نهج‌البلاغه؛ منشور حکومتی علی(ع)

اگر بخواهیم یکی از مهمترین آثار دینی را که نمایانگر اخلاق دینی است مشخص کنیم کتاب "نهج‌البلاغه" بی‌تردید از جمله معروفترین آنها است. این اثر به‌خوبی جمع میان فضیلت و عدالت به عنوان دو ارزش سترگ دینی و انسانی را نشان می‌دهد.
هنگامی که از اخلاق دینی سخن می‌گوییم چندین معنا را مدنظر داریم. گاهی اوقات منظورمان از اخلاق دینی، منش و ارزشهایی است که کتاب مرجع ادیان مختلف در باب اخلاق گفته‌اند. پاره‌ای اوقات هم ارزشها و منشهایی مدنظرمان است که پیامبران ادیان مختلف تبلیغ کرده‌اند و خود بدان عمل نموده‌اند. در مواقعی هم به اخلاقی توجه داریم که پیشوایان دینی خاص – به‌جز پیامبر آن دین – بدان توسل جسته‌اند.
اخلاق نهج البلاغه البته در دسته سوم از تقسیم بندی ما جای می گیرد چرا که در این کتاب مهم از زبان فرد دوم دین اسلام ( حضرت علی(ع)) با منشها و ارزشهایی اخلاقی مواجه می شویم که انسان ساز و دوران سازند. با این همه اهمیت این کتاب برای نشان دادن امهات اخلاق اسلامی چیزی فراتر از دیگر آثاری است که در ادیان مختلف در باب اخلاق معنویت گفته شده اند.
در این اثر ما با کتابی ناب روبرو هستیم که ضمن اتخاذ زبانی بغایت فاخر جنبه ای بسیاری از اخلاق معنوی و دینی را عرضه می کند. همین نکته سر توجه بسیاری از بزرگان در طول تاریخ بشری بدین کتاب است. بی تردید در جهان اسلام پس از قران کریم کتابی وجود ندارد که تا بدین اندازه ذهن و زبان افراد متفاوت را به خود جلب کرده باشد و همانظور که ذکر آن رفت این امر نشان دهنده آن است که ما در این کتاب آیینه تمام نمایی از اخلاق فردی و جمعی را مشاهده می کنیم.
در این کتاب نه تنها با تقوا و حکمت روبرو هستیم که به نظر امام علی (ع) اساس تفکر و ایمان دینی را شامل می شود که توجه بسیارامام را نسبت به عدالت در می یابیم. پربیراه نیست اگر بگوییم همه فضایل در این کتاب از طریق عدالت است که گردهم می آیند و با این مفهوم ما می توانیم همه فضایل دیگر را فهم و درک نماییم. در این میان عدالت در همه وجوهش در این اثر مورد توجه قرار می گیرد. هم از عدالت فردی که توازن و تعادل قوای نفس است سخن می رود و همه عدالت به مثابه تقسیم قدرت سیاسی مدنظر است و هم عدالت به عنوان تقسیم ثروت بسی مورد توجه قرار می گیرد.
حتی به تعبیر تعدادی از پژوهشگران حضرت علی (ع) در این اثر از عدالت به مثابه توزیع معرفت نیز سخن گفته است. گفته اند و چه نیکو گفته اند که کلید شخصیت حضرت علی (ع) شجاعت ایشان است. یعنی شجاعت خصیصه ای از ایشان است که با آن کل زندگی شان قابل توجیه است اما به طور حتم اگر ما از نقش مهم عدالت در زندگی فکری و معنوی آن حضرت غفلت کنیم بخش مهمی از حقیقت را در باب این انسان تاریخ ساز بدرستی بیان نکرده ایم. به نظر ما حتی عدالت بیش و پیش از شجاعت می تواند سرشت معنوی امام علی (ع) را نشان دهد چرا که حتی شجاعت را می توان بخشی از عدالت ایشان به حساب آورد.
اگر عدالت را مهمترین آموزه نهج البلاغه بدانیم در می یابیم که تا چه اندازه این کتاب می تواند آموزه مشترک میان همه ادیان را که همان اصل و قاعده زرین باشد نشان دهد. به نظر نظریه پردازن عدالت، حتی قاعده زرین نیز یک بنیاد مشترک دارد و آن بنیاد اصل عدالت است. عدالت البته با برابری متفاوت است و تقسیم منصفانه قدرت، ثروت و معرفت معنا می دهد و این همان چیزی است که در نهج البلاغه و در سخنان گهربار خالق آن بسی مورد توجه قرار می گیرد. با این مبنا می توان اینگونه گفت که اگر بخواهیم مبنایی مشترک برای همه ادیان بیابیم این مبنا و مبدا حتی فضیلتی عمیقتر از اصل زرین است. یعنی این مبدا به اصل عدالت پهلو می زند.
ما اما متأسفانه این کتاب معنوی و اخلاقی را کمتر از این مجرا به بررسی نشسته ایم و اگر هم این کار را کرده ایم کمتر مسائل و مشکلات معاصر خودمان را مدنظر قرار داده ایم. زمانه زمانه ای است که باید این کتاب را منطبق بر نیازها و مشکلات جدید دید و پاسخهایمان را از آن خواست. در این میان توجه به مبادی اخلاقی که به نظر عده ای مهمترین مسائل فکری و نظری زمانه ما را تشکیل می دهند بسیار ضروری و حیاتی است.
می توان پرسش عدالت را در پرتو جهان بینی و چشم اندازی که نهج البلاغه معرفی می کند به گونه ای دیگر به نظاره نشست. با تکیه براین مقدمات و فرضها است که ما کتاب نهج البلاغه را نمونه ای کامل از اخلاق دینی می دانیم و معتقدیم توسل و توجه بدان به نوعی احیای ارزشهای اخلاقی دینی قلمداد می شود.

مهر

منبع : روزنامه جام‌جم