اجماع روحانیت و بازار و نقش آنها در تحولات تاریخ معاصر

در تاریخ تحولات اجتماعی و سیاسی ایرانیان طبقات مختلفی دارای نقش بوده اند از جمله روحانیون وبازاریون که شاید مشخص ترین این طبقات باشند . معروف است که بازار سنگر سنتی اسلام است و روحانیت با اتحاد بازاریان در طول تاریخ و مخصوصاً در تاریخ ۲۰۰ ساله معاصر ایران بیشترین نقش را در تاریخ تحولات ایران داشته اند . آنها با اتحاد با یکدیگر در جنبش تنباکو ، انقلاب مشروطه ، ملی شدن صنعت نفت و پیروزی انقلاب اسلامی نقش بسزایی داشته اند .
سوال اصلی اینجاست که آیا بازار نقش اساسی در تاریخ تحولات معاصر ایران داشته است و بعنوان یک پایگاه قدرتمند توانستند در تاریخ تحولات نقش بازی نماید و سوال فرعی این تحقیق در مورد علل اتحاد بین روحانیت و بازار می باشد .
اما در این تحقیق فرض بر این است که بازار دارای قدرت اساسی در تحولات بوده و پیوندی تاریخی و فرهنگی و سیاسی بین روحانیت و بازار برقرار بوده و هست .
بازار بعنوان قسمتی مشخصی از شهر که محل داد و ستد کالا می باشد که در طول تاریخ بازار از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده است . قذمت آن به قبل از اسلام بر می گردد که در آثار شهر سوخته آنرا می توان به شکلهای معاصر دید . بازار یک پایگاه اجتماعی محکم بوده که علاوه بر نقش خود بعنوان محل تامین ارزاق عمومی ، مکانی برای تولید و توزیع کالا بحساب می آمده است . اما نقش بازار و اتحاد آن با روحانیت از زمان بعد از صفویه به شکلی بهتر دیده می شودکه این عاملی بر افزایش قدرت آن بحساب می آید.
اما تأثیر گزاری آن در دوران قاجاریه با همکاری روحانیون در جنبش تنباکو ، انقلاب مشروطه و همچنین در دوران پهلوی اول و دوم و شکل گیری نظام جمهوری اسلامی به وضوح مشخص می باشد .
این اتحاد ریشه در تاریخ و فرهنگ اسلامی و بازاری دارد که در قسمت آخر به بررسی علل اتحادو اجماع آنها پرداخته شده است .
● تعاریف بازار:
نمی توان یک تعریف واحد و مشخص از بازار و بازاریان ارائه کرد چون بازار در طی طول تاریخ دستخوش دگرگونی هایی چه در ماهیت و سرشت خود و چه در عملکرد و کارکرد خود شده است .اما می توان بازار را از لحاظ سنتی اینگونه تعریف کرد . بازار همراه با مسجد و ارگ شاهی اسکلت جامعه شهری را تشکیل می داد ، که عموماً به صورت دالان های سرپوشیده وگنبدی متشکل از قیصریه ها ، سراها ، تیمچه ها ، کارگاههای کوچک سازماندهی امور اقتصادی و مالی و تأمین مایحتاج عمومی را به عهده داشته .
اما در جای دیگر بازار را
۱) مکان خرید و فروش کالا
۲) مجموعه شرایطی که داد و ستد یا مبادله کالا را امکان پذیر می سازد.
۳) ساز و کارها و فرایندهای درونی بازار که معاملات را شکل می دهند.
۴) عواملی که داد و ستد به دست و به نفع طرفین صورت می پذیرد .
همچنین بازار جای داد و ستد ، کارگاه و دکان ، صرافی و بانک ، مراکز صنفی ، انبار ، مراکز تجاری ، و مراکز مذهبی ایران قدیم بود . فروش کالا ، تولید محصولات ، بنای مساجد ، مواعظ علمای دین ، ذخیره سازی غله دولت ، پرداخت وام ، تأمین وام برای اعیان و اشراف و نیز بعضی از شاهان نیز در آنجا انجام می گرفت.
اما در کل بازار بیشتر به این معنی بکار رفته که مجموعه مغازه هایی که اکثراً در یک راستا قرار دارند و گاهاً بصورت مسقف دیده می شوند که قسمت مهم از یک شهر را تشکیل می دهند که از پر رفت آمدترین قسمتهای شهر بحساب می آیند یا بازار بصورت مجموعه اصناف که ( هر صنف دارای رئیس می باشد ) بکار رفته است .
● پیشینه تاریخی:
بازار در ایران دارای پیشینه تاریخی بسیار زیادی است و بازاریان به عنوان طبقه اجتماعی صاحب نفوذ از موقعیتی ویژه برخوردار بوده اند .
بازار به شکل منظم تر در آثار بجای مانده از شهر سوخته بصورت منطقه بندی شهری و بر اساس نوع فعالیتهای تولیدی و بازرگانی در آن دیده شده است . (بین هزار دوم و سوم ق .م)
و می توان اظهار داشت که بازار با منطقه بندی تولیدی و بازرگانی به عنوان ناحیه ای مستقل در شهر به تدریج به شکل نهایی خود نزدیک شد . )
و همچنین در تمدن عیلامی نیز تشکیلات حرفه ای و صنفی متمایز و شکل یافته ای مانند اصاف ریسندگی - رنگرزان و پشم بافان نیز پدید آمده بوده و بازار به شکل راسته هایی در قسمت مشخصی از شهر وجود داشته که در دو سوی آن دکانهایی ساخته شده بوده و حتی قسمتهایی از آن راسته ها را با سایبانهایی پوشانده بودند اما در زمان هخامنشیان نیز بازار به عنوان محوطه ای مهم و مجزا وجود داشته که حتی در بخشی از اسطوره جمشیدیه در وندیدا اشاره به بازار فروش محصولات غذایی شده و در همان زمان بازاریان مبالغی را به عنوان مالیات پرداخت می کردند .
