این یک شوک واقعی است

همه چیز از سفر پوتین به تهران شروع شد یا شاید هم همه چیز با سفر پوتین به تهران تمام شد. فرض سومی هم وجود دارد. اینکه شاید کناره گیری علی لاریجانی از سمت دبیری شورای عالی امنیت ملی هیچ ربطی به دیدار رئیس فدراسیون روسیه از تهران نداشته باشد. واقعیت این است که هیچ اجماع نظری درباره چرایی کناره گیری مرد شماره یک پرونده هسته یی در محافل سیاسی ایران به چشم نمی خورد. طیف های مختلف اصولگرا دلایلی را برای چرایی استعفای لاریجانی به زبان می آورند که نه تنها با استدلال های اصلاح طلبان کاملاً متفاوت است بلکه نشان می دهد آنان در کمپ خود نیز برداشت مشترکی از دلایل کناره گیری لاریجانی ندارند. شاید اصلاح طلبان را از این باب بتوان یکدست تر تلقی کرد. برداشت های آنان درباره دلایل کناره گیری لاریجانی تا حد زیادی به هم شبیه است و اختلاف برداشت چندانی در تحلیل های آنان پیرامون این مساله مشاهده نمی شود. هر چند که شوک بزرگ هفته آن قدر برای همه سیاسیون ایران غیرمنتظره بود که انتظار مشاهده انسجام و یکدستی در تحلیل آن نیز بیهوده است.
● اختلاف میان خودی ها
وقتی که غلامحسین الهام دلیل استعفای دبیر شورای عالی امنیت ملی را مسائل شخصی عنوان کرد پیامی را به محافل سیاسی فرستاد تا این استعفا را نشانه اختلاف نظر میان علی لاریجانی و محمود احمدی نژاد تلقی نکنند اما پیام او نه تنها در میان اصلاح طلبان با اقبال روبه رو نشد بلکه اصولگرایان نیز چندان به آن تن ندادند. گرچه برخی اصولگرایان طی روزهای گذشته سعی کرده اند کناره گیری لاریجانی از مدیریت اجرایی پرونده هسته یی را یک اتفاق کاملاً طبیعی قلمداد کنند و با کمرنگ جلوه دادن آن در رسانه های خود، از کنار این اتفاق به آرامی بگذرند ولی هنوز ۴۸ ساعت از اعلام استعفای لاریجانی نگذشته بود که محمدرضا باهنر با پرده برداری از تفاوت دیدگاه لاریجانی و احمدی نژاد ثابت کرد اصولگرایان ابداً تحلیل واحدی از چرایی کناره گیری لاریجانی ندارند. باهنر به عنوان نخستین فردی که به شکل رسمی از اختلاف لاریجانی و احمدی نژاد سخن می گفت، اظهار عقیده کرد که به دلیل اختلاف های زیاد، امکان ادامه همکاری این دو دیگر وجود نداشت. او تاکنون تنها فرد در میان اصولگرایان بوده که با این صراحت لهجه از اختلاف عقیده لاریجانی و احمدی نژاد سخن گفته است چرا که تحلیل های اکثر محافل و شخصیت های این جناح نشان می دهد آنان تلاش می کنند وجود این اختلاف نظر را تکذیب کرده یا در صورت پذیرش، آن را امری عادی و کم اهمیت جلوه دهند.
نمونه این نوع واکنش را می توان در چگونگی پرداختن روزنامه ایران (ارگان دولت) به مساله استعفای لاریجانی مشاهده کرد. این روزنامه در روزی که غالب رسانه های مکتوب تیتر اول خود را به استعفای غیرمنتظره دبیر شورای عالی امنیت ملی اختصاص داده بودند، سخنان دبیر نهاد تحت نظر غلامحسین الهام در مورد کاهش قاچاق در کشور را تیتر یک خود کرد و با انتشار عکسی از احمدی نژاد و جلیلی (جانشین لاریجانی) کوشید استعفای لاریجانی را کم اهمیت جلوه دهد. مشابه این نوع واکنش ها در روزنامه کیهان نیز قابل مشاهده بود با این تفاوت که کیهان در شماره روز بعد خود کوشید دلایلی برای اثبات عادی بودن مساله استعفای لاریجانی بیاورد. کیهان در یادداشتی به قلم مدیر مسوول خود که در آن تحلیل های اصلاح طلبان درباره کناره گیری لاریجانی خنده دار خوانده شده بود، ضمن پذیرش محتاطانه «اختلاف سلیقه میان لاریجانی و رئیس جمهور در پاره یی از مسائل» بلافاصله متذکر شده بود که نظریه «اختلاف آنها در اهداف و راهبرد هسته یی کشورمان نظریه یی سخیف و ناشی از کم اطلاعی و نگاه سطحی برخی از تحلیلگران است».
