تامن شره»،؛ اگر نفس کسی تحقیر شد، اگر کرامت انسانی نادیده انگاشته شد اگر کسی خود، خویشتن خویش را ذلیل و پست کرد، دیگر نمی توان از شر او درامان بود، در حقیقت بیانگر این معناست که چگونگی رفتار مسئولان به ویژه مسئولان امنیت اجتماعی می تواند بسیار تاثیرگذار باشد.
معنای مخالف این حدیث آن است که اگر می خواهی افراد از شر پرهیز کنند باید کرامت آنان حفظ شود، باید به ارزشهای انسانی آنها احترام گذاشت. باید برای آنها شخصیت قایل شد و شخصیت آنها را گرامی داشت.
حدیث دیگری از امام علی(ع) با این مضمون وجود دارد که «من کرمت علیه نفسه لم ینها بالموحیه» هرکس ارزش و کرامت خویشتن را پاس دارد خود را با گناه کوچک نمی کند. بنابراین تکریم و بزرگداشت انسانها شاید بهترین راه برای مقابله با جرائم و گناهان و تخلفات باشد و پلیس می تواند بهترین نقش را دراین زمینه ایفا نماید.
● محرم و هویت بخشی
یکی از کارکردهایی که می توان برای محرم و فرهنگ عاشورایی بر شمرد، هویت بخشی به افراد جامعه است. هویت، ویژگی هایی است که انسان برای خودش در پاسخ سؤال کیستی برمی شمرد و خدا را با آن می شناسد. و از آن جایی که فرد خود را درآینه دیگران می بیند، تصوری که هرکس از خودش دارد تا حد زیادی با تصور دیگران از او یکسان است؛ بنابراین می توان گفت هویت ما در تعامل با دیگران شکل می گیرد. از این رو گاه سخن از هویت شخصی و گاه از هویت ملی و یا هویت فرهنگی پیش می آید. هر شخصی می کوشد تا نسبت به دیگری از استقلالی بهره مند باشد که به او هویت جداگانه ای می بخشد و از دیگری بازشناخته می شود. همچنین هرگروه و یا جامعه ای می کوشد این گونه باشد. هویت ملی تفاوت هایی است که موجبات استقلال از دیگر کشورها را فراهم می آورد. این گونه است که هویت ملی ایرانی ما را از هویت ملی هندی یا روسی بازمی شناساند. البته گاه مسئله فراتر از این است که چند ملت مانند ملتهای مسلمان در مجموعه فرهنگی و تمدنی خود را از فرهنگ های کنفوسیوسی و یا مسیحی غربی باز می شناسانند.
هویت ملی ایرانی ما عبارت است از همه آن چیزهایی که فرهنگ اسلامی ایرانی را می سازد. از این رو ارتباط مستقیمی میان اسلام و ایرانی بودن وجود دارد و بدون هریک هویت ملی ایرانی شکل نمی گیرد. از این روست که ایرانی با عناصر دینی و ملی از دیگر کشورها و ملتهای پیرامونی بازشناخته می شود. با آن که ممکن است که ازنظر قومی با برخی از دیگر کشورهای همسایه و پیرامونی مشترک باشد ولی تفاوت های دینی مانند شیعه بودن موجبات جدایی هویتی را فراهم می آورد؛ زیرا هریک از عناصر پیش گفته به تنهایی هویت ایرانی را نساخته است بلکه حضور همه عناصر موجب شده است که ملیت ایرانی و هویت ایرانی شکل گیرد.
● هویت شیعی
بخش عمده ای از هویت ایرانی را شیعه بودن پوشش می دهد و عنصر عاشورایی همان گونه که نقش پررنگی در هویت خاص بخشیدن به مذهب شیعه در برابر دیگر مذاهب دارد در هویت بخشی ملی ایرانی نیز نقش مهمی را ایفا می کند. این گونه است که محرم و مسئله عاشورا و محرم می تواند نقش خود را در هویت بخشی به جامعه ایرانی به خوبی ایفا کند. بهره گیری از این عنصر می تواند هم بستگی ملی و همگرایی و وحدت ملی را تقویت کند. به ویژه که اکثریت مردم ایران مسلمان و تعلق خاطر خاصی به امام حسین(ع) به عنوان سرور جوانان بهشت و فرزند رسول الله دارند. ازاین رو نه تنها می تواند موجبات همگرایی ملی میان اکثریت ایرانیان که شیعه می باشند بلکه همه مسلمانان ایرانی را فراهم آورد. هویت ملی ایرانی با عاشورا و محرم عجین شده است و عاشورا در ایجاد هویت بخشی به جوانان و نسل آینده این مرز و بوم بسیار مؤثر و مثبت و سازنده است.