در دوره پارتیان در شهر دو راه اروپوس که نمونه ای مهم از شهرهای پارتی به شمار می آید جایگاه بازار در آن بر اساس نقشه شهر در دوره ۱۶۵ – ۲۵۶ م بنجوی آشکار است . بر اساس نقشه شطرنجی شکل شهر ، بازار ومیدان عمومی در کنار یکی از محورهای اصلی شهر ، که از یک دروازه ، تا دروازه ای دیگر امتداد یافته بود ، شکل گرفته بود .
و در دوره ساسانیان نیز تشکیلات صنفی منسجمی شکل گرفته بود ، چنانچه بعضی از پیشروران و اصناف رئیس برای صنف خود داشتند .
پس از اسلام نیز در سده سوم بازار به شکل قابل ملاحظه ای دچار گسترش شد و بعدها در دوران صفویه نیز با آرامشی که به کشور حاکم بود بازار به جایگاهی ویژه تبدیل شد . در دوران قاجاریه بازار به عنوان تنها محور اصلی اقتصاد شهر بتدریج تضعیف شده که از علل آن می توان از بوجودآمدن کارخانجات و ورود کالاهای خارجی و آسیب به تولید محصولات ایرانی اشاره کرد . با اجماع بین روحانیت بازار تأثیر فراوانی در تاریخ تحولات ایران گذاشته است . ابتدا حکومتهای وقت نیز به شکلهای مختلف سعی در شکستن قدرت بازار داشتن اما بازار تأثیر گذاری خود را از دست نداد و در پیروزی انقلاب نیز نقش مهمی ایفا کرد و پس از انقلاب نیز نقش بازار سنتی در سیاست کشور افزایش چشمگیری یافت .
● جایگاه ویژه بازار:
بازاریان مخصوصاً در تاریخ دویست سال اخیر نقش اساسی در تحولات ایران داشته اند ، بازاریان ، که از لایه های اجتماعی قدیمی ایران محسوب می شوند در اتحاد سازمانی و تاریخی با روحانیت شیعه در طی تاریخ ایران در هر نوع حرکت اجتماعی و سیاسی شرکت داشته اند . وقتی در شهر شایع می شد . دکان ها را بسته اند یا بازرا به حال تعطیل درآمده ، مردم حتی ناآگاهان هم ، می فهمیدند که اعتراضی در بین است و ماجرایی در حال وقوع .
بازار به مانند یک شبکه خبری در دوران فقدان وسایل ارتباط جمعی عمل می نمود ، چرا که بسته شدن بازار به مفهوم رسیدن خبر آن از طریق هزاران مغازه سطح شهر به مردم عادی بود .
تعطیلی بازار در کا ر غیر سیاسی ترین مردم نیز اخلال ایجاد می نمود و آن ها را نسبت به کم وکم کیف موضوع کنجکاو می کرد . در دوران وجود وسایل ارتباط جمعی نیز اعتراض بازار اغلب پرده از روی بعضی جریانات بر می داشت ، چون در شرایط اختناق ، جراید ، رادیو و تلویزیون سانسور شده بودند .
بازار به عنوان محل نشر و گسترش و پردازش اطلاعات و اخبار نیز مطرح بوده ، تا جائیکه بازار مهمترین کانال ارتباط شهری بود ، که نه تنها مردم ، کالاها و سرمایه ها در آن جریان می یافتند ، بلکه اطلاعات ، اخبار و آگهی ها نیز از طریق آن به اطلاع شهروندان می‌رسید زیرا اطلاع رسانی توسط افراد و به صورت شفاهی انجام می شد و بهمین دلیل بود که وقتی حکومت می خواست خبری را به اطلاع مردم برساند ، غالباً عده ای که آنه را عموماً جارچی یا منادی می خواندند ، آن خبر را ابتدا در بازار اصلی شهر جار می زدند . و تمامی مردم از آن خبر آگاه می شدند .
بازار محل دیپلماسی استقبال و بدرقه سران و بزرگان بوده بنحوی که شخصیتهای مهم برای ورود به شهر از طریق آن وارد و باآراستن آن وتجمع مردم در بازار ،از آنها استقبال ویا بذرقه می کردند.
مخصوصاً از زمان صفویه به بعد همچنین بازارها مراکز اصلی بر پایی جشنهای ملی ومذهبی بودند خصوصاً در مراسمات سوگواری نیز بازار ها تعطیل و عزاداری ها در آن برگزار می شد . بازاریان یکی از مهمترین تشکل های اقتصادی ،مذهبی و سیاسی را بر عهده داشته اند .
این واژه ایرانی (بازار) به زبان بعضی از کشورهایی که با ایران تبادل کالا داشته اند راه پیدا که این نشان از اقتدار آن دارد .
اما از مثالهایی دیگر می توان تأثیر بازار و روحانیت در فرقه سازیهای مذهبی را نام برد . برای مثال درترویج تفکرات شیخ احمد احسائی و ایجاد فرقه شیخیه احتمالاً بازار نیز در ترویج و گسترش آن بی تأثیر نبوده اما پس از فوت سید کاظم رشتی فرقه شیخیه به چند دسته تقسیم شده که از مهمترین آنها فرقه شیخیه در تبریز بوده ، که عمدتاً از تجار و صنعتگران بوده اند . همچنین در راستای فرقه شیخیه ، بابیه بوجود آمد که تحت تأثیر سید علی محمد باب بود ، که خود باب قبل از ورود به تحصیلات حوزوی بازاری بوده و پس از معرفی کردن خود به عنوان باب برای جلب حمایت مردم و مخصوصاً بازاریان از حمایت قانونی از تجار سخن به میان آورد .
