بچه های آسمان

«سرآمدن بودن» ویژگی است كه هر شخص در هر سنی كه باشد طالب آن است، اما از منظر كودكی تیزهوش یا سرآمد این ویژگی زمینه ساز جدایی او از جمع است.كودكان تیزهوش بی این كه كودكی كنند، بزرگ می شوند، چرا كه والدین به آنها القاء می كنند كه «كودكی كردن» نشانه بی خردی است. آنها بزرگ می شوند، بی این كه لحظه ای به شیطنت و بازی اندیشیده باشند؛ چون ذهن آنها دایماً درگیر فراگیری بیش از توان شان بوده است؛ و بدون آن كه بدانند كی و چگونه از جمع فاصله می گیرند، از كودكی خود یا خاطره ای ندارند و یا هر چه دارند گنگ و نامفهوم و آمیخته با هیجان و استرس آموزش و بازخواست است.
اما هستند كودكان تیزهوشی كه والدین آنها به جهت آگاهی شان، كودكی را از فرزندشان دریغ نمی كنند و اجازه می دهند او كودكی شاد باشد تا بزرگسالی سرآمد، اما افسرده. آنها همواره از فرزندشان به قدر نیاز خواسته اند. آنچه در پی می خوانید شناسایی كودكان تیزهوش، ویژگی ها و رفتارهای آنها و راهكارهای مناسب جهت آموزش و پرورش صحیح كودكان تیزهوش یا سرآمد است.
كودكان ویژه
از منظری می توان همه كودكان را ویژه دانست، چرا كه هر یك به جهت ویژگی های ذاتی و رفتاری خویش متفاوت از دیگری هستند؛ اما علاوه بر خصوصیات ذاتی و رفتاری، كودكان از جهت ویژگی های دیگری چون نژاد، ملیت، فرهنگ و آداب و رسوم و... و یا ویژگی های اختصاصی تری چون رنگ چهره، مو، چشم و... نیز متفاوتند.اما در بحث روانشناسی، ویژگی، تعریفی جدا از تعاریف یاد شده دارد. از دیدگاه روانشناسان، كودكان ویژه تنها دو گروه، شامل: كودكان معلول یا ناتوان و «كودكان تیزهوش یا سرآمد» هستند.در تعریف كودكان معلول یا ناتوان آمده است: كودك معلول یا ناتوان كودكی است كه به هر شكل دچار محدودیت بوده و از بروز احساسات، عواطف و خواسته های خود به جهت عقب ماندگی ذهنی ناتوان است. اما نوع دیگری از معلولیت، معلولیتی است كه شخص، بدون آن كه عقب مانده ذهنی باشد، در انجام یكی از امور چون خواندن، نوشتن، راه رفتن، شنیدن و تكلم به جهت نقص عضو ناتوان باشد.اما در تعریف كودكان تیزهوش یا سرآمد، چنین می خوانیم: كودك تیزهوش، كودكی است كه در یك یا چند مهارت چون ورزش، درس و تحصیل، موسیقی، نقاشی و... سرآمده بوده و این امور را برتر از آن چه از سن او انتظار می رود، انجام دهد. این برتری باید ابتدا بدون آموزش و تنها به جهت علاقه كودك و استعداد ذاتی او دیده شده و سپس تحت تعلیم قرار بگیرد.
كودكان ویژه مانند دیگر كودكان، نیازمند برآورده شدن چهار نیاز اصلی خود شامل نیازهای فیزیكی، نیازهای آموزشی، نیازهای عاطفی- روانی و نیازهای اجتماعی- تفریحی هستند.
۱- نیازهای فیزیكی؛ به معنی فراهم كردن زمینه مناسب برای رشد ذهنی- جسمی، رشد ماهیچه ها، استخوان ها و بخش های مختلف بدن است.
۲- نیازهای آموزشی؛ شامل فراهم كردن شرایط مناسب برای آموزش مهارت های درسی و غیردرسی چون امور هنری و... است.
۳- نیازهای عاطفی- روانی؛ به معنای برآوردن نیازهای عاطفی- روانی این كودكان در حد معقول است؛ به طوری كه رفتار والدین و اولیاء مدرسه (مدارس استثنایی و مدارس ویژه كودكان تیزهوش یا استعدادهای درخشان) نباید كم اهمیتی یا بی اهمیتی و یا توجه بیش از حد را در ذهن كودكان ایجاد كند.
۴- نیازهای اجتماعی- تفریحی؛ به مفهوم برآوردن نیازهایی مانند نیاز ارتباط با اجتماع و همسالان، بازی و سرگرمی، بازدید از مراكز آموزشی، تفریحی، علمی و... است.در این بحث، به طور اختصاصی به بررسی كودكان «تیزهوش یا سرآمد» می پردازیم.