● نقش عاشورا در تکوین هویت ملی
پرسش اصلی این است که سهم عاشورا در ساختن هویت ملی چیست؟
نوجوانان و جوانان ایرانی همانند دیگر جوانان و نوجوانان دغدغه های متفاوتی دارند. دغدغه چگونگی پوشش، کلام و رفتار از مهم ترین آنهاست. علت دغدغه آنان درباره نوع پوشش، نحوه برخورد با دیگران و مانند آن به عوامل چندی بستگی دارد که شناخت جایگاه خود در جامعه و چشم دیگران از مهم ترین آنهاست. نگرانی پسر را دختر در یک مجلس مهمانی و بازخوانی آن پس از بازگشت، در حکم ارزیابی میزان موفقیت خود در نشان دادن هویت دلخواه و تثبیت آن است. نوجوان و جوان در این اندیشه است که آیا دیگران «خود مطلوب» او را پذیرفتند یا رفتارش او را به شکل غیر از آن چه مدنظرش بود به دیگران نشان داد؟ درچه مواردی اشتباه کرده است و کدام رفتارش را باید تغییر دهد تا چنان که هست بنماید؟ همچنین هر ایرانی می کوشد تا در جوامع دیگر خود مطلوب خود را بیابد و نشان دهد. از این رو بر عناصری تکیه می کند که خود مطلوب را به روشنی می نمایند. تأکید بر مذهب امامیه و مراسم محرم و عاشورا و نشان دادن علاقه خود به مراسم محرم حتی در جوامع غیردینی از این رو صورت می گیرد تا خود مطلوب و یعنی هویت ایرانی مطلوب را نشان دهد و بشناساند. این مسئله در بیرون از مرزهای ایران به خوبی ملموس و مشهود است.
انسانی که در بیرون از مرزها قرار می گیرد همانند دوره نوجوانی است که شخص از جهاتی از هویتی که دارد می گریزد و در جستجوی هویت جدید و تثبیت آن است. از این رو تا تثبیت هویت جدید دغدغه ها و نگرانی های زیادی وی را احاطه می کند. نگران نگاه و رفتار دیگران است؛ زیرا می کوشد تا از هویت پیشین و نحوه برخورد و رفتار گذشته خود و تعامل دیگران بگریزد و هویت جدیدی پیدا کند. این دغدغه و نگرانی موجب می شود تا نگاه و رفتار دیگران را ارزیابی کند و بنگرد که آیا رفتارشان متوجه هویت گذشته اوست یا هویتی که می خواهد او را با آن بشناسند و به دیگران بنمایاند موردتوجه دیگران است.
از این جاست که شخص با دو هویت متفاوت از خود روبه روست؛ هویتی که تاکنون داشته و با آن شناخته می شد و هویتی که در جهت کسب و یا نشان دادن آن به دیگران است. نوجوان می کوشد تا هویتی را نشان دهد که برخاسته از ارزیابی خود است نه ارزیابی دیگران که گاه به نظرش نادرست و برخلاف هویت واقعی است. این گونه است که مسئله دیگری پیش می آید، که از آن به مسئله هویت ثابت و متغیر یاد می شود.
هویت شخصی و یا ملی و فرهنگی هرکسی به دو شیوه ارزیابی می شود؛ گاه خود فرد است که آینه خود می شود و به ارزیابی هویت خویش می پردازد؛ و گاه ارزیابی دیگران است که او را مورد نقد و بررسی قرار می دهد. از این رو هرکسی، گویا برخوردار از دو شخصیت و هویت است؛ هویتی که ارزیابی می کند و هویتی که ارزیابی می شود. درحقیقت هرانسانی دو خود است؛ خودی که می شناسد و خودی که شناخته می شود. هرشخصی با آن که در طول زمان و موقعیت های مختلف یکی است، در هر لحظه دو وجه متفاوت دارد: خود ارزیاب و شناساگر که همواره در تکاپو و تحول و تغییر است؛ و خود ارزیابی شونده، شناخته شده شکل گرفته و تثبیت شده که ثابت و برقرار است.