و در استان اصفهان ، نجف آباد که قطب بهایی نشین استان و یکی از مهمترین و تأثیر گذارترین مناطق بهائی نشین کشور بوده در ابتدا بوسیله بابی شدن ملازین العابدین (نجف ابادی ) که روحانی پر نفوذ مسجد بازار بوده و بابی شدن عده ای بازاری تأثیرگذاری عمیق خود را گذاشته تا جائیکه این بابیان نقش مهمی در ترور ناصرالدین شاه داشتند و این شهر بعنوان قطب بابی نشین استان مطرح گردید . البته در جهت مثبت نیز در زمان قحطی در اصفهان علما از جمله آیت ا... مجتهد نجف آبادی و آیت ا... چهار سوقی مبتکرانه با یاری بازاریان اولین انجمنهای خیریه را برای کم شدن آثارقحطی بوجود آورده اند .
از دیگر علل اهمیت بازار می توان به استقلال شغلی آنان اشاره کرد . بازاریان تأمین کنند نیاز ضروری مردم هستند . هر چند تصمیمات اقتصادی ، سیاسی دولتها بر بازار تأثر منفی داشته باشد و حکومتها به انواع مختلف از قدرت بازار بکاهند اما باز مردم نیازمند بازار هستند و قدرت استقلال بازار از دولت حفظ می شود . آنها خود اشتغال هستند و به ندرت از نظر مالی به دولت وابسته اند. (بالذات خودکفا و خوداشتغالند)
● نقش بازار در تحولات مهم بین دو انقلاب:
تلاش سازمان یافته بازاریان برای تشکیل مجلس وکلای تجار ، مشارکت موثر بازاریان بالاخص کسبه و تجار در پیروزی نهضت تنباکو و جنبش مشروطیت ، حضور در مجلس مؤسسان و نقش سرنوشت ساز و سازمان یافته با روحانیون در سقوط احمد شاه و سلسه قاجار ، نقش کاسبکاران و پیشه وران در تولید امتعه عمومی و تقویت بورژوازی ملی در سالهای اخر سلطنت رضا شاه ، مشارکت بازاریان همراه با روحانیون در به قدرت رسیدن دکتر محمد مصدق و نهضت ملی کردن صنعت نفت ، عضویت فعال در سازمان ها و گروههای سیاسی ضد استبدادی چون نهضت مقاومت ملی ، جبهه ملی ، هیأت موتلفه اسلامی ، مشارکت همه جانبه بازاریان در قیام خرداد ۱۳۴۲ در حمایت از روحانیون و بالاخره نقش بسیار مؤثر بازاریان از طریق انتخابات عمومی در تهران و شهرستان ها علیه دستگاه حکومتی و نهضت ضد استبدادی در سال های ۵۶ و ۵۷ که منجر به استقرار جمهوری اسلامی گردید خلاصه مهمترین فعالیتها و تأثیرگذاریهای بازار در بین دو انقلاب در ایران بوده است .
شاید نقش بازاریان در محالفت همه جانبه با حکومت در نهضت تنباکو از همه اقشار فاصله گرفته شود . مشخص تر باشد ، حتی فتوای میرزای شیرازی نیز معلول شرایط سیاسی و اجتماعی بود که بازار و تجار نقش اساسی در این وضعیت سیاسی اجتماعی داشتند . نهضت تنباکو که برای نخستین بار در تاریخ ایران ، حکومت نتوانست بدلیل مخالفت مردم آنچه راکه می خواست و اراده می نمود ، انجام دهد . بدون تردید این یک نقطه عطف درتاریخ تحولات سیاسی و اجتماعی ایران بود.
در قضیه تنباکو اعطای کامل خرید و فروش توتون و تنباکو در داخل و صدور آن به خارج به مدت پنجاه سال به یک شرکت انگلیسی واگذار شود .
در پی آن بازارها تعطیل و تجمعاتی شکل گرفت و در بعضی از شهرها از ورود کارگزاران امتیاز انحصاری به مزارع تنباکو جلوگیری شد ، عریضه ها و تهدیدها ، تحصن در آستان حضرت عبدالعظیم ، سوزاندن تنباکو ( در اصفهان یکی از تجار معروف کلیه موجودی توتون و تنباکو خود را سوزاند ) از جمله اعتراضات بازاریان و اصناف بود و در آخر الامر فتوای میرزای شیرازی موجب لغو امتیاز آن شد . و این جریان مقدمه ای برای انقلاب مشروطیت بحساب می آید.
زمانی که اداره گمرکات ایران به بلژیکی ها سپره شد و تغییراتی که آنها انجام دادند موجب تأثیرمنفی بر بازرگانان شد به این معنی که سود بازرگانان بزرگ کاهش می یافت ، وارد کنندگان و صادر کنندگان بایه سود بازرگانی بیشتری پرداخت می کردند ، و نیز تعرفه های مختلفی برای معاملات داخلی و خارجی وضع شد . در واکنش به این اقدامات صرافان و بازاریان تهران مغازه های خود را تعطیل و در ۱۹ صفر سال ۱۳۲۲ هجری قمری ، در حدود یکسال قبل از انقلاب مشروطه در شاه عبدالعظیم بست نشستند و خواستار بیرون کردن نوز بلژیکی شدند . آنها خواستار رسیدگی به حق و حقوق خود بودند ، درگیریهای اصناف و بازاریان ادامه داشت تاجایکه حاکم تهران به بهانه تثبیت قیمت قند و شکر ، دو تن از بازاریان محترم را که تاجر شکر بودند به فلک بست . در این بین شاید دولت در جهت منافع عمومی عمل کرده بود اما واکنش مردم فرصتی بدست داد تا اصناف و بازاریان خواستارتاسیس عدالتخوانه شوند . اصناف و بازارها را تعطیل کردند و با اتحاد با علما در مسجد امام گرد هم آمدند آنها به سبب توهینی که به آنها شده بودند خواستارعزل علاء الدوله از حکومت تهران و تشکیل مجلس برای رسیدگی به عرایض متظلمان شدند . و در ادامه مخالفتها و فعالیت علما و مردم شاه حکم تشکیل مجلس را اعلام کرد ولی مشروط بر اینکه در تهران و تحت فرمان وی باشد . اما شاه در تکمیل دست خط خود پس از بیست روز تحصن بازاریان در صحن سفارتخانه تکشیل مجلس را مطابق میل علما تصویب کرد.
