منافع مشترک ایران و روسیه در حوزه های اقتصاد و سیاست

پس از فروپاشی شوروی و پایان جنگ سرد با توجه به از میان رفتن نظام دو قطبی، موقعیت ژئوپلتیکی و ژئواستراتژیکی روسیه در نظام بین الملل به کلی دگرگون شد و اهداف و اولویت های جدیدی برای این کشور مطرح شد.
روند جریانات پس از فروپاشی اتحاد شوروی برای بسیاری از دولتمردان روسیه آشکار ساخت که آمریکا مایل به تبدیل مجدد روسیه به یک قدرت جهانی نیست. ناکامی در سیاست نزدیکی به غرب سبب توجه بیشتر به گرایش سمت اوراسیا گردید، و توسعه روابط اقتصادی با ایران به عنوان یکی از معدود کشورهای جهان که ستیز خود را با آمریکا ادامه داده است در پی گرایش های ضدغربی روسیه از اهمیت بیشتری برخوردار گردید.
ایران به عنوان کشور همسایه روسیه با جمعیتی بالای ۷۰ میلیون نفر جمعیت مورد توجه بیش از پیش روس ها برای صدور کالا و تکنولوژی می باشد. بعد از فروپاشی شوروی، مبادلات اقتصادی ایران و روسیه تا حد زیادی افزایش یافت.
طی این سال ها قراردادهای تجاری مهمی میان دو کشور در زمینه های اقتصادی به امضا رسیده است که از جمله آنها می توان به مذاکره پیرامون خرید نفتکش های پنج هزار تنی، مذاکره برای خرید واگن مترو و انعقاد خرید ۲۰۰ هزار تن کود شیمیایی در سال از روسیه و همچنین قرارداد خرید تجهیزات نیروگاه کارون - فاز سه و چهار اشاره کرد.
در این راستا همکاری هسته ای روسیه با ایران نیز تحقق یافته که به رغم فشارهای آمریکا همچنان ادامه دارد. این قرارداد در زمینه استفاده صلح آمیز از انرژی هسته ای و ساخت یک نیروگاه هسته ای در ایران روز ۲۵ اوت ۱۹۹۲ میان دو کشور امضا شد. موقعیت ژئواستراتژیک ایران و اشراف آن بر تنگه هرمز، شریان حیاتی غرب، این نزدیکی را قابل تامل تر می سازد.
برای ایران نیز روسیه شریک اقتصادی خوبی است. چرا که ایران بعد از استراتژی مهار دوگانه، طرح "داماتو" و تحریم های اقتصادی، خود را از هر سو تحت فشار دید و به دنبال راهی بود که از طریق آن از انزوای کامل نجات یابد و روسیه به عنوان یک قدرت منطقه ای و همسایه ایران بهترین انتخاب بود.
روسیه به دلیل توان بالای هسته ای و نظامی برای ایران از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است. با توجه به محدودیت ایران در تامین تسلیحات موردنیاز خود، روسیه به عنوان کشوری که دارای سلاح های با کیفیت بالاست، برای تهران حایز اهمیت است. به طوری که بخش اعظم مبادلات میان دو کشور خریدهای نظامی ایران از روسیه بوده است. مساله دیگر که برای ایران دارای اهمیت است تکمیل نیروگاه اتمی بوشهر با تکنولوژی روسی است.
زیرا پس از سال ها وقفه در تکمیل این طرح بزرگ تنها روس ها بوده اند که حاضر به اجرای این طرح شدند. احداث نیروگاه های حرارتی و تاسیسات صنعتی متالوژی و مشارکت شرکت های روسی در توسعه بخش نفت و گاز ایران از دیگر زمینه های همکاری دو کشور است.
همچنین با توجه به نیاز همکاری مشترک در زمینه بهره برداری از منابع دریای خزر در سال ۱۹۹۷ وزرای حمل و نقل ایران و روسیه، اسنادی را مبتنی بر چهار اصل زیر به امضا رسانیدند:
۱) ایجاد مسیر شمال – جنوب
۲) احداث بزرگراه آبی اطراف خزر
۳) کشتیرانی مشترک در دریای خزر
۴) ایجاد یک شرکت مشترک در زمینه طراحی و ساخت بندری جدید در ساحل دریای خزر.
یکی دیگر از عوامل فعالیت های مشترک اقتصادی میان ایران و روسیه، جلوگیری از فعالیت و نفوذ شرکت های چند ملیتی در منطقه آسیای مرکزی و قفقاز می باشد.
واقعیت این است که ایران و روسیه به دلیل دارا بودن حجم عظیمی از ذخایر نفت و گاز و نزدیکی جغرافیایی می توانند به عنوان مکمل یکدیگر، اقدامات و فعالیت های بسیار مفید و
مثمر ثمری در زمینه تجارت جهانی انرژی داشته باشند.
