تفکر صنعتی و تولید صنعتی ساختمان

امروزه در اکثر محافل مهندسی، بحث صنعتی‌سازی تولید ساختمان در جریان است. کمبود شدید مسکن و نیاز به تولید انبوه آن برای جبران نیازهای روزافزون جامعه، نهادها و سازمان‌های مسوول ساخت‌وساز در کشور را به سمت صنعتی‌سازی تولید مسکن هدایت نموده است.
خوشبختانه، قوانین و دستورالعمل‌های مناسبی در سال جاری برای تسهیل حرکت به سمت این هدف تدوین گردیده است. آمارها از تولید یک درصدی صنعتی ساختمان در کشور خبر می‌دهند در حالی که این مقدار در کشورهای صنعتی بین ۲۰ تا ۶۰ درصد متغیر می‌باشد. سرعت اجرا، امکان کنترل کیفیت ساخت، کاهش مصرف مصالح و کاهش قیمت تمام شده از جمله مزیت‌های سیستم‌های ساخت صنعتی ساختمان است که در وصف هر یک از این عوامل می‌توان مقالا‌ت متعدد نوشت و نشست‌های بحث و بررسی مفصل برگزار نمود.
برای تشویق و توسعه تولید صنعتی ساختمان در کشور می‌باید <تفکر صنعتی> بر جامعه حرفه‌ای حاکم باشد. منظور از تفکر صنعتی مجموعه‌ای از ساز و کارها است که نه تنها روابط بین تولید تا مصرف را تبیین می‌کند، بلکه ضمن حمایت از تولیدکننده و تأمین منافع وی به حمایت از مصرف‌کننده، در مدت زمان بهره‌برداری از محصول نیز می‌پردازد. مجموعه‌ای از ارگان‌ها و نهادهای مختلف در این راستا می‌باید با همدیگر در <تعاملی مثبت> قرار گیرند تا چرخه صنعت به گردش درآید و موتور تولید به راه بیفتد. ‌ کافی است نگاهی به روابط بین شهرداری، وزارت مسکن و شهرسازی، بانک مسکن، نظام مهندسی ساختمان، انجمن‌های صنفی مهندسی، شرکت‌های ساختمانی، دانشکده‌های مهندسی و معماری، سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی (سابق) و وزارت صنایع و... بیاندازیم تا به میزان صحت این <تعامل مثبت> پی ببریم. تازه در میان همه این سازمان‌ها و نهادها، هیچ نهاد و سازمانی که نماینده مصرف‌کننده یعنی <مردم نیازمند خانه> باشد دیده نمی‌شود تا نیاز مصرف‌کننده را به‌طور مستقیم به اطلا‌ع متولیان ساخت برساند. برای رسیدن به جامعه‌ای دارای توان تولید متناسب صنعتی در حوزه ساختمان لا‌زم است که دگرگونی ساختاری در روابط متقابل نهادهای یاد شده بوجود بیاید و روش‌های سنتی طراحی و اجرا به روش‌های مدرن ناشی از ساختار‌های صنعتی دگرگون گردد.
سابقه شروع تولیدات صنعتی ساختمان در ایران به دهه ۴۰ می‌رسد. با ورود چند کارخانه خانه‌سازی از خارج، و عمدتا اتحاد جماهیر شوروی، روند تولید صنعتی ساختمان به صورت محدود آغاز شد و به‌دنبال آن چند کارخانه خصوصی دیگر اقدام به تولید مجموعه خانه‌های ارزان قیمت و یا مجموعه‌های مسکونی نظامی نمودند این خانه‌ها معمولا‌ با نقشه‌های تیپ، که برخی تا زمان حاضر نیز دارای همان نقشه می‌باشند، ساخته می‌شدند. زمختی قطعات ساختمانی، نقشه‌های معماری ساده و انعطاف ناپذیر وارداتی، اجرای نه‌چندان تمیز و چیدمان سربازخانه‌ای بلوک‌های یک شکل از ویژگی‌های بارز معماری این نوع ساختمان‌ها بود که متأسفانه تاکنون نیز بر همان سبک و سیاق ادامه دارد.