در فرمان مشروطیت مورخ ۱۴ مرداد ۱۲۸۵ مظفر الدین شاه طبقه متوسط سنتی و اقشار تشکیل دهنده آن یعنی روحانیون و بازاریان را به رسمیت شناخته و تشکیل مجلس شورای ملی را منوط به حضور آنان در مجلس می داند . در اولین نظامنامه انتخاباتی مجلس شورای ملی که یک نظامنامه صنفی است نیز بر این امر تأکید گردیده و برای شهر تهران ۶۰ نفر از ۱۵۶ نفر جمع نمایندگان کل کشور تعیین می نماید . از این ۶۰ نفر ، ۴ نفر روحانی ، ۱۰ نفر تاجر و ۳۲ نفر ( از هر صنفی یک نفر ) از اصناف می باشد . تعداد بسیار زیادی از نمایندگان مجلس اول شورای ملی را بازاریان تشکیل می دادند . این نمایندگان و وظیفۀ خود را با ایمان بسیار انجام می دادند یک تن از اینان از راه صواب منحرف نشد و قوانینی که از مجلس اول گذشت ، استوارترین و بهترین قانون های دوران مشروطیت ما است . از نظر سیاسی انقلاب مشروطه قدرت طبقه بازرگانان را افزایش داد .
مبارزه علیه جمهوری رضاخان اما در سال ۱۳۰۰ شمسی که رضا خان در سمت نخست وزیری کوشید تا با کسب سلطنت قاجاریه ، نظام حکومتی را به جمهوری تبدیل کند ، بازاریان به پیروی از علما بخصوص سید حسن مدرس که از رهبران و یکی از سیاستمداران بر جسته مجلس بود ضد اقدامات رضاخان و جلوگیری از تاسیس نظام جمهوری در ایران دست بر تظاهرات زدند . رضا خان نیز در مقابل کویشه تا با کمک گروهی تظاهرات به نفع جمهوری در بازار به راه اندازد . و آن گروه به مغازه هاحمله کند و در نتیجه با مداخله نظامیان بازار بسته شود و آنگاه شایع نماید که بازار به حمایت از جمهوری تعطیل شده است . با این امید در ۲۹ اسفند ۱۳۰۲ به دستور ریس نظمیه ، مساجد را بسته و آن گروه را به تظاهرات در بازار اعزام داشتند تا با سردادن شعار رو تیراندازی ماموران ، بازاریان مجبور به بستن دکانهای خود شوند . اما گروه بسیاری از بازاریان در خود بازار به امامت یکی از علمای مبارز به نماز جماعت ایستادند . سخنرانیها و اعتراضها و طومارهایی نسبت به جمهوری رضاخانی اعلام و صادر شد و آنها هیئتی به نمایندگی از علما و بازاریان نزد رئیس مجلس فرستادند تا ناخشنودی خود را از جمهوری اعلام نمایند در تاریخ ۲ فروردین ۱۳۰۳ جمعیت زیادی در صحن و اطراف مجلس جمع شدند و الیه جمهوری و به طرفداری از مدرس شعار دادند . تا بالاخره رضاخان مجبور شد که عملیات خود را متوقف کند.
نهضت ملی شدن صنعت نفت وحمایت از مصدق پس از سقوط رضاخان و انتخابات دوره چهاردهم مجلس ، دکتر مصدق ، با حمایت بازاریان و ...... وارد مجلس شد . مصدق چهره ای مورد اعتماد در دوران اقتصادی و سیاسی نامطلوب ایران بود .
انعکاس کناره گیری مصدق از سمت نخست وزیری بخاطر در اختیار نداشتن وزارت جنگ مخالفتهای گسترده ای را به دنبال داشت .
که بیشتر مغازه ها و بازار تهران به حال اعتراض تعطیل شد . در ادامه این اعتراض بازارهای آبادان ، کرمان ، شیراز ، تبریز ، اصفهان ، رشت ، قم ، کرمانشاه ، قزوین نیز به پشتیبانی از مصدق تعطیل شد .
با نتیجه دادن این اعتراضات ، دکتر مصدق بار دیگر به زمامداری رسید و برای نخستین بار وزارت جنگ در اختیار دولت قرار گرفت . مصدق با داشتن وجهه مردمی ، حمایت اکثریت قشرها بخصوص بازاریان را در اختیار داشت تا جائیکه بهنگام تحریم جهانی خرید نفت ایران ، اصناف و بازاریان با کوشش خوددر افزایش صادرات محصولات غیرنفتی از ۳۹۰/۴ میلیارد ریال در سال ۱۳۳۰ شمسی بر ۴۲۵/۸ میلیارد ریال در سال ۱۳۳۲ شمسی حمایت قاطعانه خود را از حکومت مصدق به اثبات رساندند .
