جایگزین های کتاب درسی یک بار مصرف

به اینها باید سهم عظیم یارانه هایی را افزود كه هر سال دولت بابت چاپ و توزیع این همه كتاب می پردازد. این بهای مصرف گرایی ایرانیان و عدم اطلاع رسانی به آنها در این باره است. این نقطه ضعف فرهنگی باعث شده كسانی كه مدیریت وزارت آموزش و پرورش را به دست می گیرند از اجرای طرحی برای استفاده مجدد و چند ساله كتابهای درسی واهمه داشته باشند.
در سال ۱۳۷۳ دفتر برنامه ریزی و تألیف كتب درسی سازمان پژوهش و برنامه ریزی طرح استفاده مجدد از كتابهای درسی را مورد بررسی قرار داد. نتیجه تحقیق آن بود كه اگر این طرح بتواند مراحل اجرایی را به نحو مطلوب پشت سر بگذارد اهداف زیر را تأمین خواهد كرد: «پرورش روحیه نظم و دقت ونگهداری صحیح از وسایل شخصی در دانش آموزان، پرورش روحیه صرفه جویی و دوری از اسراف و تبذیر در دانش آموزان، عادت دادن تدریجی دانش آموزان به درك و فهم مطالب به جای حفظ كردن آنها، فراهم شدن زمینه برای تجهیز و گسترش كتابخانه های مدارس و گرایش دانش آموزان به سمت كتابخانه و كتاب خوانی، ارزش گذاری به كتاب و حفظ آن توسط دانش آموزان، كاستن از بار سنگین بخش های مختلف دست اندركار چاپ و توزیع كتاب های درسی، صرفه جویی در هزینه های تهیه كاغذ، مقوا، تجهیزات چاپ و غیره، فراهم شدن امكان هدایت وجوه صرفه جویی شده در جهت بالا بردن كیفیت آموزشی، كمك به بهبود كیفیت محتوایی و صوری كتب درسی.»
سعید قریشی مجری این طرح می گوید: «كتاب های درسی در نظر دانش آموزان و اولیای آنان یك كالای ارزان و كم بها به حساب می آید كه بلافاصله پس از امتحانات ثلث سوم دور ریخته می شوند. اگر سؤال شود در كجای دنیا چنین كاری مشابه ما انجام می شود، جواب این است كه در هیچ جا. ما در اسراف و انهدام سرمایه ملی خود در این موردمنحصر به فرد هستیم ».
وی می افزاید: «طرح می تواند در سه مرحله اجرا شود: «مرحله اول سعی در كاستن تعداد عنوان های كتاب ها، كاستن از حجم كتاب ها و حذف موارد غیرضروری، چاپ یك یا چند جلد كتاب مشابه در یك جلد و ادغام عناوین، استفاده از لوحه به جای كتاب در برخی موارد ممكن، تهیه فیلم آموزشی به جای درج مطالب در كتاب برای بعضی از مفاهیم، تهیه كتابچه تمرین و جدا كردن تمرینات از كتاب كه این كارها عمدتاً توسط دفتر برنامه ریزی انجام می شود و در برخی موارد، دفتر تكنولوژی نیز به كمك می آید. مرحله دوم: بالا بردن كیفیت كاغذ، چاپ و صحافی كتاب ها به طوری كه كتاب بتواند برای مدت طولانی تری دوام بیاورد و سریعاً مستهلك نشود. این كار مستلزم فراهم كردن امكانات برای چاپ و صحافی بهتر كتابهاست كه البته به صورت تدریجی قابل انجام است و انتظار این نیست كه ظرف یكی دو سال كیفیت تمام كتاب ها از نظر چاپ تغییر كند. بلكه اگر در یك برنامه زمان بندی ده ساله نیز این كار انجام شود، باز هم قابل قبول است. در این قسمت از كار واقع نگری و همكاری شركت های چاپی مورد نیاز است و آنها نیز بایستی در جهت حل مشكل، راه های مناسب را جست وجو كنند و همكاری لازم را با مسؤولین ذیربط به عمل آورند. مرحله سوم فراهم كردن شرایط لازم برای استفاده مجدد از كتاب های درسی در مدارس كه این مرحله از نظر اجرا دشوارترین مرحله است و به تدابیر مختلف احتیاج دارد و مسؤولیت آن عمدتاً به عهده مدیران مدارس است. البته در حال حاضر كه كنكور وضع خاصی دارد، دانش آموزان دبیرستانی ناچارند كتابهای درسی چهار سال دبیرستان را برای خودنگه دارند.»