کیهان در تشریح استدلال خود نیز این مساله را عنوان کرد که «تصمیم های کلان و راهبردی در پرونده هسته یی برعهده شورای عالی امنیت ملی است و این تصمیم ها با حضور همه اعضا، از جمله رئیس جمهور به تصویب می رسند و فقط با تایید رهبر معظم انقلاب، رسمیت می یابند.» این روزنامه پس از این مقدمه، نتیجه گیری کرده بود که دبیر شورای عالی امنیت ملی هر که باشد ملزم به اجرا و عملیاتی کردن مصوبات این شورا خواهد بود و بدیهی است که اختلاف نظر راهبردی میان رئیس جمهور و دبیر شورای عالی امنیت ملی اساساً بی معنی است.
تحلیل کیهان مبنی بر عدم تغییر سیاست راهبردی کشور در پرونده هسته یی را شاید بتوان فصل مشترک تحلیل اصولگرایان و بسیاری از اصلاح طلبان پیرامون پیامدهای استعفای لاریجانی ارزیابی کرد. برای مثال امیر محبیان یادداشت نویس روزنامه رسالت و از تحلیلگران شناخته شده اصولگرا در مصاحبه یی با پایگاه خبری آفتاب اظهار عقیده کرد که «مساله هسته یی ایران توسط یک فرد یا گروه محدود هدایت نمی شود لذا تغییر افراد اگر چه موثر است اما نباید تغییری در روند امور بدهد.»
نظیر چنین دیدگاهی از جانب سایت رجا نیوز که از سایت های حامی دولت است نیز انتشار یافت و این پایگاه خبری مصاحبه یی از مشاور امور حقوقی و بین الملل دبیرخانه شورای عالی امنیت ملی درج کرد که در آن با تاکید بر تداوم سیاست هسته یی کشور توسط جانشین لاریجانی عنوان شده بود جلیلی به عنوان یک دیپلمات آزموده، تحصیلکرده، مجرب و ضمناً برخوردار از پتانسیل و انرژی جوانی، عملاً ادامه کار لاریجانی را پی خواهد گرفت و تنها تفاوت مساله در این است که وظایف باقیمانده بیشتر در چارچوب فنی و حقوقی قرار دارد.
رفتار محافل اصولگرا همچنین نقطه اشتراک دیگری نیز داشت. آنان متفق القول از کارنامه لاریجانی در مقام دبیری شورای عالی امنیت ملی دفاع کرده و او را با آغوش باز بدرقه کردند. احمد توکلی نماینده سرشناس مجلس از استعفای او ابراز تاسف کرد، محسن رضایی دبیر مجمع تشخیص مصلحت نظام سیاست های علی لاریجانی در دوره مسوولیتش را موفق و خنثی کننده بسیاری از تهدیدات خواند و سایر اصولگرایان نیز با برشمردن عباراتی چون شجاعت و قدرت مدیریت بحران به تمجید از عملکرد لاریجانی پرداختند. اما نقطه چالش برانگیز دیگر به پیش بینی آنان از آینده سیاسی لاریجانی برمی گشت. برای مثال سایت خبری- تحلیلی فردا منسوب به احمد توکلی در پیش بینی آینده سیاسی لاریجانی عنوان کرد گمانه زنی ها حاکی از آن است که لاریجانی فعالیت های خود را بر حضور در انتخابات هشتمین دوره مجلس شورای اسلامی متمرکز خواهد کرد. این پیش بینی طرفداران دیگری نیز در کمپ اصولگرایان داشت که می توان روزنامه کیهان را از آن دسته دانست. این روزنامه در همان شماره یی که به تحلیل های اصلاح طلبان پیرامون استعفای لاریجانی تاخته بود، گمانه های حاکی از حضور لاریجانی در انتخابات مجلس را هوشمندانه ارزیابی کرده و با برشمردن صفاتی چون «هوشمندی و سابقه مدیریت قوی لاریجانی، اعتماد راسخ وی به اصولگرایی و توان تجربه شده تشکیلاتی و سازماندهی» تلویحاً گزینه حضور وی در انتخابات مجلس هشتم را مورد تایید قرار می دهد.