در آن دوران همراه با روحانیون تعداد بسیار زیادی از معتبرترین و معروفترین بازاریان به پیروی از راه مصدق به جبهه ملی پیوستند و با اهدای کمکهای مالی و حضور سازمان یافته در جشن ملی کردن صنعت نفت نقش ارزشمند و تاریخی خود را انجام دادن . یکی از دلایل هواداری اضاف و بازاریان از دکتر محمد مصدق بخاطر تلاش او در مجلس چهاردهم در طرد سلطه خارجیان و الیه فساد مالی مقامات دولتی با همکاری برخی از تجار ثروت مند اتاق بازرگانی بوده . رهبران رؤسا اصناف در سال ۱۳۳۰ برای حمایت از ملی کردن صنعت نفت و شخص مصدق ، جامعه بازرگانان و اضاف و پیشروران را به رهبری حاج محمد راسخ افشار که رئیس صنف کفش فروشان بود تشکیل دادند به نوشتۀ همایون کاتوزیان بخش اعظم هزینه های نهضت ملی کردن صنعت نفت را بازارهای تهران ، مشهد واصفهان تأمین کردند .
در واقع طبقه متوسط سنتی یکی از تأثیر گذارترین و بزرگ ترین گروههای اجتماعی است که در تأسیس و فعالیت جبهه ملی و جنبش ملی کردن صنعت نفت مشارکت داشته . بین بورژاوزی ملی و خرده بورژوازی شهری : یعنی بین مغازه داران ، اصناف ، پیشه وران ، تجار خرده پا ، روشنفکران و روحانیون با هدف رهایی ایران از مدار وابستگی به انگلستان و تحقق اصول دموکراسی و حکومت قانون در بعد از کودتا نیز با توجه به حمایتهایی که از دولت مصدق می شد از همان فردای کودتا ، حکومت نظامی دولت زاهدی پس از تعطیلی بازارها فرمان بازگشایی آنها را از رادیو صادر کرد که با بی توجهی اصناف و بازاران رو برو شد . کودتاچیان که با تهدید نتوانستند بازاریان را متقاعد کنند ، با حیله گری خبری را منتشر ساختند که کسبه و مردم بازار تا مراجعت شاه به ایران حاضر به باز کردن دکانهای خود و شروع بکار نیستند . پس از آن بیانه ای صادر شد که با امضای علما خواستار بازگشایی بازار تا قبل از ورود شاه شدند .
همچنین در ادامه و در قیام ۱۵ خرداد ۴۲ و مبارزه با انقلاب سفید شاه و اصلاحات ارضی که علما (بویژه امام خمینی (ره ) ) مبارزه ای آشکار الیه دستگاه حکومتی آغاز و هدایت می کردند بازاریان نیز مثل قبل حامیان قدرتمند آنها بودند . در این جریانات بود که جرقه های انقلاب زده شد بازاریان بطور گسترده حامی روحانیت و مخصوصاً امام خمینی بودند و به شکلهای مختلف از جمله تعطیلی ، حمایت مالی و ... طرفداری خود را از علما و مبارزه با شاه ادامه دادند.
● بازار و نقش آن در پیروزی انقلاب اسلامی:
اکثر جامعه شناسان و تاریخ نگارانی که در باب انقلاب اسلامی تحقیق کرده اند ، از جمله تدا اسکاچپل ، برواند آبراهامیان ، احمد اشرف ، علی بنو عریزی ، حبیب لاجوردی و به نحوی جان فوران بر استقلال بازاریان و روحانیون از دستگاه حکومتی و ائتلاف تاریخ ساز طبقه متوسط سنتی با طبقه متوسط جدید و نقش کاریزمایی رهبری در ایجاد این ائتلاف الیه دشمن مشترک در پیروزی انقلاب اسلامی تأکید می ورزند . در واقع انقلاب اسلامی بازار و مسجد را به تمام شئون اجتماعی اقتصادی ، سیاسی و فرهنگی جامعه مسلط کرد و به تلاش های رقابت گونه یک قرن اخیر تجدد گرایان با سنت گرایان به نفع گروه دوم خاتمه بخشید .
بازاریان علاوه بر تعطیلی بازارها ، و حمایت از ائتلافهای ضد حکومتی و در اختیار گذاشتن محیط کسب و کار و داد و ستد خود بر انقلابیون ، بزرگترین پشتوانه مالی انقلاب بحساب می آمدند تا جائیکه حدود ۸۰% نیازهای مالی روحانیون را تأمین می کردند .
بازاریان با گروهها و دستجات اسلامی نظیر فدائیان اسلام و هیأت های مؤتلفه در بحبوحۀ انقلاب یا رابطه نزدیک داشته یا خود از بنیانگذاران آن حرکتها بوده اند.
در سالهای تبعید امام نیز جدا از آنکه بسیاری از بازاری ها با او ارتباط داشتند ، با مجاهدین خلق نیز همکاری می کردند . بازاریان با اتحاد با علما نقش اساسی در فعالیتهای ضد دولت داشتند و مساجد پایگاه های آن و منابر در دست روحانیت و روحانیت مروج تفکر ضد استبدادی و بازاریان هم حامیان مالی و هم مخالفان سر سخت طرفدار روحانیت بوده اند .
یکی از عواملی که در انقلاب نقش داشت مراسمات عزاداری ائمه اطهار (ع) بود . نباید فراموش کرد که مهمترین عامل در تجمعات مردمی در ایران مراسمات ائمه اطهار می باشد که روحانیون با دادن وجهۀ سیاسی به حرکت سید الشهدا و سازماندهی مراسمات ، روضه خوانی ، تعزیه و دستجات عزاداری موفق شدند خیل ناراضیان را بر جکومت بسیج کنند .
شاید یکی از علل موفقیت بازاریان به خاطر نوع ساختار آن عدم توانایی نفوذ ، جاسوسان و نیروهای امنیتی بود و کمتر بازار دچار تفرقه و اختلاف نظرهایی که موجب کاهش تأثیر گزاری و جداشدن از روحانیت بود شده اند .