این طرح یك بار در سال ۶۹ به شكل ناقص و در شرایط اضطراری اجرا شد. قریشی می گوید: «آن موقع این طرح مسبوق به هیچ نوع برنامه ریزی اصولی نبود و در یك وضعیت بحرانی پیش بینی نشده برای رفع یك بن بست چنین اقدامی صورت گرفت. بنابراین نمی توان گفت در هر شرایطی و با هر نوع برنامه ریزی باز هم طرح شكست خواهد خورد.
ولی به هر حال اجرای این طرح در آن سال به مثابه یك طرح آزمایشی مشكلات كار را تا حدود زیادی روشن كرده است.»
در این طرح به مشكلات احتمالی اشاره شده كه عبارتند از: «عدم آمادگی اولیا و دانش آموزان برای استفاده از كتب كهنه، نبودن مكان مناسب برای نگهداری كتاب ها در مدارس، بی میلی مسؤولان مدارس در امر گردآوری و نگهداری و توزیع مجدد كتاب ها به دلیل نداشتن پرسنل لازم و نبودن اعتبار مورد نیاز و دردسر زیادی كه این كار دارد، بی دقتی دانش آموزان در نگهداری كتابها و غیرقابل استفاده بودن بسیاری از آنها بعد از گردآوری، تغییر آمار دانش آموزان و كم و زیاد شدن تعداد مردودین و قبولی ها، امتناع دانش آموزان از تحویل كتاب ها به دلیل اینكه آن را خریده اند و بهای آن را نپرداخته اند، نبودن مسؤول مشخص در منطقه مدرسه و ادارات كل آموزش و پرورش استان ها برای این كار، نیاز به كتاب های نو به دلیل افزایش تعداد دانش آموزان كه دادن كتب متفاوت به دانش آموزان موجب اعتراض آنها می شود.» البته برای هر یك از این مشكلات احتمالی نیز در طرح راه حل هایی ارائه شده است.
«محبت الله همتی» كارشناس آموزشی عمده مشكلات بر سر راه اجرای چنین طرحی را مسائل فرهنگی مردم می داند و بهبود مسائل فنی چاپ و گرافیك مناسب كتاب ها را شرط ضروری موفقیت طرح عنوان می كند.
«بحث بر سر این است كه بتوانیم كتابهای درسی بادوامی پیدا كنیم تا دانش آموزان بتوانند چند سال از آنها استفاده كنند. سال ها قبل وزارت آموزش و پرورش كوشید كتاب های درسی را برای استفاده مجدد جمع آوری كند ولی این كار با شكست مواجه شد. حتی در صورت جمع آوری كتاب ها هم نمی توانستیم مجدداً از آنها استفاده كنیم. چون كتابها در شرایطی نبودند كه بتوان از آن مجدداً استفاده كرد. برای استفاده مجدد از كتاب های درسی در مرحله اول باید كتاب هایی تولید كنیم كه از نظر گرافیكی و تصویرسازی قابل قبول و از كیفیت مطلوبی برخوردار باشند. دوم اینكه از نظر چاپ و صحافی نیز این قابلیت را داشته باشند كه بتوانیم چند سال از آنها استفاده كنیم. این كار سرمایه گذاری مناسبی را می طلبد. با این حال بررسی ها نشان داده تولید كتاب های بادوام در كاهش هزینه ها بسیار مؤثر است. گرچه تولید آنها در نگاه اول سرمایه بر است. برای اینكه به مرحله تولید كتاب های پایدار برسیم باید افكار عمومی را برای انجام چنین طرحی آماده كنیم و ابعاد مسأله را برای مردم تشریح كنیم تا خودشان به این نتیجه برسند كه تولید كتاب های بادوام چه اندازه می تواند به نفع جامعه تمام شود برای این كه بتوانیم از یك كتاب درسی استفاده كنیم. شرایطی لازم است مثلاً كتاب های درسی چند سال تغییر نكند. یا اینكه تولید مواد آموزشی دیگر در برنامه های درسی به رسمیت شناخته شود. مثل تولید كتاب كار یا سایر رسانه های آموزشی به عبارت دیگر تولید بسته آموزشی هدف اصلی قرار بگیرد. در بعضی برنامه های درسی در كنار كتاب درسی كتاب كار تولید می شود. كتاب كار، كتاب های یك بار مصرف است و هر دانش آموز فقط یك بار می تواند از آن استفاده كند در این صورت برای دانش آموز دیگر قابل استفاده نخواهد بود. در صورتی كه كتاب درسی اینگونه نیست. دیگر چه لزومی دارد هر ساله كتاب درسی چاپ شود.»