شما در یک لحظه خود را ارزیابی می کنید و تغییر می دهید. پس از تغییر همان خود تغییر یافته مجدداً به خودش می نگرد و ارزیابی می کند؛ و اگر از آن ناخرسند بود آن را تغییر می دهد. بنابراین هرکس خود را شناسایی می کند و می کوشد تا با ارزیابی آن را تغییر دهد، درعین آن که از یک وحدت شخص پایدار و ثابتی نیز برخوردار است.
● نقش دیگران در ساختن هویت فرد
هر ایرانی نیز تلاش می کند که با توجه به رفتارها و نگاه دیگران خود را ارزیابی کند و به تغییر هویت خود اقدام کند؛ از این رومی توان به نقش دیگران در هویت سازی توجه داد. دیگرانی که با نگاه و رفتارهای خویش او را همواره به ارزیابی و تغییر در هویت خود وادار می سازند و به طور مستقیم شخصیت او را تغییر می دهند. رفتار و نگاه دیگران باتوجه به نقش افراد است. نقش متوجه آن دسته از صفاتی است که فرد در جامعه به عهده می گیرد و امری اکتسابی است و از ویژگی های فردی باز شناسانده می شود.
عوامل بسیاری در تغییر هویت اعم از هویت عمومی و هویت دینی شخص نقش دارند. هرچند که شناسایی هریک از این عوامل پیدا و ناپیدا بسیار دشوار و سخت و گاه ناممکن می نماید ولی شناسایی هریک از آن ها می تواند برای تبیین چگونگی تعامل با افراد و تأثیرگذاری در جهت یافتن شخصیت و هویت دینی سالم و هنجاری مفید و سازنده باشد. دراین جا تنها به عامل محرم و فرهنگ عاشورایی به عنوان الگوی مناسب توجه می شود و تأثیرات آن در هویت بخشی ملی بازخوانی می شود.
فرهنگ عاشورایی مجموعه ای از باورها، اعمال و رفتاری است که به تعبیر استاد مطهری(ره) تجسم بخشی عینی اسلام می باشد. به این معنا که در فرهنگ عاشورایی اسلام تجلی عینی و تجسم واقعی یافته است و همه عناصر اصلی اسلام در آن به روشنی آشکار شده است بی آن که امکان تحریف در اصل محتوا امکان پذیر باشد. چنین مجموعه ای می تواند شرایطی را فراهم آورد تا انسان بتواند هویت خود را در آن بیابد و به جایگاه واقعی خود به عنوان انسان، مسلمان و شیعه دست یابد. هویت ملی ایرانی با فرهنگ عاشورایی آمیخته است. رهبر معظم انقلاب اسلامی در دیدار دانشگاهیان سمنان در تاریخ هیجده آبان ماه سال۸۵ درباره هویت ایرانی می فرماید: این هویت ملی که اساس هر تحول و پیشرفتی است چیست و معنایش کدام است؟ هویت ملی هم که می گوییم، مجموعه فرهنگ ها و باورها و خواست ها و آرزوها و رفتارهای اوست. یک ملت مذهبی، یک ملت موحد، یک ملت مؤمن... معتقد به پاکان درگاه الهی و اهل بیت و پیغمبر(ص) است. این جزو فرهنگ و هویت شان است. هویت ملی که می گوییم شامل همه این هاست. این ها باید حفظ شود.
بنابراین هویت ملی ایرانی چیزی جز همه آن چیزهایی نیست که هم اکنون داریم که یکی از آن ها فرهنگ عاشورایی و محرم است. فرهنگی که به ما اعتماد به نفس می دهد و موجب تقویت روحیه خودباوری می شود و گرد یاس و تزلزل و نومیدی و شکست را از دل ها و چهره ها می زداید.