جان فوران نیز همچون سایر تحلیل گران ، نقش اساسی برای بازاریان در پیروزی انقلاب قائل است وی بازاریان را ستون فقرات جنبش طرفداری امام خمینی (ره ) می پندارد . به اعتقاد او بازاریان در مقابل عملکرد ضد بازاری ، رژیم ، شبکه های اطلاعاتی ، نظام بانکی ، گروههای بحث و مناظره دین و سنت های همبستگی اجتماعی خاص خود را تقویت نمودند ، آنها نقش عمیقی درتأمین منابع مالی و تشکیلاتی انقلاب داشته و پرشورترین طرفداران امام خمینی بودند.
● از علل اتحاد بین روحانیت و بازار:
همانطور که معروف است بازار سنگر سنتی اعلام می باشد اگر دقت کنیم شهرهایی که بازارهای قوی دارند ، روحانیت قوی دارد و هر جا روحانیت قوی می باشد می توان بازار با نفوذی پیدا کرد . و نباید این نکته را فراموش کرد که هر کجا که ریشه ای از مذهب یافت ود نمی توان قدرت روحانیت را نادیده گرفت .
برای بررسی اتحاد بین روحانیت و بازار از علل زیر می توان نام برد :
▪ مشرکات فرهنگی و سیاسی و تاریخی:
بازار بطور سنتی با تشکیلات مذهبی دارای پیوند های مالی ، سیاسی و ایدئولو‍ژیکی یکی است. اصولاً بازار در اندیشه های اسلامی جایگاه ویژه ای دارد همانطور که کاسب و تاجر نیز از اهمیت ویژه ای در میان شغلها از نظر اسلامی برخوردار می باشد . شاید بتوان حتی ازدواج حضرت پیامبر اکرم (ص) و حضرت خدیجه (ع) را نیز اولین اجتماع بین روحانیت و بازار دانست . ارتباط نزدیک بازار و بازرگانان با روحانیت ابتدا با این ازدواج آغاز شد و چه زود قدرتی جهانی از آن هویدا شد .
در آموزهای مذهبی نیز توصیه قبل از ورود به بازار و داد و ستد کالا و تجارت را آموختن قواعد دینی دانسته اند ، چیزی که در بسیاری از بازارها به خوبی مشاهده می شود . و بازاریان قبل از شروع به کار در کلاسهای آموزش دینی علما که گاهاً در بازارها و مساجد بازار بر قرار می شد شرکت می کردند و دیده می شود در بازارهای معروف ایران از جمله اصفهان که مهمترین مدرسه های علوم دینی در بازارها تاسیس شده ،‌امام شاید از دیگر علل اتحاد بین روحانیت و بازار بتوان در این قسمت به این نکته اشاره کرد که : بسیاری از بازارها که از رونق زیادی نیز برخوردار می باشند بواسطه زائران فراوان اماکن قدس و شخصیتهای مذهبی مدفون شده در شهر یا بخش بوجود آمده اند .
▪ مراسمات ائمه اطهار:
برای تاثیر گذاری و تحول و گسترش تفکر و اندیشه احتیاج به دو اهرم قدرتمند اندیشه و اندیشمند و ثروت و ثروتمند هستیم که این دو لازم و ملزوم یکدیگر برای تاثیر گذاری و تاریخ سازی هستند .
اگر دقت کنیم در ایران بزرگترین مراسمات و تجمعات و به خیابانها ریختنها بواسطه مراسمات ائمه اطهار می باشد یعنی ریشۀ رشد مذهبی دارد . اگر کسی از این امتیاز به نحو احسن استفاده کند می تواند قدرت تاثیر گذاری خود را افزایش دهد . مراسمات مذهبی مخصوصاً ائمه اطهار همیشه در اختیار دو قشر روحانی و بازاری بوده که محل و مخارج آن بوسیله بازاریان تامین می شد و روحانیون موعظه کنندگان این جمعیت و اینجا جای بود برای نشان اقتدار روحانیت در محوریت دین .
▪ وابستگی اقتصادی و سیاسی بین آنها:
همچنین قسمت اعظم درآمدهای حوزه های علمیه و روحانیون توسط وجوه شرعی تجار و بازاریان تامین می شود . معروف بود که بازاری های پولی که از این بابت به روحانیت می پردازند به مراتب از مالیاتی که به دولت می دهند بیشتر است . خسارت ایالت متحده آمریکا برآورد کرده بود که درآمد سالانه روحانیون از جمله صدقات و نذریها ،‌در سال ۱۳۵۱ شمس به ۳۰ میلیون دلار رسید . همچنین از دیگر منابع تامین مالی حوزه های عملیه موقوفات بوده که آن هم اکثر توسط بازاریان وقف می شده . بهر حال هر کدام از آنها چون دارای قدرت بوده اند وابستگی خود را به هم نشان می داده اند تا از آسیب ها در امان باشند مثلاً در زمان صفویه و قاجار سنت وابسته شدن و چسباندن خود به یکی از علما و مجتهدین مهم عصر برای در امان ماندن از آسیب و طمع بوده است .
▪ مخالفت حکومتها با هر کدام از آنها:
مخالفتهای حکومتها با هر کدام از آنها سبب اتحاد بین آنها شده بر اساس اتحاد دیرینه ای که بین آنها وجود داشته در تاریخ معاصر مخالفتهای حکومتها با یکی از آنها سبب اتحاد بیشتر آنها شده است .