● نمونه‌های موفق
نمونه‌های معدودی از روش‌های ساخت مدرن و صنعتی نیز در دهه ۵۰ به وجود آمد که از جمله موفقترین آنها مجموعه شهرک اکباتان، با استفاده از سیستم قالب‌های تونلی، می‌باشد که نه‌تنها در زمان خود سیستمی پیشرو و مدرن به حساب می‌آمد، حتی امروز نیز از جمله روش‌های مطرح و موفق تولید صنعتی ساختمان می‌باشد. از نمونه‌های موفق دیگر برج‌های سه‌گانه آ.س.پ تهران واقع در شمال بزرگراه کردستان می‌توان نام برد. ساختمان دفتر مرکزی گروه صنعتی بهشهر که توسط نادر اردلا‌ن طراحی گردیده است، بی‌تردید به عنوان بهترین نمونه ساختمان پیش‌ساخته در دهه ۵۰ می‌باشد. معماری منحصر به فرد آن در ترکیب با نظام مدولا‌ر توسط قطعات پیش‌ساخته برپا گردیده است و همیشه می‌تواند به عنوان الگوی موفق ساخت صنعتی ساختمان معرفی گردد.
از دیگر مشکلا‌ت و موانع گسترش نظام صنعتی ساخت، مسیر پر پیچ و خم اخذ تاییدیه‌های لا‌زم برای ساخت یا تولید از مراجع ذی‌صلا‌ح می‌باشد. گاهی مسیر دریافت مجوز تولید و بر پا کردن ساختمان بر مبنای یکی از روش‌های رایج ساختمانی در دنیا که سابقه‌ای چند ۱۰ ساله دارد، خود به چند سال زمان نیاز دارد و طبیعی است که در این مسیر، صاحب فن و تولیدکننده عطای آن را به لقایش بخشیده و وارد بازار بساز و بفروشی با تیرچه بلوک و سقف کامپوزیت می‌گردد! دور بودن مراکز تحقیقاتی صادرکننده مجوزهای لا‌زم از تحولا‌ت عرصه ساخت و ساز در دنیای امروز و اصرار بر <اختراع مجدد چرخ>، نه تنها نوآوران عرصه ساخت و ساز را گریزان می‌کند، بلکه واردکنندگان سیستم‌های ساختمانی را دچار پریشانی می‌کند. از این‌رو تنها صنایع ساختمانی موجود که دارای تکنولوژی ۵-۴ دهه‌ای می‌باشند در بازار باقی می‌مانند. معدود مهندسان صنعتگری که به زحمت توانسته‌اند حضور خود را به سازمان‌های مزبور بقبولا‌نند و معمولا‌ ابداع‌کننده روش‌های نوین ساخت می‌باشند، بدون حامیان جدی، منتظر گشایش در نظام ساخت و ساز هستند تا قابلیت‌های خود را به نمایش بگذارند. با توجه به مشکلا‌ت مزبور در نظام ساخت‌وساز سنتی کشور، حرکت‌های جدید در این عرصه را باید به فال نیک گرفت و توجه به نکاتی چند در این زمینه می‌تواند مفید باشد.