● محرم و افزایش امنیت اجتماعی
در اسلام دین از سیاست و امور اجتماعی و نیز زندگی فردی از اجتماعی جدا نمی باشد و مسایل عبادی از جنبه سیاسی و اجتماعی و نظامی آن بیرون نیست. این گونه است که خمس و زکات به عنوان امری عبادی خود را نشان می دهد و جهاد و دفاع از مرزهای اسلام و امنیت عمومی جامعه اسلامی به عنوان عبادت فردی خود را نشان می دهد. هر مسأله فردی و عبادی در اسلام نقش و کارکردی اجتماعی و سیاسی می یابد و هر مسأله اجتماعی و سیاسی و نظامی و اقتصادی بعد و جنبه دینی و عبادی به خود می گیرد. این کارکردها برای محرم و فرهنگ عاشورایی برخاسته از نهضت حسینی نیز ثابت است.
امنیت اجتماعی زمانی افزایش می یابد که قانون به عنوان فرهنگ عمومی پذیرفته شود و وجدان و فطرت بشری خود به عنوان پلیس در جامعه عمل کند و هرکس خود پلیس و مجری درستی اجرای قانون شود. این ممکن نیست مگر آن که از روش دین بهره جست. دین محاسبه گری و مهار و کنترل نفس را به خود بشر واگذار می کند و پیش از آن که دیگری درنظر آید خدا و محاسبه وجدان و فطرت پا در میدان می گذارد. از این روست که مسأله تقوا به عنوان ساز و کاری درونی و مدیریت کنترل اجرایی قوانین در انسان مؤمن عمل می کند. فرهنگ عاشورایی به جهاتی این را تحقق می بخشد؛ زیرا ارزش های دینی را در انسان تقویت و جایگزین ارزش های نابهنجار و غیردینی می کند. از این روست که بزهکاری در انسان کاهش می یابد.
در محرم به عنوان ظرف زمانی عاشورا مردم انگیزه بیش تری می یابند تا خود را مدیریت کنند و بر پایه قوانین اسلام و هنجارهای آن عمل نمایند. همین مسأله به معنای کاهش بزهکاری و افزایش ضریب امنیتی جامعه می شود؛ زیرا قوانین اسلام در حوزه رفتارها چیزی جز هنجارها و رفتارهای قانونی نیست. این گونه است که بیش تر مردم در چارچوب قانون عمل می کنند. این وضعیت دیگران را نیز وامی دارد که در این مدت خود را کنترل و مهار نمایند و حتی بزهکاران در این زمان دست از بزه می شویند.
بزهکاری در نوجوانان و جوانان بیش تر است؛ زیرا هنوز هویت کامل و استوار و ثابتی نیافته اند. شرایط خاص نوجوانی و جوانی موجب می شود که با هنجارهای اجتماعی نوعی تضاد و واکنش های منفی نشان و بروز دهند. از این روست که گفته می شود بزهکاری و نابهنجاری رفتاری، نخستین برآیند و نتیجه نادیده گرفتن شرایط و مقتضیاتی است که نوجوان در آن قرار گرفته است. برای این که شرایط و مقتضیات سالم و درستی برای نوجوانان و جوانان فراهم آید، می توان از شرایط زمان محرم و عاشورا بهره گرفت؛ زیرا در این مدت همگان می کوشند تا بر پایه هنجارها و قوانین عمل کنند. این گونه است که نوجوانان و جوانان در شرایطی مساعد و مناسب قرار می گیرند و تحت تأثیر این فرهنگ خود نیز از بزهکاری و اعمال نابهنجار پرهیز می کنند. مسأله ای مهم و اساسی و قابل طرح است این پرسش است که چگونه می توان از فرهنگ عاشورایی برای تداوم رفتارهای هنجاری جامعه بهره گرفت و آن را به عنوان ساز و کاری مفید در همه زمان ها و مکان ها سود جست؟
به نظر می رسد که برای پاسخ درست دادن به این پرسش می بایست به عواملی مؤثر که کارکردی چنین مفید و سازنده در محرم دارند توجه کرد.
البته نمی توان زمان و مکان را در کنترل و مهار بزه نادیده گرفت و مسأله عاشورا خود به تنهایی نقش مهم و تأثیرگذاری در افزایش ضریب امنیتی جامعه و کاهش بزه دارد. با این همه می توان با بازخوانی و تحلیل درست این مسأله به عناصری دست یافت که می تواند در فرهنگ پذیری و افزایش هنجارها در زمان های دیگر کمک و یاری کند.

کریم زین الدینی

منبع : روزنامه کیهان