ارزیابی و کنترل آلاینده های زیست محیطی ورودی به مسیل ها و رودخانه های درون شهری تبریز ( مسیل مهران رود )

از دیدگاه فنی و مدیریت شهری هدف اصلی از احداث مسیل ها ، جمع آوری ، هدایت و انتقال آب های سطحی به محل های پذیرنده می باشد. اما امروزه به دلیل گسترش و توسعه شهرها نگرش و جهت گیری مدیریت کلان شهری به سمت استفاده -های چند منظوره و بهینه از تاسیسات موجود و یا در حال احداث به منظور ایجاد اشتغال و درآمدزایی، ایجاد جاذبه های توریستی و گردشگری و همچنین بازگشت پول در سرمایه گذاری های انجام شده و در نهایت ایجاد رونق اقتصادی ، نگرش به مسیل ها و نحوه استفاده از آنها به عنوان یکی از تاسیسات زیربنایی شهری ابعاد دیگری نیز یافته است.
اما پیامدهای ناشی از برخی از ناهماهنگی ها بین سازمان ها و شرکت های ذیربط و یا ذینفع مانند سازمان حفاظت محیط زیست ، شهرداری ، شرکت های آب و فاضلاب و آب منطقه ای در حوزه ی فعالیت های خدمات شهری ، عدم بهره گیری مناسب از قوانین و استانداردهای ملی و بین المللی و همچنین عدم نظارت مناسب بر نحوه اولویت بندی اجرایی طرح های زیربنایی مانند اجرای شبکه های جمع آوری ، انتقال و احداث سیستم های تصفیه فاضلاب و همچنین روش های مهندسی جمع آوری ، انتقال و دفع مواد زاید جامد شهری و تصفیه شیرابه حاصل از آن موجب شده است که مسیل ها ، در بسیاری از نقاط کشور، عهده دار وظیفه جمع آوری و انتقال فاضلاب ها و محلی برای تجمع زباله های شهری شوند. این پدیده ضمن بوجود آوردن مناظر ناخوشایند موجب برهم خوردن شرایط زیست محیطی درون مسیل ها و محیط های پذیرنده و ایجاد اعتراض های عمومی شده است. شاهد این مدعا ورود آلاینده هایی نظیر فاضلاب های خانگی و مواد زاید جامد شهری به مسیل های درون شهری شهر تبریز می باشد.
این مهندسین مشاور در سال ۱۳۸۱ هجری شمسی با انجام خدمات مشاوره ای و مهندسی مطالعات " ارزیابی و کنترل آلاینده های زیست محیطی ورودی به مسیل ها و رودخانه های درون شهری تبریز" نسبت به بررسی اثرات ناشی از ورود آلاینده ها (ورود فاضلاب ها و تخلیه مواد زاید جامد) بر محیط زیست داخل مسیل ها مبادرت ورزید.
این بررسی ها منجر به ارایه راهکارهای مدیریتی و اجرایی کوتاه ، میان و بلندمدت که با جمع آوری اطلاعات مورد نیاز ، بهره گیری از روش های مناسب برای انجام نمونه برداری ها و در نهایت استفاده از استانداردهای ملی و بین المللی در تجزیه و تحلیل اطلاعات حاصل از فعالیت های انجام پذیرفته ، گردید.
● مقدمه:
شهر تبریز با سابقه تاریخی طولانی یکی از قدیمی ترین شهرهای ایران محسوب می گردد. این شهر به دلیل قرارگیری در شمال غرب کشور ضمن برخورداری از آب و هوایی سرد و خشک، با داشتن متوسط میزان بارندگی ۲۸۵ میلیمتر در سال ، و جمعیتی در حدود ۱۲۰۰۰۰۰ نفر (سال ۱۳۸۱) با مساحتی حدود ۱۵۰۰۰ هکتار به عنوان یکی از قطبهای مهم صنعتی کشور مطرح بوده و می باشد . این رشد روز افزون اگرچه از یک سو توانسته است شرایط بالنسبه مناسبی را برای شهروندان فراهم آورد اما از دیگر سو موجب پدید آمدن معضلات و مشکلاتی شده است که خاص جوامع در حال توسعه می باشد.
از اهم این مشکلات همگام نبودن توسعه خدمات زیربنایی با رشد جمعیت و توسعه شهر بوده است. ورود فاضلاب های انسانی به کانال های آب های سطحی به دلیل عدم اجرا و یا عدم تکمیل شبکه های جمع آوری فاضلاب و سیستم های تصفیه آن و همچنین تخلیه مواد زاید جامد به دلیل ناکافی بودن تجهیزات و نیروی انسانی و یا نیاز به انجام مطالعات و پیاده سازی روشهای صحیح و مناسب مهندسی جمع آوری ، انتقال و دفع این مواد در نهایت موجب ورود مقادیر بالایی از آلودگی به مسیل ها و وارد آمدن صدمات و خسارات بر محیط زیست آنها شود {۱}.