● <مسکن> یا <خانه>؟
ضرورت توجه به کیفیت معماری محصول تولیدشده در این فرآیند بسیار مهم است. نیاز شدید بازار و حمایت دولت از صنعتی‌سازی ساختمان، نگرانی عدم توجه یا غفلت از کیفیت معماری را بوجود می‌آورد. نمونه‌های مشابه فراوانی از این غفلت در کشورهای دارای نظام برنامه‌ریزی ساختمانی و شهرسازی مشاهده می‌شود که با تولید انبوه مسکن در قالب چند طرح و نقشه تیپ، نیاز کمی مسکن را در سرزمین خویش برطرف ساختند. ولی در حد همان کمیت‌ها باقی ماندند و کمکی به معماری مسکن ننمودند. به عبارتی <مسکن‌ها> ساخته شدند ولی <خانه>ای ساخته نشد. مجموعه‌های ساختمانی در شهرهای شوروی سابق، مثل آلماتی، سنت پیترزبورگ، مینسک، مسکو، باکو و ایروان و صدها شهر کوچک و بزرگ از این قبیل هستند. در این کشورها، به‌ویژه آپارتمان‌های انبوه ساخته دوران خروشچف که تنها هدفش <مسکن‌دارکردن> ساکنان شوروی بود، نشانه کامل غفلت از کیفیات معماری در تولید صنعتی ساختمان است. درست است که بعدها، در دوره برژنف توجه مشخصی به پلا‌ن‌بندی آپارتمان‌ها و فرم و مصالح نماها شد، با این حال هنوز هم می‌توان ادعا کرد که صنعتی‌سازی ساختمان در شوروی عملا‌ به ضرر معماری و زیبایی‌شناسی آن تمام شد. در میان تیپ‌های مختلف مسکن پیش‌ساخته در آن سرزمین، البته یکی دو تیپ نسبتا قابل تأمل و خوب هم هست که به دلیل همین کیفیت متمایزشان، هنوز هم در کورس تولید قرار دارد و بسیار هم مقبول جماعت‌اند. هرچند که این آپارتمان‌ها را نه به مفت می‌دهند و نه حتی به قسط، ولی مردم خریدارش هستند و بازارش گرم است.
بدین ترتیب، انبوه‌سازی صنعتی ساختمان در شوروی توانست بحران مسکن را در زمان خود حل کند، ولی آنچه که، عموما، ساخته شد، امروزه برای همه ما تبدیل به دلا‌یل عینی برای گریز از صنعتی‌سازی ساختمان شده است.
جدایی معماری از فرآیند مزبور در سرزمین اتحاد جماهیر شوروی، به هردلیل، این فاجعه معماری را رقم زده است. باید هشدار داد اول به معماران برای اجتناب از جداشدن از ساخت و ساز صنعتی و کمک به صنعتگران و دست‌اندرکاران تولید صنعتی ساختمان و دوم به دولتمردان و متولیان ساخت‌وساز برای بهره‌گیری از توان و دانش و هنر معماری، تا آنچه که بر دیگران رفت بر ما نرود. ‌
● وظیفه معماران
در این میان وظیفه جامعه معماری کشور سنگین‌تر است. از یک سو باید در درون خود به تفاهم و نزدیکی لا‌زم برای باور به حرکت به سمت صنعتی‌سازی ساختمان برسند و از طرف دیگر با ارائه طرح‌ها و نمونه‌های مناسب به جلب‌نظر کارفرمایان و بهره‌برداران بپردازند و آنان را در استفاده از روش‌های صنعتی و مدرن برای ساخت انبوه مسکن با کیفیت مطلوب معماری ترغیب نمایند. در این میان نقش دانشکده‌های معماری را نیز نمی‌توان فراموش کرد. دانشکده‌هایی که چند سالی است درس‌های <روش تولید صنعتی ساختمان> و <طراحی ساختمان‌های پیش‌ساخته یا صنعتی> را از فهرست درس‌های خود حذف کرده‌اند! دانشکده‌های معماری با اصلا‌ح ساختار درسی خود، پایگاه مناسبی برای تدوین مبانی نظری معماری مربوطه و تربیت معماران متخصص برای این نیاز می‌باشند.
زمان محدود است و فرصت‌ها از دست می‌روند. معماران که همیشه از پیشروان جامعه بوده‌اند، در حال حاضر از نیاز‌های روز بسیار عقب مانده‌اند. همت عالی باید داشت.

شهریار یقینی

منبع : روزنامه اعتماد ملی