علائم تیزهوشی
به عقیده روانشناسان، ظرافت رفتار با كودكان تیزهوش، از آن جهت مهم است كه این كودكان به جهت بهره هوشی بالا از سطح شعور و آگاهی بالاتری نسبت به همسالان خود بهره مند بوده و درك و فهم بالایی از مسایل اجتماعی داشته و زیر و بم های رفتاری دیگران را به خوبی درك می كنند.تا مدت ها می پنداشتند فقط كودكانی در زمره كودكان تیزهوش قرارمی گیرند كه از جهت درسی و آموزشی موفق بوده و در كلاس سرآمد دیگران باشند. اما اكنون معتقدند كودكانی كه در هر مهارتی سرآمد بوده و آن مهارت را برتر از همسالان خود انجام می دهند، می توانند در زمره كودكان تیزهوش قرار بگیرند. به عبارت دیگر،كودكی كه از جهت فعالیت های هنری یا ورزشی سرآمد است؛ تیزهوش محسوب می شود.روانشناسان چند ویژگی را، نشانه تیزهوشی می دانند. در بعضی كودكان همگی ویژگی یا نشانه و در بعضی دیگر تعداد كمتری از این ویژگی ها دیده می شود، اما حداقل باید ۳ نشانه در كودك دیده شود تا كودك در زمره كودكان تیزهوش قرار بگیرد. این ویژگی ها عبارتنداز:
۱- شروع فعالیت های فیزیكی و بلوغ زودرس عقلی بسیار زودتر از همسالان خود؛ كودك تیزهوش بسیار زودتر از زمان مقرر راه رفتن، صحبت كردن، گوش كردن به رادیو و تلویزیون و واكنش نشان دادن به كارتون ها یا برنامه های ویژه خردسالان و مطالعه كتاب و... را آغاز می كند. توجه كنید در شروع این فعالیت ها نباید اجباری به كار گرفته شده باشد.
۲- برانگیخته شدن سریع حس كنجكاوی و توجه ویژه به مسایل و اتفاقات اطراف؛ كودكان تیزهوش درك و فهم دقیقی از مسایل داشته و زودتر از همسالان خود به مسایل و موضوعات حساسیت نشان می دهند. مثلاً تنها با تغییر لحن والدین ناراحت یا خوشحال می شوند؛ این ویژگی حتی در دوران نوزادی نیز دیده می شود.
۳- علاقه شدید به مطالعه كتاب، به ویژه كتاب های مرجع چون دایره المعارف ها، اطلس ها، زندگینامه اشخاص (بیوگرافی) داشته و از فرهنگ لغت برای یافتن معنی كلمه ها چه به زبان مادری و چه به زبان دوم به كرات استفاده می كنند.
۴- علاقه شدید به نوشتن یا سراییدن شعر؛ این كودكان مهارت ویژه ای در نوشتن متون ادبی یا سراییدن شعر دارند.
۵- فراگیری سریع؛ این كودكان به سرعت هر چه را كه به آنها بیاموزید، فرا می گیرند.
۶- مهارت در برقراری ارتباط با دیگران؛ كودكان تیزهوش اجتماعی بوده و اغلب بزرگ تر از سن خود رفتار كرده و صحبت می كنند.مشكلات و ناهنجاری های كودكان تیزهوش
تفاوت عمده كودكان تیزهوش با سایر كودكان، تفاوت در تفكر آنهاست. آنها با وجود كودكی، بزرگ می اندیشند و همین نكته، سرآغاز رفتار نامناسب والدین و اولیا مدرسه با آنهاست؛ چرا كه فراموش می كنند این كودكان در مقایسه با همسالان خود عاقل و منطقی اند، نه در مقایسه با والدین خود! كودكان تیزهوش اغلب می پندارند علاقه والدین و آموزگاران و... به آنها تنها به دلیل برتری آنهاست. بدون این ویژگی كسی به آنها توجهی ندارد؛ بنابراین گاه سعی می كنند با پنهان كردن استعداد خود- اگر موفق بشوند- رفتار واقعی دیگران با خود را محك بزنند.
روانشناسان مهم ترین مشكلات و نابهنجاری های كودكان تیزهوش را به این شرح می دانند:
۱- تمارض؛كودكان تیزهوش برای آن كه همچون همسالانشان با آنها رفتار شود، اغلب تمارض می كنند. آنها سعی می كنند تا عملاً دیر فرا بگیرند، دیر پاسخ بدهند، اشتباه بخوانند یا اشتباه بنویسند، اشتباه صحبت كنند از آموزگار یا والدین سرپیچی كنند تا والدین و آموزگار مانند كودكان معمولی با آنها رفتار كنند.