سایت رجانیوز نیز با گمانه زنی مشابهی درباره آینده سیاسی لاریجانی، استعفای وی را عملاً به انتخابات مجلس هشتم مرتبط دانسته و برای مخاطبان خود می نویسد که «استعفای لاریجانی درست در زمانی صورت می گیرد که اصولگرایان برای انتخابات مجلس هشتم در پی تدوین لیستی مرکب از چهره های خوشنام و کارآمد اصولگرا هستند و این مساله را به عنوان استراتژی انتخاباتی اعلام کرده اند.» با این حال اصولگرایان در این گمانه زنی از مناقشه های درون جناحی فارغ نبوده اند. چنان که سایت خبری - تحلیلی تابناک که گفته می شود جانشین سایت توقیف شده بازتاب (منسوب به محسن رضایی) شده است، خبر استعفای لاریجانی را طوری بازتاب داد که گویی وی از کار برکنار شده است. این پایگاه اینترنتی که تیتر «کنار گذاشته شدن لاریجانی از صدر پرونده هسته یی» را برای اعلام خبر استعفای لاریجانی انتخاب کرده بود، کنار رفتن او را بیش از آنکه در ارتباط با نقشه های سیاسی آینده وی ببیند مربوط به اختلاف های وی با رئیس جمهوری دانسته و به همین دلیل نیز مورد حمله شدید سایت رجا نیوز قرار گرفت به گونه یی که رجا نیوز از سایت تابناک به عنوان یک سایت وابسته به محافل مشکوک نام برده و با تفرقه افکنانه خواندن نحوه خبررسانی این سایت درباره استعفای لاریجانی، این گونه خبررسانی را همسو با خط خبری رسانه های بیگانه و اپوزیسیون دانسته است.
به این ترتیب اصولگرایان نشان دادند که نه تنها درباره چرایی استعفای لاریجانی از دبیری شورای عالی امنیت ملی اجماع نظری ندارند بلکه حتی در پیش بینی نقش سیاسی آینده لاریجانی در کمپ اصولگرایان نیز دیدگاه مشترکی ندارند. به هرحال انکارکردنی نیست که لاریجانی یکی از رقیبان قدرتمند احمدی نژاد در انتخابات ریاست جمهوری گذشته بود و اگرچه وی موفق نشد حتی به دور دوم انتخابات راه پیدا کند اما اگر وی واقعاً قصد داشته باشد بار دیگر بخت خود را در انتخابات بیازماید این مساله می تواند چنددستگی میان اصولگرایان را بیش از پیش پررنگ کند.
● برداشت اصلاح طلبان
به همان اندازه که اصولگرایان اصرار دارند ثابت کنند سفر رئیس جمهوری چشم آبی روس ها به تهران ربطی به کناره گیری لاریجانی از دبیری شورای عالی امنیت ملی نداشته است، اصلاح طلبان در تحلیل های خود در پی آنند تا رابطه یی بین این دو اتفاق برقرار کنند. اصلاح طلبان برای برقراری این رابطه دلایلی هم دارند که مهم ترینش به موضع گیری متفاوت لاریجانی و احمدی نژاد درباره پیام پوتین به تهران برمی گردد. احمدی نژاد درست یک روز پس از آنکه لاریجانی از ارائه پیشنهادی توسط پوتین در دیدار با رهبری خبر داده بود، وجود چنین پیشنهادی را تکذیب کرد و ۴۸ ساعت بعد هم سخنگوی دولت خبر استعفای دبیر شورای عالی امنیت ملی را اعلام کرد. تحلیلگران اصلاح طلب با کنار هم چیدن قطعات این پازل معتقدند پیشنهاد پوتین و اختلاف نظر احمدی نژاد و لاریجانی درباره آن، بی شک در کناره گیری لاریجانی نقش داشته است. برای مثال محسن آرمین از اعضای سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی در یادداشتی پیرامون دلایل کناره گیری لاریجانی احتمال می دهد که این استعفا با پیام پوتین و اختلاف نظر میان لاریجانی و احمدی نژاد در چگونگی پاسخ بدان بی رابطه نباشد.
