شناخت ماه خدا

نخستین کاری که باید در ارتباط با ((ماه مبارک)) انجام گیرد, بدست آوردن نگاه صحیح نسبت به آن می باشد, نگاهی برگرفته از آنچه که کتاب خدا و پیشوایان راستین الهی به انسان ارایه کرده اند. بدین ترتیب انسان مومن, در آغاز و پیش از انجام هرگونه رفتار و برخورد با این ماه, در تب و تاب به دست آوردن آگاهی از ((چیستی ماه رمضان)) و کسب معرفت لازم درباره مقام, موقعیت و جایگاه آن است.
آن گونه که امام زین العابدین (ع) این آگاهی و معرفت را ملتمسانه از پروردگارش طلب می کند:
((اللهم صل علی محمد وآل محمد والهمنا معرفه فضله واجلال حرمته...))۶خدایا بر محمد و آل او درود فرست و شناخت فضیلت ماه رمضان و بزرگداشت حرمتش را به ما الهام فرما.
شناخت ماه رمضان تعیین کننده نحوه برخورد با آن پی بردن به ماهیت و موقعیت ماه مبارک رمضان و آگاهی از چیستی آن, ضمن آنکه خود نعمتی بزرگ و موهبتی سترگ است, راه گشای کیفیت برخورد و چگونگی رفتار با آن نیز می باشد.
در پرتو شناسایی موقعیت و شناخت جایگاه ماه خدا است که انسان مومن هنگام حلول و تشریف فرمایی آن, می تواند استقبال شایسته از آن به عمل آورد. در حقیقت با این شناسایی و شناخت, راه چگونگی برخورد با این ماه و نوع رفتار با آن هموار می گردد. در این باره این گزارش ((انس بن مالک)) شنیدنی است: ((لما حضر شهر رمضان قال النبی (ص): سبحان الله, ماذا تستقبلون وماذا یستقبلکم قالها ثلاث مرات.))۷ هنگامی که ماه رمضان فرا می رسید پیامبر (ص) می فرمود: منزه است خدا, بنگرید که به استقبال چه می روید و چه به شما روی میآورد و این جمله را سه بار تکرار فرمود.
در سایه ی این شناخت و شناسایی است که نقش بی بدیل, تاثیر شگرف و آثار و فواید ارجمند آن, هویدا می گردد و تلاش و تقلا ی انسان مومن برای شرف یابی به محضر آن, رعایت وظایف و آداب, بهره مندی از برکات و کوشش برای نگهداری و از دست نرفتن لحظات و ساعت آن را برمی انگیزد. چنانچه در روایت ((ابی مسعود انصاری)) از پیامبر اکرم (ص) می خوانیم: ((لو یعلم العبد ما فی رمضان لود ان یکون رمضان السنه))۸ اگر بنده, از آنچه که در ماه رمضان قرار داده شده آگاهی داشت, با تمام وجود دوست می داشت که همه ی سال, ماه رمضان باشد.
● شناخت و درک ماه رمضان موجب شکر پروردگار
برخورداری از درک درست از ماه مبارک رمضان, زمینه و موجبات به دست آوردن مواهب و برکات الهی و هدایا و عطایای ربانی در این ماه را فراهم می نماید.
نعمتی بسیار بزرگ و موهبتی بسیار عظیم است که بی تردید هر کس با بهره مندی از آن نیکبختی خود را رقم زده, قله سعادت و ظفرمندی را فتح کرده و مدال پر افتخار رستگاری را نصیب خود می کند. نعمتی که از شدت گرانقدری و ارجمندی نمی توان برای آن قیمت و بهایی تعیین کرد. از این رو سزاوار است, کسی که از این نعمت بزرگ بهره مند گردید خداوند را شکر فراوان و سپاس بسیار گوید; ((لو علمتم ما لکم فی شهر رمضان لزدتم الله تعالی ذکره شکرا))۹ اگر آنچه را که در ماه رمضان برای شما قرار داد شده می دانستید فراوان شکر خدا می گذاشتید.