همبستگی آنها در طول تاریخ نوعی وابستگی به یکدیگر را فراهم آورده که مخالفت با هر کدام از آنها سبب ضربه خوردن دیگری می شود . اگر بازار دچار بحران شود قدرت اجرایی روحانیت کاسته و اگر روحانیت آسیب پذیر شود قدرت آنان تضعیف می شود . مثلاً تلاشهایی که در جهت تضعیف قدرت بازار صورت می گرفت سبب اتحاد بیشتر با روحانیت می شود و بالعکس . همچنین داشتن دشمن مشترک نیز از علل اتحاد آنها می باشد . مثلاً در قضیه تنباکو قدرت بازار کاسته و ضرر و زیان فراوانی به بازاریان متحمل می شد از طرفی روحانیون نیز می پنداشتند که دادن امتیازات به خارجی ها از جمله امتیاز رویتر ، امتیاز تنباکو ، اصلاحات در نظام گمرکی و قواعد و مکررات آن و اخذ وام از روسیه و بریتانیا ، که به نوعی به فروش کشور به بیگانگان تعبیر می شد خطر خروج کشور از شیوه زندگی مبتنی بر رهیافت ها و اعتقادات اسلامی را متصور می کرد همچنین عصر امتیازات جرقه ای بود که بین علما دین و شاه جدایی انداخت و سبب مشارکت بهتر بازاریان و علما شد .
هرگاه که موقعیت اجتماعی تجار در چارچوب منافع صنفی شان رو به افول بوده آنها بر آشفته و دلت بر اتحاد با گروه های دیگر اجتماعی زده اند . و نقش آنها در هر دو انقلاب مشروطه انقلاب اسلامی نقش عمده ای بوده که قسمتی از اعتراض آنها به خاطر عملکرد و سیاستهای دوست بر شکلی که قدرت و منافع شان در خطر افتاده اما بعد از انقلاب مشروطه و روی کار آمدن رضا شاه او تلاش کرد سیاست ایران را از مذهب جدا کند . در راه نیل به چنین هدفی ، به طرز فاحشی از قدرت علما کاست و آنهایی را که به خود جرات چالش با او را داده بودند ، سرکوب کرد و آنان را به گذراندن تحصیلات رسمی واداشت . بسیاری از علمای دارای تحصیلات سنتی را از مناصب قضایی عزل شدند . قوانین مدنی و جزایی اروپا نیز بتدریج جایگزین قوانین اسلامی گردید . دولت جدید نظارت علما بر خدمات شهری را حذف کرد و بجای مکتب خانه های سنتی که علما اداره می کردند ، صدها مدرسه جدید بر پا شد . از این گذشته ،‌دولت ، خود شروع به اداره مستقیم برخی مدارس مذهبی کرده و دانشکده الهیات دانشگاه تهران را تاسیس کرد . این اقدامات در راستای شکستن انحصار اداره مدارس علوم دینی توسط علما صورت می پذیرفت . مقررات جدید دامنه کنترل علما بر اراضی موقوفه را محدود کرد . عزاداری و زنجیر زنی در ملا عام ممنوع شد . دست آخر اینکه با اجرای سیاست رضا شاه ، در کشف حجاب و برداشتن اجباری چادر از سر زنان اوج مخالفت روحانیت با رضا شاه در گرفت و هر چه روحانیت با رژیم مخالفت می کرد از طرف دیگر با هم اتحاد می کردند و اوج این اتحاد در دوران انقلاب و نقش دو قشر در پیروزی انقلاب بود .
در دوران پهلوی دوم نیز چنین سیاستی از طرف رژیم هم بر بازار و هم بر روحانیت اعمال شد یعنی تلاش شد از قدرت هر دو کاسته شود و مدیریت و کنترل آنها بدست حکومت انجام شود از این رو فرایند نوسازی بر شانس های تجار بازار ، کسبه و علما تاثیر معکوس گذاشت .
این تمایلات تجدد طلبانه بر خلاف صنعت گران ،‌بر موقعیت اجتماعی و اقتصادی بازاریان تاثیر منفی داشت و افزایش و توسعه سازمان های مالی مدرن و در حوزه بیرون از بازار ،‌ باعث تحلیل رفتن قدرت مستقل بازار شد . این قبیل سازمان ها تسط نسل جدیدی از بازرگانان اداره می شد که از نقطه نظر عقیدتی و سبک و سیاق زندگی ،‌ فرسنگ ها با بازاریان فاصله داشتند . با وجود این ، بازار همچنان قدرت مالی و دسترسی خود به شبکه بسیج آفرینی سریع را حفظ کرد . شبکه مذکور درون سازمان اصناف قرار داشت .
در مجلس ( ۱۹۷۰) اختیار انتصاب مدیریت اصناف را به دولت واگذار کرد . چنین دخالتی از سوی دولت ، به عنوان اقدامی توجیه نا پذیر در راستای اعمال سلطه بر بازار تلقی شد . سرنوشت علما نیز بهتر از بازار نبود .
شاه سعی کرد تشیع را تحت کنترل خویش در آورد که البته در این راه نام ( پهلوی سازی تشیع ) را بر آن نهاد که موفقیت حاصل نشد .
شاه کوشید با کم کردن و کنترل مدارس علوم دینی این پایگاه را از دست روحانیون خارج کند . همچنین شاه در صدد تاسیس دانشگاه اسلامی در مشهد برآمد او دستور تشکیل سپاه دین و مبلغان دینی را صادر کرد که ملی آن در سپاه دین اعضای آن از فارغ التحصیلان دانشگاه برای ترویج دین انتخاب می شدند که هدف در نشر و اشاعه نسخه ای محافه کارانه تر و غیر سیاسی از تشیع که بر وفاق اسلام با سلطنت تاکید می ورزید ،‌ تقویت و تحکیم تدریجی همبستگی تشیع و دیوان سالاری دولتی و نشان دادن مراتب تعهد ، ‌پاینبدی دولت به مذهب شیعه بود . از طرف دیگر بازار چون بعلتهای دیگر از جمله:
۱) هراس از پیامدهای سیاست فرهنگی و نوگرایی شاه که با زیر پا گذاشت ارزشهای مذهبی و فرهنگ سنتی همراه بود .