به عقیده وی «اختلاف درباره واکنش به این پیام به ویژه در شرایطی که زمان تصمیم گیری شورای امنیت درباره ایران و صدور قطعنامه جدید نزدیک می شود، ظاهراً لاریجانی را با توجه به تشدید اختلافات مذکور از نتیجه بخش بودن مذاکرات و تلاش های دیپلماتیک ناامید ساخته است». همچنین ابراهیم یزدی دبیر کل نهضت آزادی ایران نیز با پیوند دادن استعفای لاریجانی به دیدار پوتین از تهران اظهار عقیده می کند که پوتین حامل نظرات غرب درباره ایران بوده و آقای لاریجانی نیز با اطلاع از این مساله و نگرانی از روند موجود و تشدید این روند میان ایران و ایالات متحده در خصوص ادامه فعالیت خود تصمیم گیری کرده است. اصلاح طلبان در تحلیل های خود همچنین تاثیر اختلاف های موجود میان لاریجانی و احمدی نژاد در تصمیم دبیر شورای عالی امنیت ملی برای استعفا از سمتش را نیز با اهمیت جلوه داده و معتقدند ماجرای پیشنهاد پوتین این اختلاف ها را تشدید کرده به گونه یی که منجر به استعفای لاریجانی شده است.
برای مثال محمدعلی ابطحی در یادداشتی در وبلاگ شخصی اش تفاوت دیدگاه لاریجانی و احمدی نژاد در پرونده هسته یی را مورد بررسی قرار داده و می نویسد؛ «وقتی آقای احمدی نژاد اعلام می کند که موضوع پرونده هسته یی پایان یافته، ولی در جهان این پرونده مثل گذشته همچنان مفتوح است، طبیعتاً کار فرد مذاکره کننده بی حاصل است.» به عقیده ابطحی «لاریجانی در حالی خودش را باید برای مذاکره آماده کند که رئیس جمهور اعلام کرده است پرونده هسته یی پایان یافته و صدالبته درباره پرونده پایان یافته گفت وگو بی معناست.» اصلاح طلبان بر همین اساس در مجموعه تحلیل های خود پیرامون اختلاف لاریجانی و احمدی نژاد در پرونده هسته یی، لاریجانی را فردی قائل به مصلحت اندیشی در پرونده اتمی ارزیابی کرده و رئیس جمهوری را معتقد به تفکر رادیکال در این زمینه خوانده اند. چنان که به گفته ابراهیم یزدی برادران لاریجانی (جواد و علی) اگرچه ممکن است مطالعات دیپلماتیک زیادی نداشته باشند، اما پس از مطالعه پرونده های بسیار و دسترسی به اطلاعات و دارا بودن ضریب هوشی بالا اکنون دریافته اند که شرایط جامعه جهانی چه ضرورت هایی را در موضع گیری ها ایجاب می کند.
نمونه این تحلیل را محسن آرمین با الفاظی دیگر بیان کرده و وی نیز با اشاره به مشی واقع گرایانه تر لاریجانی در پرونده هسته یی می گوید تکیه زدن لاریجانی بر جایگاه دبیری شورای عالی امنیت ملی و مسوولیت تیم مذاکره کننده در پرونده هسته یی کافی بود تا وی از حقایق و واقعیاتی که تا پیش از آن زمان قادر به دیدن آن نبود، درک بهتری پیدا کند. تجربه چند دور مذاکره با اتحادیه اروپا و درک بهتر واقعیات جاری کافی بود تا لاریجانی با فاصله گرفتن از آن موضع دیگر مذاکرات گذشته را دادوستد در غلتان و آب نبات توصیف نکند و در پاسخ به سوال های طعنه آمیز خبرنگاران که آن جمله معروف را به او یادآور می شدند، از ایشان بخواهد گذشته را به فراموشی بسپارند.به این ترتیب اصلاح طلبان که در زمان آغاز به کار لاریجانی نگران اتخاذ سیاست های رادیکال از جانب وی بودند اکنون او را فردی ارزیابی می کنند که در کارنامه اش می شود مشی مصلحت اندیشی و واقع گرایی را مشاهده کرد به گونه یی که برخی از آنان نظیر حسین مرعشی عضو شورای مرکزی حزب کارگزاران سازندگی در مقام دفاع از لاریجانی حتی معتقدند که وی به رغم موفقیت های نسبی اش همواره با بی مهری های مسوولان بلند پایه دولتی مواجه بوده است.
اصلاح طلبان با آنکه هنوز خاطره برخوردهای صدا و سیمای تحت مدیریت لاریجانی با دولت و مجلس اصلاحات را به یاد دارند و انتقادهای تندوتیز لاریجانی از سیاست های مسوولان سابق هسته یی نیز در خاطرشان هست اکنون احساس می کنند با لاریجانی جدیدی مواجه هستند؛ مردی که آداب مذاکره را به خوبی آموخته و اهل مصلحت اندیشی است.

مهدی تاجیک

منبع : روزنامه اعتماد