گفت پیغمبر که نفحت های حق اندر این ایام میآرد سبق گوش و هش دارید این اوقات رادر ربایید این چنین نفحات را پیامبر فرمود, بوهای خوش الهی, عنایت و رحمت ها و دم مبارک خداوندی در این ایام بیشتر است و پی درپی میآید. یعنی در تمام اوقات و در همه ساعات نفحات الهی درمی رسد و بر دیگر نفحات سبقت می گیرد. ای کسانی که نفحات الهی را طالب هستید این اوقات را که نفحه حق به شما می رسد با گوش هوش, غنیمت شمرید و این ساعات لطیف و شریف را دریابید.
● شناسایی و شناساندن ماه رمضان
به مدد و توفیق الهی این نوشتار بر آن است که به منظور ارایه نگاه صحیح درباره ((چیستی ماه رمضان)), به بررسی و بیان ویژگیها, اوصاف و اسامی آن در آیات, روایات و ادعیه بپردازد. هرچند با توجه به فراوانی این اوصاف وویژگی ها همه آن ها در این مقاله نمی گنجد و ناگزیر به بیان چند ویژگی اکتفا می شود.
● ماه مبارک
یکی از اوصاف ماه رمضان که در برخی از روایات و ادعیه بدان تصریح شده است, صفت ((مبارک)) است, اینک تعدادی از آنها را با هم مرور می کنیم:
▪ قال رسول الله (ص): ((قد جائکم شهر رمضان, شهر مبارک, شهر فرض الله علیکم صیامه...))۱۰ رسول خدا (ص) فرمود: ماه رمضان به سوی شما آمد, ماه مبارک, ماهی که خداوند روزه اش را بر شما واجب کرده است...
▪ عن الامام علی (ع) قال: ان رسول الله (ص) خطبنا ذات یوم فقال: ((ایها الناس انه قد اقبل الیکم شهر الله بالبرکه والرحمه والمغفره...))۱۱ از امام علی (ع) روایت شده که فرمود: روزی رسول خدا (ص) چنین فرمود: مردم, ماه خدا همراه با برکت و رحمت و مغفرت به شما روی آورده است...))
▪ عن سلمان الفارسی قال: خطبنا رسول الله (ص) فی آخر یوم شعبان فقال: ((قد اظلکم شهر رمضان شهر مبارک, شهر فیه لیله القدر خیر من الف شهر...))۱۲ در گزارشی از سلمان فارسی آمده است: رسول خدا (ص) در آخرین روز ماه شعبان برای ما سخنرانی کرد و چنین فرمود:
ماه رمضان, ماهی مبارک, ماهی که در آن ماه, شب قدر که از هزار شب برتر است, سایه خود را بر شما گسترده است...
▪ عن رسول الله (ص) انه کان یدعو اول لیله من شهر رمضان: ((الحمد الله الذی اکرمنا به ایها الشهر المبارک...))۱۳ از رسول خدا (ص) روایت شده که آن حضرت همیشه در شب اول ماه رمضان این گونه دعا می خواند: حمد و سپاس خدایی را که ما را به تو ای ماه مبارک کرامت بخشید...
▪ عن الصادق (ع) انه کان یقول فی آخر لیله من شعبان واول لیله من شهر رمضان: ((اللهم ان هذا الشهر المبارک الذی انزلت فیه القرآن وجعلته هدی للناس وبینات من الهدی والفرقان قد حضر...))۱۴ از امام صادق (ع) روایت شده که آن حضرت در آخرین شب ماه شعبان و در نخستین شب ماه رمضان این دعا را می خواند: بارالها! این ماه مبارک را که در آن قرآن, برای راهنمایی مردم, نشانه هدایت و جداکننده حق و باطل فرو فرستاده شد, فرا رسید...