ایجاد تعامل و برقراری پل ارتباطی بین کمبودهای موجود با مفاهیم توسعه پایدار و ارایه راهکارهای مناسب و قابل اجرا به منظور حفظ محیط زیست از مهمترین فعالیت ها در حوزه مدیریت کلان شهری است.
شاهد این مدعا بهسازی و ساماندهی مسیل ها ی اصلی درون شهری تبریز ، بویژه مسیل مهران رود، با نگرش بر مفاهیم یاد شده می باشد.
مهران رود از ارتفاعات سهند سرچشمه گرفته و پس از عبور از دشت تبریز و جمع آوری و هدایت آبهای حاصل از بارندگی در ارتفاعات همجوار پس از طی مسافت طولانی از سمت مشرق وارد شهر تبریز می شود . این رود در داخل شهر از طریق یک کانال بزرگ تحت عنوان " مسیل مهران رود " با جهتی شرقی – غربی و به طول تقریبی ۱۵ کیلومتر از سراسر شهر گذشته و سرانجام در نزدیكی فرودگاه تبریز به آجی چای (تلخه رود) می پیوندد {۲}.
مسیل مهران رود اصلی ترین مسیل درون شهری شهر تبریز است که از جنوب شرقی به سمت شمال غربی شهر امتداد یافته و تقریبا شهر تبریز را به دو نیم تقسیم کرده است. این مسیل ضمن هدایت آبهای سطحی می تواند از منظر ایجاد جاذبه های شهری و توریستی نیز از جایگاه خاصی برخوردار باشد. همچنین می تواند در صورت تبدیل شدن به یک مسیل دائمی ، به منظور تأمین بخشی از نیاز آبی شهر (مصارف عمومی ، فضای سبز) مورد استفاده قرار گرفته و در توسعه و افق آینده شهر تبریز نقش بسیار تأثیرگذاری را ایفا کند . بنابراین حراست و حفاظت از حریم آن دارای اهمیتی فوق العاده ای بوده و دور نگه داشتن آن از هرگونه آلودگی امری الزامی و اجتناب ناپذیر است .
اما پیامدهای ناشی از برخی از ناهماهنگی ها و عدم نظارت مناسب بر نحوه اولویت بندی اجرایی طرح های زیربنایی مانند اجرای شبکه های جمع آوری ، انتقال و احداث سیستم های تصفیه فاضلاب و همچنین روش های مهندسی جمع آوری ، انتقال و دفع مواد زاید جامد شهری و تصفیه شیرابه حاصل از آن موجب شده است که مسیل مهران رود عهده دار وظیفه جمع آوری و انتقال فاضلاب ها و محلی برای تجمع زباله های شهری گردد.
مؤید این امر ورود فاضلاب از نقاط مختلف و از طریق سیستم های جمع آوری آبهای سطحی و انباشت فراوان زباله در حاشیه و در داخل این مسیل و دیگر مسیل های اصلی شهر تبریز می باشد.ایجاد مناظر زشت با بوهای ناخوشایند ، تجمع حیوانات موذی و در مجموع برهم خوردن شرایط طبیعی و زیست محیطی مسیل ها ، بویژه مسیل مهران رود، از پیامدهای ورود آلودگیهای مذکور بوده است.
این پدیده ضمن بوجود آوردن مناظر ناخوشایند موجب برهم خوردن شرایط زیست محیطی درون مسیل ها و محیط های پذیرنده و ایجاد اعتراض های عمومی شده است.
در همین راستا و بنا بر ضرورت امر، شهرداری تبریز ، به عنوان متولی مدیریت کلان شهری ، برای ارزیابی آلاینده های ورودی به مسیلها و رودخانه های درون شهری شهر تبریز و به منظور جلوگیری، کنترل آلاینده های ورودی و ساماندهی آنها مطالعاتی را تحت عنوان " ارزیابی و کنترل آلاینده های زیست محیطی ورودی به مسیل ها و رودخانه های درون شهری تبریز" مطرح نمود که این مهندسین مشاور عهده دار انجام خدمات مهندسی و مطالعات آن گردید. اهداف اصلی انجام این مطالعات، ارزیابی و کنترل آلاینده های زیست محیطی ورودی به سیستم آبهای سطحی ، مسیل ها و رودخانه های درون شهری تبریز شامل اندازه گیری کمی و تعیین کیفیت فاضلابها و مواد زائد جامد شهری ، تجزیه و تحلیل اطلاعات جمع آوری شده ، مقایسه نتایج حاصل شده با استانداردها ، تعیین مشکلات و معضلات موجود ، جمع آوری و ارایه کلیه قوانین ، مقررات ، آئین نامه ها و بخشنامه های اجرائی در مورد تعریف و تفکیک آبهای سطحی و فاضلابها از یکدیگر و در نهایت ارایه راهکارهای مدیریتی و اجرایی کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت بوده است.