۲- عقب نشینی؛ شیوه ای برای مقابله با تنهایی و تمایز. این كودكان به جهت توانایی در سخنوری، حل مسایل و مشكلات، پذیرش مسئولیت و انجام آن به نحو احسن و... در مدرسه و میان همسالان خود و یا حتی در منزل شاخص می شوند؛ اما بهای سنگینی را برای این تفاوت و تمایز می پردازند، چرا كه دوستان و حتی خواهر و برادر آنها به تدریج از آنها كناره می گیرند و این برای كودكان تیزهوش خوشایند نیست.گاه حتی همسالان دست به آزار و اذیت این كودكان می زنند و ناخواسته و گاه آگاهانه باعث كناره گیری آنها از جمع می شوند.بنابراین كودكان تیزهوش با عقب نشینی و پنهان كردن استعدادهای خود، سعی در برقراری ارتباط با دیگران دارند. اما متأسفانه گاه والدین و آموزگاران با شاخص كردن كودك، او را از جمع دور كرده و او را به كودكی گوشه گیر و تنها تبدیل می كنند.
۳- به پا كردن جنجال و جر و بحث؛ والدین و آموزگار، كودك تیزهوش را از هر گونه رفتار كودكانه و ویژه سن كودكی نهی می كنند و دایماً این عبارت را تكرار می كنند كه، «كسی كه هوش سرشاری دارد، نباید شیطنت كند. باید با دیگران با منطق رفتار كند.» اما آنها فراموش كرده اند كه او كودكی بیش نیست. از این رو اغلب كودكان تیزهوش به همسالان و حتی با خواهر و برادر بزرگتر خود جر وبحث كرده و سعی در برپا كردن جنجال و سر و صدا دارند؛ آنها این حركت را نوعی ابراز وجود می دانند و دوست دارند به این ترتیب كودكی خود را ثابت كنند.
۴- پویایی كه اغلب با شكست و سرخوردگی همراه است؛ كودك تیزهوش همواره در معرض سردرگمی، كلافگی، دلزدگی و... قرار دارد؛ چرا كه مباحث درسی و فعالیت های كلاسی اغلب پاسخگوی نیازهای او نیست.كودكان تیزهوش همواره در جستجوی گزینه پنجم هستند! به این معنا كه حتی در آزمون های درسی همواره ابعاد مختلفی از سؤال را بررسی می كنند و متفاوت از دیگران به سؤال پاسخ می دهند.
۵- ناآرامی و بی قراری، صفتی دائمی؛ هوش و استعداد بالا، عاملی جهت ناآرامی كودك- در اغلب موارد و نه همیشه- است؛ چرا كه این ویژگی كودك را تشنه كشف، دانستن و تلاش می كند. در واقع انرژی نهفته این كودكان به جای آن كه دائماً شیطنت شود، باید در مسیر صحیح قرار گیرد تا حس كنجكاوی آنها را سیراب كند. تنوع سرگرمی یكی از نكاتی است كه باید به خاطر سپرده شود. اغلب این كودكان حداكثر تا ۴۵ دقیقه می توانند از بازی یا سرگرمی خاصی لذت ببرند و پس از سپری شدن این مدت، در جستجوی سرگرمی دیگری هستند.
۶- انتخاب و آزادی، دو حس ذاتی كودكان تیزهوش است.كودكان سرآمد نمی توانند مانند دیگران در قالب های رفتاری ویژه فرو رفته و از جمع و اجتماع اطاعت كنند. اگر انتخاب و آزادی عمل این افراد سلب شود، به افرادی افسرده، كلافه، عصبی و ناآرام تبدیل می شوند و گاه رفتار آنها به لجبازی و سركشی تعبیر می شود.