فراوانی اطلاق عنوان ((مبارک)) بر ماه رمضان در متون دینی موجب شده است که این عنوان جزو مشهورترین اوصاف و عناوین این ماه شناخته گردد.
● معنی برکت و مبارک
علمای لغت واژه ((برکت)) را به فزونی و رشد۱۵ همراه با ثبات و دوام معنی کرده اند.
در کتاب لسان العرب به نقل از ابن عباس آمده است: ((معنی برکت فراوانی در هرچیز خیر است)).۱۶ راغب اصفهانی نیز آن را به معنای ثبوت و استقرار خیر الهی در چیزی می داند, چنانچه برکه ((چیزی شبیه حوض)) به جایی که آب در آن مجتمع و مستقر می گردد, گفته می شود.۱۷
اما مبارک, به آنچه که در آن خیر فراوان وجود دارد و از او بروز و صدور می یابد اطلاق می گردد. زجاج می گوید: ((مبارک آن چیزی است که از آن خیر فراوان برآید))۱۸ راغب نیز می نویسد:)) به آنچه که خیر و فایده الهی در آن ثبوت و استقرار داشته باشد مبارک گفته می شود)).۱۹
● کاربرد واژه برکت و مبارک در قرآن
بنابراین, آنچه که در آن خیر فراوان و نفع و فایده بسیار, ثبات و قرار داشته و از آن صادر گردد, مبارک نامیده می شود. بدین ترتیب عنوان ((با برکت)) و ((مبارک)) در آیات قرآن کریم ودر این موارد بکار رفته است:
۱) ذات اقدس الهی که خیر محض و برکت ناب است; ((تباره الله رب العالمین)) (اعراف۵۴/), ((فتباره الله احسن الخالقین)) (مومنون/ ۱۴), ((تباره الذی نزل الفرقان علی عبده...!)) (فرقان/ ۱).
۲) قرآن کریم; ((وهذا کتاب انزلناه مبارک)) (انعام/ ۹۲), ((وهذا کتاب انزلنا مبارک فاتبعوه...))
(انعام/ ۱۵۵), ((کتاب انزلناه الیه مبارک لیدبروا آیاته...)) (ص / ۲۹)
۳) خانه خدا (کعبه); ((ان اول بیت وضع للناس للذی ببکه مبارکا وهدی للعالمین)).۲۰
۴) مسجد الاقصی; ((.. الی المسجد الاقصی الذی بارکنا حوله...))۲۱
۵) شب قدر; ((انا انزلناه فی لیله مبارکه...))۲۲
۶) پیامبران الهی; ((وجعلنی مبارکا اینما کنت...))۲۳, ((وبارکنا علیه وعلی اسحاق...))۲۴
۷) باران; ((ونزلنا من السما ما مبارکا...))۲۵
● راز مبارکی ماه رمضان
بی تردید مبارکی و نامبارکی و سودمندی و زیان باری هرچیزی که به انسان منتسب می شود, با حیات آدمی و ابعاد وجودی او رابطه ای تنگاتنگ و گسست ناپذیر داشته و با مصالح و مفاسد حیات و جنبه های مختلف وجود او ارتباط کامل دارد. به همین علت, برای پی بردن به ((مبارکی)) ماه رمضان و برکت زایی آن برای انسان, توجه و تامل در نکات زیر ضروری است:
۱) حقیقت حیات و گوهر وجود انسان روشن است که آدمی علاوه بر جنبه های مادی و زندگی حیوانی از جنبه های معنوی و زندگی انسانی نیز برخوردار است این جنبه معنوی و انسانی در پرتو اعطای وجودی برتر به او بخشیده شده است.