به طور کلی همکاری با ایران، مزایای زیادی برای روسیه به همراه دارد که مهمترین آنها به شرح زیر می باشد:
▪ استفاده از اهرم ایران برای چانه زنی با آمریکا :
با توجه به سیاست غرب و به ویژه آمریکا در خصوص ایران، روسیه تا به حال توانسته برای رسیدن به اهداف خود بارها از غرب و آمریکا امتیاز بگیرد. طبق گفته "بوزینسکی" فروش راکتور اتمی به ایران یک راه اظهار استقلال و به دست آوردن امتیاز در برابر غرب بوده است. به عبارتی همکاری روسیه در تکمیل نیروگاه اتمی را باید بیشتر مناسب با سیاست های تحکیم بخش موفقیت روسیه سنجید. در این زمینه "ویکتور میخائیل اف" وزیر وقت انرژی هسته ای در این باره تصریح می کند که این قرارداد به تضمین ماندن روسیه در بازار تولیدات فناوری هسته ای یاری می رساند.
▪ به دست آوردن منافع مالی و اقتصادی از راه فروش کالا و سلاح به ایران
▪ نزدیکی به ایران برای نفوذ در منطقه خاورمیانه، خلیج فارس و کشورهای اسلامی
▪ همکاری های دفاعی با ایران در جهت بازسازی سیاسی و دفاعی خود
نباید فراموش کرد که یک اصل پایدار در روابط ایران و روسیه برتری "ماهیت سیاسی ـ امنیتی" آن بر ماهیت "تجاری و اقتصادی" آن است. که این به معنای ظرفیت و اهمیت برتر موضوعات و مفاهیم سیاسی و امنیتی در مقایسه با همکاری های اقتصادی و تجاری است.
همچنین دولت روسیه با گسترش ناتو به سمت شرق روابط نزدیک با ایران را در چهارچوب تقویت نگرش اوراسیاگرایانه جدید مورد توجه جدی قرار داده است. روزنامه "سیودنیا" در سال ۱۹۹۵ در این باره نوشت: "همکاری با ایران بیش از کسب درآمد برای صنایع هسته ای روسیه اهمیت دارد. چرا که تجهیز ایران با سلاح های روسی شامل آخرین مدل های زیردریایی و موشک های ضدبالستیک می تواند ضربه سنگینی برای غرب باشد.
ایران پس از هند و چین، سومین واردکننده سلاح از روسیه تلقی می شود. معاملات تسلیحاتی میان دو کشور که از دوران جنگ هشت ساله با عراق توسعه یافته بود در سال های بعد از فروپاشی شوروی نیز تداوم پیدا کرد. در طول سال های ۱۹۹۲ تا ۲۰۰۰ بیش از ۲۰۰ تانک تی ۷۲، ۱۰ سوخوی ۲۴ و ۸ میگ ۲۹ از جمله سلاح هایی بودند که روسیه به ایران تحویل داده است. این کشور همچنین به ایران اجازه تولید برخی از تجهیزات نظامی مورد نیاز را داده است.
حضور تعداد زیادی از مشاوران نظامی روسی در ایران در شرایطی که کشورهای غربی در تامین منابع نیازهای تسلیحاتی ایرانی خودداری کرده اند، از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. از محورهای دیگر همکاری میان ایران و روسیه می توان به تولید هواپیماهای توپولوف ۳۴۴ در ایران و ایجاد دالان حمل و نقل شمال ـ جنوب جهت انتقال محموله های ترانزیتی نام برد.
در میان تجهیزات و تسلیحات انتقال یافته به ایران، سیستم های گوناگون سلاح های پیشرفته نیز وجود دارند. اعزام نظامیان ایرانی به روسیه نیز برای فرا گرفتن آموزش های گوناگون، ابعاد این همکاری های گسترده را روشن ساخته است.
در همین راستا حضور کارشناسان و متخصصان روسی در بخش های دولتی و غیردولتی در چهارچوب همکاری های نظامی دو کشور همواره رو به افزایش بوده است. در این راستا بعضی از نظریه پردازان اینگونه بیان کرده اند که همکاری نظامی میان ایران و روسیه در برابر همکاری های آمریکا و ترکیه بازسازی کلیشه های دوران جنگ سرد می باشد.
از طرف دیگر گسترش بازی بزرگ در منطقه پیرامون خزر اهمیت همکاری های نظامی میان ایران و روسیه را بیش از پیش برجسته ساخته است. در این میان تداوم تخاصم های میان ایران و آمریکا و ایران و اسرائیل از سوی دیگر نیز نمی باید نادیده گرفته شود.
به طور کلی عوامل اشتراک دو کشور ایران و روسیه عبارت اند از:
۱) مقابله با نفوذ آمریکا در آسیای مرکزی و قفقاز
۲) مخالفت با گسترش ناتو به شرق
۳) جلوگیری از سلطه شرکت های خارجی و چندملیتی بر منابع نفت و گاز منطقه
همکاری این دو کشور در پایان دادن به جنگ داخلی تاجیکستان به خوبی ظرفیت های سازنده ایران را در تامین نیازهای امنیتی روسیه به نمایش گذاشت. بنابراین همانگونه که مشاهده می شود چشم انداز آینده همکاری این دو کشور به خصوص در کوتاه مدت روشن به نظر می رسد.

منبع : هفته نامه آتیه