۲) گسترش بی بند و باری
۳) ادامه سیاست درهای باز در مورد کالاهای خارجی
۴) برکناری جامعد بازار از تصمیم گیری و حتی مشاوره
با توجه به مشترکات مذهبی و سیاسی و کار دینی بازار و روحانیت این قضا یا نیز در اتحاد آنها در آن دوران تاثیر بسزایی داشت . یعنی حکومت بعنوان دشمن مشترک محسوب شد و تلاشش در جهت تفرقه اندازی بین آنها تأثیری منفی نداشت . تجربه تاریخی نشان می دهد که نیروهای اجتماعی فعال در بازارها با هدایت روسا ،‌اصناف و ریش سفیدان و داشتن ارتباط تنگاتنگ با مساجد و روحانیون بیش از آنکه بر اثر تضادهای طبقاتی رو در روی یکدیگر قرار گیرند با ایجاد ارتباط مالی و خانوادگی و بر پایی محافل بحث و گفتگو همیشه سعی کرده اند همبستگی سنتی خود را حفظ نمایند . و پیوندهای خانودگی بین بازار و روحانیت نیز از علل اتحاد و نوعی پیشگیری در بروز اختلافات و توطئه ها و استفاده کردن از قدرت دیگری در موارد بحران بوده است .
در ادامه رژیم سعی کرد با تاسیس بانکهای جدید ، افزایش فروشگاههای زنجیره ای و ایجاد مراکز جدید خرید ،‌ همچنین اصناف را زیر پوشش اتاق بازرگانی هر شهر قرار داد و بازرگانان غیر بازاری را به تصدی آنها بر گماشت . طرح احداث خیابان هشت باندی را که درست از وسط بازار می گذشت ، مبارزه جدی با سودجویان شروع شد و ۲۰۰ هزار فروشگاه را جریمه نقدی کردند و ۲۳ هزار نفر را به تبعید فرستادند و ۸ هزار نفر را به زندانهای ۲ ماه تا ۵ سال محکوم کردند . اینها بخشی از مبارزه دولت با بازار بود که سبب اتحاد بیشتر آنان شد .

مصطفی مصطفایی
۱ - از غندی - علی رضا –در آمدی بر جامعه شناسی سیاسی ایرانیان – ص ۱۳۶
۲ـ توکلی احمد – کامیابی ها ، ناکامی های بازار ، دولت – ص ۱۷
۳ـ ابراهامیان ، یروانه ، ایران بین دو انقلاب ص ۵۳
۱ـ سلطان زاده ، حسین ، بازارهای ایرانی ، ص ۱۴
۱ـ منبع قبل – ۱۷و۱۸
۱ـ بشریه – حسین – دیباچه ای بر جامعه شناسی سیاسی ایران ، ص ۲۰
۱ـ عقیق پور – محمد – نقش بازار و بازاری در انقلاب اسلامی ، ص ۷
۱ـ روزنامه همشهری – رحلت آیت ا.. نجف آبادی – به نقل از سایت AFTab
۱ـ از غندی - علی رضا – در آمدی بر جامعه شناسی سیاسی ابرانیان ص ۱۳۵
۲ـ زیبا کلام- صادق . سنت و مدرنیته ص ۳۹۴
۱ـ از غندی - علی رضا – همان ص ۱۴۳
۲ـ بشریه- حسین –همان ص ۲۰
۱ـ فوران جان – مقاومت شکننده ، مترجم احمد ندین ص ۵۵۴
۱ـ فوران ، جان –همان ص ۴۹۹
۲ـ شعبانی زند – علی رضا – جستارهایی در جامعه شناسی ایران ص ۲۸
۱ـ نقش تجار در انقلاب مشروطه ، سعیدی ، علی اصغر ، اتحاد ملی – ۲ مرداد ۸۱
۱ـ میلانی – محسن – شکل گیری انقالب اسلامی از سلطنت پهلوی تا انقلاب اسلامی – ترجمه عطارزاده ص ۸۰ تا ۸۱
۱ـ میلانی – محسن – همان ص ۱۲۹ تا ۱۳۱
۱ـ هالیدی – فرد – دیکتاتوری و توسعه سرمایه داری در ایران – ترجمه فضل ا.. نیک آین ص ۲۳۱
۲ـ ازغندی – علی رضا - همان– ص ۱۴۹
۱ـ فوران ، جان – همان ص ۴۹۷
منابع:
۱- سلطان زاده – حسین : بازارهای ایرانی – دفتر پروژه های فرهنگی
۲- فوران – جان : مقاومت شکننده – تاریخ تحولات اجتماعی ایران – ترجمه احمد ترین
۳- آبراهیمان – پروانه – ایران دو انقلاب – ترجمه گل محمدی و فتاحی
۴- میدانی – محسن – شکل گیری انقلاب اسلامی – ترجمه عطار زاده
۵- شجاعی زند – علی رضا – جستارهایی درباره جامعه شناسی سیاسی ایرانیان
۶- از غذی – علیرضا – درآمدی بر جامعه شناسی سیاسی ایرانیان .
۷- بشیریه حسین : دیباچه ای در جامعه شناسی سیاسی ایران
۸- از غذی – علی رضا – تاریخ تحولات اجتماعی سیاسی ایران ۵۷-۱۳۲۰
۹- واحد نشر اسناد و وزارت امور خارجه – نهضت مشروطه ایران – دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی
۱۰- علی اکبر ولایتی – سیر و تفعنی در مشروطیت و پس از آن
۱۱- زیبا کلام – صادق – سنت و مدرنیته
۱۲- سیاست اصناف کشور
۱۳- مقاله به عنوان – واکاری علل مخالفت – بازریان با پهلوی – نوشته دکتر مسعود مطلبی
۱۴- مقاله ای به عنوان تجار در انقلاب مشروطه – نویسنده علی سعیدی