((.. ثم انشاناه خلقا آخر فتباره الله احسن الخالقین))۲۶ ((فاذا سویته ونفخت فیه من روحی فقعوا له ساجدین))۲۷ این وجود برتر و حقیقت فراتر که اساس هستی و گوهر حیات انسان را تشکیل می دهد همان روح آدمی و جان انسانی است که دیگر موجودات از آن بهره ای ندارند; غیر این جانی که در گاو و خر استآدمی را عقل و جانی دیگر است در صورت نبود این گوهر ارجمند, آدمی ازحیات انسانی تهی شده و در ردیف دیگر حیوانات قرار خواهد گرفت.
۲) نیازمندیها و موجبات حیات انسانی همان گونه که برای حیات حیوانی و جنبه مادی انسان نیازمندیها و خواسته هایی متناسب با آن وجود دارد و در صورت تامین نشدن و پاسخ ندادن به آنها حفظ و بقای آن ناممکن است, برای حیات انسانی و معنوی نیز نیازها و تمایلاتی وجود دارد که حفظ و بقای آن تنها در پرتو تامین و برآورده کردن آنها امکان پذیر خواهد بود.
پیداست که نیازمندیها و خواسته های این دو جنبه ی وجود و دو بعد حیات انسانی متناسب با تفاوت و اختلاف آنها متفاوت و مختلف خواهد بود; تغذیه, رشد, بالندگی و نشاط بعد حیوانی و جنبه مادی انسان, به امور مادی و تامین خواسته های حیوانی وابسته است و از امور مورد نیاز بعد انسانی بیگانه و بی خبر می باشد; او نداند جز که اصطبل و علف از سعادت غافل است و از شرف اما برای تغذیه, فربهی, شادابی و پرورش بعد انسانی و جنبه معنوی و روحی انسان موجبات و نیازمندیهای دیگری وجود دارد و این گونه نیست که با به دست آوردن عوامل و زمینه های شادابی, فربهی و آسایش تنی, زمینه تنومندی, رشد, نشاط و آرامش جان نیز فراهم گردد.
۳) هدف و نقش ماه رمضان بنابراین, برای پرورش و رشد و بالندگی جان و تامین خواسته های آن باید به سراغ اموری غیر از عوامل تامین کننده نیازهای تن شتافت. هدف اساسی و نتیجه نهایی و دستاورد اصلی ((روزه)) که برجسته ترین, وظایف مسلمان در ماه مبارک رمضان است, تقوا می باشد.
((یا ایها الذین آمنوا کتب علیکم الصیام کما کتب علی الذین من قبلکم لعلکم تتقون))۲۸ ای کسانی که ایمان آورده اید! روزه بر شما نوشته شده; آن گونه که بر آنها که پیش از شما بودند نوشته شد, تا پرهیزکار باشید.
تقوا که همان نگهداری, کنترل و مهار تمایلات حیوانی و خواسته های نفسانی است, یک امر واقعی و عینی می باشد که در سایه ی روزه و روزه داری در وجود انسان محقق می گردد. ماه رمضان با همه آنچه که به همراه دارد (و برجسته ترین آن روزه است), در صدد کنترل انسان و مهار تمایلات تنی و ایجاد و تقویت روحیه ی مقاومت در برابر جاذبه های نفسانی است تا بتواند بعد حقیقی و گوهر اصلی وجود انسان را سرزنده, بالنده, با نشاط و فربه نماید; تا تو تن را چرب و شیرین می دهی گوهر جان را نیابی فربهی
۴) ارتباط ماه رمضان با حیات حقیقی انسان انسان برای تامین حیات معنوی خود و تقویت, پرورش و فربهی روح خویش به این ماه الهی نیازمند است. گرچه این فریضه الهی مانند دیگر فرایض و تکالیف اسلامی تنها با یک بعد وجود انسان سروکار ندارد و فواید و آثار آن به حیات روحی انسان محدود نمی گردد و ضمن تامین نیازهای روحی و درپی داشتن آثار و نتایج معنوی, بهره ها و برکات مادی و دنیایی را هم برای انسان و جامعه به همراه دارد,۲۹ ولی هدف اصلی ونقش اساسی و تاثیر عمده ماه رمضان به حیات معنوی و روان انسانی مربوط می شود و آدمی برای بالندگی, رشد و چالاکی به امساک, منع و محدودیتی که ماه رمضان برای بعد حیوانی انسان ایجاد می کند نیازمند است, این امساک, هرگز به معنای محرومیت و از دست دادن توانایی ها و گرفتار ضعف و ناتوانی شدن نیست. ((روزه)) برای پیشگیری از محرومیت انسان و ایجاد قدرت کنترل در برابر شهوات نفس و تمایلات تن و برخوردار ساختن جان انسان از گوهرها و کمالات انسانی بسیار لازم و ضروری است. چه بسیار افرادی که با رها نمودن نفس و تن دادن به شهوات آنی و هوس های زودگذر, در حسرت ازدست دادن گوهر انسانیت نشسته و گرفتار اندوهی همیشگی شده اند; ((کم من شهوه ساعه اورثت حزنا طویلا))۳۰ امام علی (ع) فرمود: و چه بسا شهوت یک لحظه که مایه اندوه طولانی گردد.