وی می افزاید: «می توانیم اجرای طرح را از دوره دبستان شروع كنیم. كتاب های درسی كه كتاب كار دارند می توانند در اولویت قرار بگیرد. برنامه های درسی تعلیم و تربیت دینی (كتاب های آسمان)، زبان آموزی (كتاب های بخوانیم) در حال حاضر كتاب كار دارند می توان كتاب بخوانیم و هدیه های آسمان را با كیفیت قابل قبول تر برای استفاده چند ساله چاپ كرد و همه ساله كتابهای كار و كتابهایی بنویسیم را كه مصرفی هستند چاپ و توزیع نمود. بعضی از برنامه های درسی مثل علوم تجربی نیز این قابلیت را دارند كه كتاب كار داشته باشند.
كتابهای كار علاوه بر اینكه موقعیت مناسبی را در فرایند یاددهی یادگیری ایجاد می كند می تواند در نگاه كلان از مصرف بی رویه كاغذ در سطح كشور كه صرف خرید دفتر می شود جلوگیری كند و موقعیتی را برای اجرای طرح تولید كتابهای پایدار به وجود بیاورد.
البته در اجرای این طرح موانع متعددی وجود دارد كه به نظرم همه آنها از ابعاد فرهنگی قابل بررسی هستند. می توان برای همه آنها راه حل های اجرایی درازمدت در نظر گرفت.»
جعفر ربانی كارشناس آموزشی پیشنهاد می كند برای تسهیل اجرای طرح در كنار سیستم كنونی چاپ و توزیع كه تماماً دولتی است یك سیستم مشابه و موازی نیز در بخش خصوصی طراحی شود. وی می گوید: «نمونه های متعددی از این سیستم دوگانه یا دو سیستمی را طی سال های اخیر تجربه كرده ایم و اتفاقاً راهگشا نیز بوده است و به تدریج امكان رها شدن دولت از آن مسؤولیت را فراهم كرده است. به این ترتیب ما در چاپ و توزیع و نه تألیف یا تهیه برنامه درسی دو سیستم خواهیم داشت. ۱- سیستم دولتی كه كتابها به روال كنونی ولی با كیفیت معمولی چاپ و توزیع می شود. طبعاً این كاغذ از محل بودجه دولتی تأمین می شود و گران نخواهد بود و احتمالاً دولت از این طریق به خاطر بالا بودن تیراژ كتاب ها سود خوبی می كند. در سیستم خصوصی دولت به بخش خصوصی (كه قطعاً باید با همكاری اتحادیه ناشران و كارشناسان ذیربط صورت گیرد) اجازه می دهد كتاب های درسی را عیناً افست كرده و در بازار آزاد عرضه كند. مشروط بر اینكه روی كاغذ سفید و مرغوب و احیاناً با جلد سخت باشد. قیمت گذاری عادی باشد. كتاب ها را در مراكز توزیع یا فروشگاه های خاصی عرضه كند و اجازه تبلیغ در سطح وسیع را داشته باشد تا نظر مردم را جلب كند.
با این طرح ضمن اینكه دولت به وظیفه خود از نظر تأمین كتاب درسی عمل می كند گرایش به كیفیت و لزوم هزینه كردن برای مصرف فرهنگی را نیز در آنها تقویت می كند. این كار را می توان در مورد كتاب های متوسطه عمومی و نه فنی و حرفه ای آغاز كرد. با توجه به اینكه به خاطر كنكور تقاضای نسبتاً زیادی هم برای این كتابها وجود دارد.»
شاید بتوان راهكارهای متعدد دیگری هم پیدا كرد تا طرح استفاده مجدد از كتابهای درسی به عملی ترین شكل به اجرا درآید. مهم این است كه بپذیریم باید و می توانیم از كتاب های درسی چندین سال استفاده كنیم.

حمیده احمدیان راد

منبع : روزنامه ایران