● روش انجام کار:
با توجه به نوع مطالعات ، ابتدا شهر به ۲۰ ناحیه تقسیم بندی گردید ، ضمن اعزام تیم های کاری به همراه فرم های اطلاعاتی تهیه شده به منظور شناسایی وضعیت دفع فاضلاب و جمع آوری زباله عملیات اجرایی کار شامل تعیین نقاط نمونه برداری ، دستور عمل نحوه نمونه برداری برای تعیین مقادیر کمی و کیفی آلاینده های ورودی در دو بخش مجزای فاضلاب و مواد زاید جامد با توجه به شرح خدمات طرح و برنامه ریزی های لازم آغاز شد.
نمونه برداری و آنالیز فیزیکی و شیمیائی در مسیر مسیل های درون شهری (۸۰۰ نمونه ) و ارزیابی و تجزیه و تحلیل نتایج حاصله از آنالیزها (مطابق با روش های استاندارد موجود در کتاب روش های استاندارد ((Standard Methods )) همراه با ارزیابی کیفی جریان آب در مسیل های درون شهری ( با استفاده از روش ارزیابی و استاندارد بین المللی WQI ) بوده است. بر اساس بررسی های حاصل از فرم های اطلاعاتی تکمیل شده و مشاهدات اولیه و همچنین بررسی اطلاعات حاصل از ( مقادیر کمی و کیفی ) ۸۰ نقطه ورودی فاضلاب و ۳۰ نقطه تخلیه زباله به مسیل مهران رود ، مشخص گردید به دلیل عدم تکمیل شبکه های جمع آوری فاضلاب و کاستی های موجود در سیستم جمع آوری مواد زاید جامد بخشی از آلاینده های تولید شده در محیط رها شده اند که مقادیری از آنها با ورود و یا تخلیه در مسیل های فرعی به مسیل های اصلی راه پیدا کرده که ضمن برهم زدن شرایط زیست محیطی آنها به احتمال زیاد موجب واردآمدن مقادیر متنابهی از بار آلودگی به منابع پذیرنده شده است.
● بررسی وضعیت جمع آوری و دفع مواد زاید جامد:
پس از بررسی های مقدماتی شامل بررسی های محلی و جمع آوری اطلاعات مورد نیاز، بررسی وضعیت جمع آوری ، حمل و دفع زباله ها انجام پذیرفت . نتایج نشان داد که روزانه از مناطق ۸ گانه شهرداری تبریز حدود ۹۰۰ تن زباله جمع آوری می شود{۳}که بر اساس جمعیت شهر و سرانه تولید زباله به ازای هر نفر ، میزان زباله تولید شده در روز حدود ۱۱۰۰ تن بوده است که با توجه به حدود ۸۶ درصد کاربری مسکونی :
- تنها در ۵۳% از سطح شهر ساعت مشخصی به منظور جمع آوری زباله تعیین شده است که از این مقدار نیز در حدود ۵۳% از مناطق زباله ها طبق ساعت تعیین شده جمع آوری نمی گردند.
- در بیشتر مناطق شهر (۵۵%) زباله ها یک روز در میان جمع‌آوری می شوند.
- وسیله ای که مردم به منظور نگهداری زباله در منزل استفاده می کنند کیسه پلاستیکی است که این امر نشانگر سطح بالای فرهنگ اکثر مردم شهر می باشد.
- حدود ۴۴% زباله در سطح شهر توسط گاری دستی جمع آوری می شود که با توجه به وجود کامیون های مخصوص این امر حدود ۴۵% که به صورت استاندارد زباله را جمع آوری می کنند رقم بالایی است.
- طی نظر سنجی های به عمل آمده حدود ۷۶% ساکنین شهر از نحوه ارائه خدمات شهرداری رضایت کم تا متوسط داشته اند.
- همکاری اکثر شهروندان (حدود ۴۳%) با مأمورین شهرداری کم تا متوسط است که می تواند دلیل انجام وظیفه موثر مأمورین شهرداری باشد. با این حال اکثر شهروندان (حدود ۵۷%) عدم دقت مأمورین شهرداری را علت باقی ماندن زباله در محل می دانند.
- بخش زباله هایی که جمع آوری نمی شوند (۵۰%) به کانال آبهای سطحی و مابقی زباله ها در محل پراکنده می شوند که باعث ایجاد تبعات زیست محیطی در منطقه می گردند .

نوشته شده توسط افشار فروغ شمس و سیدسعید تاج

منبع : همکلاسی