● ماه رمضان یکپارچه خیر و برکت
با به خاطر سپردن نکات چهارگانه ی پیش, اکنون می توان چهره مبارک و سیمای پر خیر و برکت ماه رمضان را مشاهده نمود و به برکت آفرینی آن برای انسان پی برد.
البته این چهره زیبا و سیمای نورانی آنگاه قابل مشاهده است که پرده از دیدگان آدمی برداشته شود و غبار تن, حجاب رخسار زیبای جان نگردد و خواهش های نفسانی, مانع رویت ارتباط میان نیازهای جان آدمی با حقیقت و ماهیت روح پرور ماه رمضان نباشد و نگاه صحیح نسبت به این ماه و رابطه آن با جان انسانی و نیازهای او بدست آید. در این صورت لحظه لحظه این ماه و همه آنچه که به همراه دارد, موجب خیر, برکت و مبارکی برای انسانی است که آن را درک کرده و در آستانش بستر افکنده است. چقدر شنیدنی است این گزارش محمد بن مسلم از امام باقر (ع): ((ان الله تعالی ملائکه موکلین بالصائمین یستغفرون لهم فی کل یوم من شهر رمضان الی آخره وینادون الصائمین کل لیله عند افطارهم: ابشروا عباد الله فقد جعتم قلیلا وستشبعون کثیرا بورکتم و بوره فیکم...))۳۱ خداوند دارای ملائکه ای است که وظیفه آنان استغفار نمودن برای روزه داران در هر روز از ماه رمضان تا پایان این ماه است و در هر شب هنگام افطار به روزه داران بشارت می دهند: ای بندگان خداوند اندکی گرسنگی را چشیدید و بزودی سیر می گردید. شما و آنچه که در شماست مبارک گردید.
[ای خجسته درد و بیماری و تب ای مبارک درد و بیداری شب رنج گنج آمد که رحمت ها دروست مغز تازه شد چو بخراشید پوست] آری, اگر روح انسان را بشناسیم و نیازهای حقیقی او را بدانیم و رابطه بنده با خدا و راز نیازمندی بشر به ارتباط با عالم ملکوت را به درستی بیابیم نه تنها ماه رمضان راموجب محرومیت و محدودیت نمی دانیم, بلکه آن را موجب توسعه و پیشرفت وجودی و صعود و تکامل انسانی خواهیم دانست...
در این صورت, برای تکامل و تعالی انسان و رسیدن به کوی حق, روزه و ماه رمضان (و اموری که موجب بالندگی و نشاط و قوت جان می گردد) را لازم و ضروری خواهیم شمرد; چنان که در این روایت نبوی آمده است:
((من عرف الله وعظمه, منع فاه من الکلام و بطنه من الطعام وعنی نفسه بالصیام والقیام...))۳۲ کسی که خدا را به درستی شناخته و به عظمت او پی برده باشد, دهان خود را از سخن و شکمش را از غذا بازداشته و رنج روزه و عبادت (نماز و شب زنده داری) را بر خود هموار می کند.