۷- توقع بیش از اندازه از خویشتن؛كودكان سرآمد بیش از آنچه باید، از خود انتظار دارند و دستیابی به یك یا دو موفقیت هر چند چشمگیر آنها را سیراب نمی كند. آنها به سرعت از هر موفقیتی می گذرند و دایماً در جستجوی موفقیتی دیگر هستند. آنها به سرعت دلزده می شوند- از همه چیز و همه كس- و اگر نتوانند چیزی یا كسی را جایگزین كنند، دچار افسردگی می شوند. این حالت به وضوح در جوانان و نوجوانان با هوش حتی بیش از كودكان سرآمد دیده می شود.چه باید كرد؟ در اولین قدم باید فراموش نكنیم كه كودك باهوش، هنوز یك كودك است و مانند همسالان خود نیازمند محبت و تشویق به جای والدین است. باید به او بفهمانیم كه محبت ما به جهت استعداد ویژه او نیست، بلكه او را به خاطر آن كه فرزندمان است، دوست داریم. این احساس كه او را به خاطر خودش دوست داریم به كودك اطمینان می دهد كه اگر زمانی با شكست یا عدم موفقیتی روبه رو شد، همه چیز را تمام شده نبیند.از او به اندازه سن او و نه به اندازه استعداد ویژه او انتظار داشته باشیم. هر چند او درك و فهمی به مراتب بالاتر از همسالانش دارد اما او فرزند و كودك ماست.او نیز مانند سایر كودكان نیازمند تشویق و دریافت هدیه است. دوست دارد در مقابل نمرات درخشان و یا رفتارهای نیكو تشویق شود. اغلب والدین به جهت توقع بالایی كه از این كودكان دارند، موفقیت های آنها را عادی جلوه داده و آنها را تشویق نمی كنند و باعث سرخوردگی كودك می شوند.به تمارض های او پاسخ نداده و توجه نكنید. اگر می بینید كه به عمد كاری را انجام نمی دهد، درسی را فرانمی گیرد و یا در خواندن و نوشتن و... عمداً اشتباه می كند، به هیچ وجه با او دعوا نكنید. مانند كودكان دیگر درس را مجدداً برای او توضیح بدهید؛ به كم شدن نمره او درست مانند دیگر كودكان واكنش نشان دهید و بگذارید او خودش اشتباهش را جبران كند، اما دقت كنید كه این واكنش ها تمارض است یا او واقعاً نكته ای را متوجه نشده است: آموزگار وی، بهترین راهنمای شماست.اگر می بینید دوست ندارد بین همسالان خود در مدرسه، در جمع فامیل و دوستان و... مطرح شود، از موفقیت های او تعریف نكنید.احساس متمایز بودن از دیگران، برقراری ارتباط با آنها را مشكل می كند و گاه برای فرار از آزار و اذیت همسالان، كودك شیوه دیگری چون تنبلی و... را در پیش می گیرد.اگر برای جلب توجه، جنجال و جر و بحث به راه می اندازد، اصلاً توجه نكنید. كودكان به خوبی مشكلاتشان را حل می كنند. فقط از دور نظاره گر باشید.با والدین دوستان فرزندتان برنامه های تفریحی- علمی ترتیب بدهید. حضور در جمع دوستان برای این كودكان بسیار عالی است. از سوی دیگر می توانید رفتار فرزندتان را در جمع دوستانش ارزیابی كنید و به نقاط ضعف و قوت او پی ببرید.
با والدین دوست یا دوستان نزدیك فرزندتان ارتباط حضوری یا تلفنی داشته باشید و از اوضاع مدرسه، رفتار اولیای مدرسه، رفتار كودكان با یكدیگر و... صحبت كنید.با اولیای مدرسه، به ویژه آموزگاران فرزندتان ارتباطی فراتر از جلسات اولیا و مربیان داشته باشید. رفتار كودكان سرآمد دایماً باید به طور غیرمستقیم كنترل شود.
مقایسه را كنار بگذارید و او را با هیچ یك از دوستان و یا خواهر و برادرش مقایسه نكنید. این حس، حس ناخوشایندی است، چون بین او و دیگران فاصله می اندازد. بعضی از والدین عادت دارند كه دایماً او را با دیگران سنجیده و بگویند «تو باهوشی، نباید چنین رفتاری داشته باشی.» فراموش نكنید او بیش از هر چیز كودك است.از والدین موفقی كه فرزند یا فرزندان تیزهوش دارند كمك بگیرند؛ ببینند رفتار آنها با فرزند تیزهوششان چگونه بوده كه اكنون فرزند آنها به جوانی موفق تبدیل شده است.از كتاب های معتبر علمی كه در این زمینه مطالبی دارند، استفاده كنید.
- هر چند كودك شما باهوش و سرآمد است، اما برای انجام برنامه های مختلف به ویژه كلاس های فوق برنامه هم او گنجایشی دارد. اگر كودكان عادی پس از گذشت یك ساعت و یا رفتن به یك كلاس فوق برنامه خسته می شوند، او پس از یك ساعت و نیم و رفتن به دو كلاس فوق برنامه خسته می شود؛ پس از او نخواهید كه بی وقفه تلاش كند. فراموش نكنید او كودكی بااستعداد است، نه رباتی فرمانبر .
ترجمه: مهتاب صفرزاده خسروشاهی
منبع: مركز مطالعات اجتماعی و روانشناسی دانشگاه كلورادو (آمریكا)

منبع : روزنامه همشهری