مکتب زاگرب تمام شد (۱)

مكتب انیمیشن زاگرب حركتی نو و آوانگارد بود كه در دهه ۱۹۵۰ میلادی به وسیله گروهی از فیلم سازان نسل جوان یوگسلاوی سابق آغاز شد. هفده انیماتور دور هم جمع شدند و هر یك فیلم انیمیشن خود را تولید كردند كه با فیلم همكارانشان متفاوت بود اما فیلم های آنها مفهوم زیبایی شناسی جدیدی را در انیمیشن جهان به وجود آورد. در ابتدا ایشان قصد به وجود آوردن مكتب خاصی در انیمیشن نداشتند بلكه قصدشان ساختن فیلم هایی بود كه با مكتب والت دیسنی متفاوت باشد و در این زمینه با هم تفاهم داشتند. ژرژ سادول مورخ و منتقد سینمایی جهان كه اهل فرانسه بود برای اولین بار مكتب زاگرب را نامگذاری و به دیگران معرفی نمود.ده ها فیلم انیمیشن بین دهه ۱۹۶۰ تا ۱۹۸۰ میلادی در استودیوی مكتب زاگرب تولید شدند و پس از آن بسیاری از مورخین سینما و انیماتورهای بزرگ دنیا معتقد بودند كه مكتب زاگرب انیمیشن كلاسیك را به اوج خود رسانده است. در آن سال ها زاگرب بدون شك یكی از مراكز عمده انیمیشن جهان بود و بیش از پانصد فیلم انیمیشن در این استودیو تولید شد كه بیش از چهارصد جایزه مهم جهانی را به دست آوردند. تنوع سبك ها و ژانرها و بیان مدرن و تلاش برای انعكاس جهان مدرن از طریق انیمیشن باعث حیرت متخصصان فیلم در سراسر گیتی شد. دولت سوسیال لیبرال یوگسلاوی سابق اعتبار لازم را برای تهیه فیلم های انیمیشن مكتب زاگرب تامین می كرد و از این بابت به خود افتخار می كرد و با این حال كه در استودیوی زاگرب فیلم آزادی بیان اصل مهم بود و انیماتورها هیچ گرایش سیاسی را تبلیغ نمی كردند ولی دولت یوگسلاوی سابق موفقیت های انیماتورهای زاگرب را موفقیت های خودش می دانست و با تامین مالی ایشان، هنرمندان این استودیو را تشویق می كرد. دولت یوگسلاوی سابق كه در سطح سیاست خارجی سیاست عدم تعهد به شرق و غرب را دنبال می كرد و جزء كشورهای غیر متعهد بود با اتخاذ سیاست آزادی بیان دادن به هنرمندان استودیوی زاگرب اعتبار زیادی در میان دیگر كشورهای جهان كسب می كرد و جالب تر اینكه فیلم های مكتب زاگرب هم در شرق و هم در غرب مورد استقبال و تحسین فراوان قرار می گرفت و مایه خوشحالی دولتمردان یوگسلاوی سابق می شد. ناگفته نماند مكتب زاگرب جزء مكتب انیمیشن كشورهای اروپای شرقی بود كه از ویژگی های مشتركی با انیمیشن دهه ۱۹۳۰ میلادی روسیه برخوردار بودند. انیمیشن زاگرب در كنار انیمیشن مجارستان، چكسلواكی و لهستان و... در عرصه تولید و تفاوت در نگره های ایدئولوژیك و فرهنگی و بیان روشنفكرانه و آوانگارد خود، گسست میان انیمیشن شرقی و غربی را آشكارتر می كرد. یوگسلاوی سابق كه آرمانی موسوم به «راه سوم» را در سیاست های خارجی خود پیشنهاد می كرد و از نظر جغرافیایی كشوری كوچك بود در میان مرزهای اروپای شرقی و غربی یعنی در میان دو بلوك مخالف شرق و غرب قرار داشت اما به هیچ یك از این دو بلوك قدرتمند تعلق نداشت. عنصر همیشگی طنز در آثار استادان مكتب زاگرب، آرمان واحه كوچك آزادی محسور در فشار، ترور، جنگ سرد و خطر بود و بشر ناچیزی كه مورد سوءاستفاده قدرتمندان قرار می گرفت با وجود مشكلاتش برای زنده ماندن و استقلالش می جنگید.