[چون که در معده شود پاکت پلید
قفل نه بر حلق و پنهان کن کلید
یعنی ویژگی معده این است که پاکی ها را به پلیدی تبدیل می کند پس بر حلق خود قفلی بزن و کلیدش را پنهان کن و دائم مراقب شکم خود باش]. با این نگاه و معرفت, انسان مومن هرگز به از دست دادن ماه رمضان راضی نمی شود و در صورت از دست رفتن آن سخت نگران و بسیار آزرده خاطر و ملول می گردد. آن گونه که در زمزمه های عارفانه آن روح آگاه و شیدا در واپسین ساعات ماه مبارک می خوانیم:
((فنحن مودعوه وداع من عز فراقه علینا وغمنا و اوحشنا انصرافه عنا...))۳۳ ما با این ماه خدا حافظی می کنیم, خدا حافظی کسی که جدایی اش برای ما سخت است و این جدایی ما را اندوهگین می کند و با رفتنش تنها می شویم.

۱ـ آل عمران, ۱۷۸.
۲ـ متن خطبه مقام معظم رهبری در نماز جمعه تهران در تاریخ ۷۷/۱۰/۱۸ بیستم ماه مبارک رمضان.
۳ـ در مقاله ای تحت عنوان ((علی (ع) و کارگزاران ناصالح)) به این شخصیت پرداخته شده است.
۴ـ اعراف, ۳۳.
۵ـ در این گفتار متن عربی عباراتی که معظم له از غیر معصوم نقل کرده اند حذف و به ترجمه اکتفا شده است.
۶ـ صحیفه جامعه سجادیه دعای / ۱۵۵.
۷ـ بحار, ج ۹۳, ص ۳۴۷.
۸ـ بحار, ج ۹۳, ص ۳۴۶.
۹ـ وسایل الشیعه, ج ۶, ص ۱۷۴.
۱۰ـ تهذیب الاحکام, ج ۴, ص ۱۵۲.
۱۱ـ وسایل الشیعه, ج ۷, ص ۲۲۷.
۱۲ـ مستدرک الوسایل, ج ۷, ص ۴۲۹.
۱۳ـ همان, ص ۴۴۶.
۱۴ـ الاقبال بالاعمال الحسنه (اقبال سید بن طاووس) باب ۳ فصل ۴.
۱۵ـ لسان العرب, ج ۱ و مفردات راغب واژه ((برک)) ومجمع البیان, ج ۲, ص ۴۷۷.
۱۶ـ لسان العرب, ج ۱.
۱۷ـ مفردات راغب.
۱۸- لسان العرب, ج ۱.
۱۹ـ مفردات راغب.
۲۰ـ آل عمران, ۹۶.
۲۱ـ اسرا, ۱.
۲۲ـ دخان, ۳.
۲۳ـ مریم, ۳۱.
۲۴ـ صافات, ۱۱۳.
۲۵ـ ق, ۹.
۲۶ـ مومنون, ۱۴.
۲۷ـ حجر, ۲۹.
۲۸ـ بقره, ۱۸۳.
۲۹ـ واین حقیقیت با مدد و توفیق الهی پس از بیان همه ی ویژگیها و اوصاف ماه مبارک کاملا آشکار خواهد شد.
۳۰ـ کافی ج ۲, ص ۴۵۱.
۳۱ـ وسائل الشیعه, ج ۶, ص ۱۷۶.
۳۲ـ امالی صدوق, ص ۲۴۹.
۳۳ـ صحیفه جامعه سجادیه, دعا ۱۴۲ و اقبال سید بن طاووس, باب ۳۴

منبع : بلاغ