برای مثال می توان همین موضوع را در فیلم «روزهای گذرا» اثر دراگیچ و «مدرسه راه رفتن» اثر بوردو دید. در مورد تجسم صحیح واقعیت می توان گفت كه هنرمندان زاگرب دیگر به داستان های خلاصه شخصیت های كاریكاتوری نمی پرداختند بلكه به اضطراب، تنهایی، عدم امكان ارتباط و نیروهای شیطانی حاكم بر روابط انسانی می پرداختند فیلم هایی كه در آنها هنوز هم خنده وجود داشت اما فیلم های مكتب زاگرب به تدریج به شكوه های طولانی و دردناكی از وقایع وحشت انگیز زندگی تبدیل شدند كه به علامت تجاری مكتب زاگرب معروف شد. حسن طنز پوچ نژاد اسلاو و طنز تلخ اجتماعی و طنز سیاه عناصر مهم و از ویژگی های مكتب زاگرب بودند و موضوعاتی كه در این مكتب بیشتر به آنها پرداخته می شد مسائل جهانی و استعمار و نژادپرستی، آلودگی محیط زیست، گرسنگی و فقر، ترس از جنگ هسته ای، استبداد، استثمار و … در عین حال استودیوی فیلم های انیمیشن زاگرب با تولید فیلم های تبلیغاتی انیمیشن برای مشتریان داخلی و خارجی درآمد هم داشت و سالانه به طور مداوم بیست تا سی فیلم ۱۸۰-۱۲۰ دقیقه ای در استودیوی مذكور تولید می شد. از سال ۱۹۷۲ میلادی جشنواره جهانی فیلم انیمیشن دو سال یك بار در زاگرب برگزار شده است و این جشنواره هنوز هم یكی از مهم ترین جشنواره های انیمیشن هنری دنیا است و در شمار جشنواره هایی مانند آنسی، هیروشیما و اتاوا است. كاهش عمده نقش سیاست در عرصه فرهنگ و هنر كشور یوگسلاوی سابق و نزدیكی بیشتر با غرب تاثیر عمیقی بركار انیماتورهای مكتب زاگرب در مقایسه با سایر كشورهای اروپای شرقی گذاشت و هنرمندان این مكتب شانس بیشتری برای ارایه كارشان در بازارهای بین المللی داشتند و از آزادی بیشتر برای خلق آثارشان برخوردار بودند. زاگرب سابقه بسیاری در زمینه هنرهای بصری به ویژه در كاریكاتور و كارتون و تصویرسازی و كمدی و طنز و طراحی گرافیك داشت و پس از چند سال انیماتورهای زاگرب كاملاً به تكنولوژی انیمیشن مسلط شدند و كار گروهی موثری را انجام دادند به طوری كه وظایف به خوبی بین انیماتور اصلی و كاریكاتوریست و كارگردان و كارگردان هنری و رنگ گذار و فیلمبردار و سایر متخصصین تقسیم شده بود. در سال ۱۹۵۶ میلادی استودیوی فیلم زاگرب افتتاح شد و پس از مدت كوتاهی شهرت یافت و در سال ۱۹۵۸ میلادی فستیوال فیلم «كن» با نمایش فیلم های ووكوتیچ و كاستلاك و میمیكا مورد استقبال تماشاگران و منتقدین واقع شد و موجبات پیشرفت جهانی مكتب زاگرب را فراهم كرد. پس از موفقیت در جشنواره كن، فیلم های مكتب زاگرب در سایر جشنواره های بزرگ دنیا از جمله جشنواره ونیز، مسكو، ملبورن، سان فرانسیسكو، مونترال، بوئنوس آیرس و لندن هم روی پرده رفتند و مورد استقبال فراوان قرار گرفتند. در سال ۱۹۶۲ میلادی فیلم «بدل» اثر ووكوتیچ برنده جایزه اسكار شد و دیگر جایی برای تردید در مورد جهانی شدن مكتب زاگرب باقی نگذاشت. ووكوتیچ و «مك لارن» كانادایی از مشهورترین انیماتورهای جهان در سال ۱۹۵۰ تا ۱۹۶۰ میلادی بودند و تاكنون این شهرت جهانی را حفظ كرده اند. فیلم «بدل» اثر «ووكوتیچ» مثال خوبی برای انیمیشن ساده و موجز و خلاصه گویی مكتب زاگرب در بهترین حالت طنز و كنایه آمیز بودن و حركت و شخصیت پردازی و صدا و گرافیك تصویری و كارگردانی و ایده و پیام قاطع و كوبنده فیلم است كه در نقطه مقابل مكتب غربی والت دیسنی قرار می گیرد. مكتب زاگرب به جوهره اصلی انیمیشن كه همان ایجاز و كوتاه گویی و سادگی است، دست می یابد و تاثیر عمیق و مهمی بر انیماتورهای سایر نقاط جهان می گذارد. انیمیشن مكتب زاگرب عموماً برای بزرگسالان است گرچه انیمیشن هایی برای كودكان مثل «پروفسور بالتازار» ساخته می شد ولی هنرمندان این مكتب به وسیله رسانه انیمیشن به صورت استعاری، مشكلات و مسایل مهم جهان و پیرامون انسان عصر حاضر را با بیانی ساده و با تفكری روشنفكرانه بیان می كردند و برخلاف مكتب كانادا در مكتب زاگرب موضوع بر فرم مقدم است و سادگی و وسواس در فرم ها نیز برای بیان موضوع است.