روزه درمانی در کلام امام علی (ع) ـ بخش نخست

● درآمد:
روزه تشریع و اختراع بزرگ خداوند است و قدمت طولانی دارد . از تورات و انجیل فعلی برمی‏آید که روزه، در میان یهود ونصاری و ملل دیگر مرسوم و معمول بوده است .
خود حضرت موسی (ع) چهل روز روزه داشته است . همچنین از انجیل برمی‏آید که خود حضرت مسیح هم چهل روز روزه داشته است . پس روزه و رمضان، دو برادر کلانسال هستند در میان بشریت و از آوازه بلندی برخوردارند .
روزه اثرات فردی، اجتماعی، تربیتی، بهداشتی و درمانی زیادی را در جوامع بشری ببار آورد و ببار می‏آورد و اثرات مادی و معنوی فراوانی را در وجود انسان می‏گذارد .
پیامبر اسلام (ص) در حدیث‏بسیار معروفی می‏فرماید: «صوموا تصحوا .» روزه بگیرید تا سالم شوید .
خوشبختانه بعد از گذشت‏حدود هزار و چهار صد سال، تازه دنیا دارد بر سر عقل می‏آید و بحث «روزه درمانی‏» را مطرح می‏کند، هرچند هر کس نمی‏تواند به عمق و فلسفه روزه، بطور دقیق پی ببرد .
امروزه در بحثهای روان‏شناسی، بحث «فراروان‏» مطرح است ولی بطور یقین، غیر از انسانهای کامل و مؤمنین واقعی، کسی نمی‏تواند این کلام حضرت امیر (ع) را درک کند که فرمود:
«صوم النفس امساک الحواس الخمس عن المآثم و خلو القلب من جمیع اسباب الشر» روزه جان یعنی چه؟ و چه کسی می‏تواند آن را درک و سپس عمل بکند؟ !
به هر حال ، در این نوشتار کوتاه سعی شده به این پرسش پاسخ دهیم که:
آیا روزه اثرات درمانی دارد یا خیر و گستره آن تا کجاست؟ لذا در این مقاله در چند عنوان بحث نمودیم که عبارتند از:
۱ ) درآمد
۲ ) تعریف، اهمیت و ضرورت
۳ ) انواع روزه
۴ ) فلسفه روزه،
۵ ) سوژه‏های تربیتی روزه و رمضان
۶ ) خداحافظ رمضان
۷ ) جشن روزه دار و عید واقعی
۸ ) نتیجه و در پایان کتابنامه .
● تعریف، اهمیت و ضرورت:
در فرهنگ قرآن، از روزه به «صوم‏» تعبیر شده است . صوم در لغت‏به معنای برخاستن است‏بی‏آنکه بعد از آن کاری شود .
نزد بعضی صوم به معنای نگاه داشتن است . هر یک از دو معنا مناسبت دارد با معنای شرعی و آن نگاه داشتن خود است‏بر وجه شرع در روز از آنچه در شرع او را مفطر خوانند با نیت . (۱)
در جای دیگر آمده: صوم به معنای روزه . همچنین است صیام .
اصل آن امساک از مطلق فعل است، خوردن باشد، یا گفتن، یا رفتن .
صوم اسلامی امساک مخصوصی است از طعام و چیزهای دیگر که از طلوع فجر شروع شده و با رسیدن شب به پایان می‏رسد . (۲)
در التبیان از صوم چنین تعریف شده است:
«الصوم فی الشرع هو الامساک عن اشیاء مخصوصهٔ علی وجه مخصوص ممن هو علی صفات مخصوصهٔ و من شرط انعقاد النیهٔ .» (۳)
روزه در شرع، عبارت است از:
۱ ) خودداری کردن از خوردن اشیاء خاص و ویژه،
۲ ) بر وجه مخصوص،
۳) از کسانی که دارای خصوصیات ویژه هستند،
۴ ) به شرط بستن نیت .
▪ به هر تقدیر در رساله عملیه آمده:
روزه آن است که انسان برای اطاعت فرمان خدا، از اذان صبح تا مغرب، از چیزهایی که روزه را باطل می‏کند خودداری نماید .
▪ اهمیت:
اهمیت روزه آنقدر زیاد است که با زندگی و زنده ماندن انسان عجین است . روزه زباله‏ها و مواد اضافی و جذب نشده بدن را می‏سوزاند، و در واقع بدن را «خانه تکانی‏» می‏کند .
▪ ضرورت:
در این برهه از زمان، بخاطر مصنوعی گشتن زندگی و خوردنیها و نوشیدنیهای شیمیایی‏زا، زندگی و محیط زیست‏بشر، با خطر جدی مواجه گشته است .
یکی از بهترین راه درمان این همه بیماریهای جسمی و روانی «روزه درمانی‏» است که به روزه شکم، جسم را درمان بخشیم و با روزه نفس، جان و روان خود را .
یکی از فقره‏های دعای ماه رمضان که دعای بین المللی هم هست این است که: «اللهم اشف کل مریض‏» خدایا تمام بیماران جهان را شفاببخش .
به امید روزی که جهانیان به خاطر درمان بیماری جسمشان هم که شده سراسیمه به روزه درمانی روی بیاورند و عظمت‏های اسلام را قطره‏ای بنوشند .
● انواع روزه:
روزه به عبارات مختلف، تقسیمات مختلفی را به خود اختصاص می‏دهد .
تقسیمات روزه در فقه عبارت است از:
۱ ) روزه واجب،
۲ ) روزه حرام،
۳ ) روزه مستحب،
۴ ) روزه مکروه .
روزه‏های واجب عبارتند از:
۱ ) روزه ماه رمضان،
۲ ) روزه قضاء ماه رمضان،
۳ ) روزه کفاره،
۴ ) روزه قضای پدر [یا مادر] بر پسر بزرگتر،
۵ ) روزه‏های نذر و عهد،
۶ ) روزه‏های استیجاری .
▪ روزه‏های حرام عبارتند از:
۱ ) عید فطر (اول شوال)،
۲ ) عید قربان (دهم ماه ذی الحجهٔ)،
۳ ) روزه‏های ضرری،
۴) روزه‏های مستحبی زن و فرزند اگر حق شوهر از بین برود و باعث اذیت پدر و مادر شود جایز نیست .
روزه‏های حرام دیگر نیز هست که در کتابهای مفصل گفته شده است .
▪ روزه‏های مکروه عبارتند از:
۱ ) روزه روز عاشورا،
۲ ) روزی که انسان شک دارد روز عرفه است‏یا روز عید قربان،
۳ ) روزه میهمان بدون اجازه میزبان .
▪ روزه‏های مستحب:
روزه تمام روزهای سال، غیر از روزهای حرام و مکروه که در بالا بیان گشت، مستحب است، ولی بعضی از روزها تاکید بیشتری دارد . که برای توضیح بیشتر به رساله عملیه، به همین بخش مراجعه نمائید .
تقسیم روزه به اعتبار دیگر:
امیرالمؤمنین (ع) می‏فرمایند:
«صیام القلب عن الفکر فی الآثام افضل من صیام البطن عن الطعام‏» (۴)
روزه دل از [برای] اندیشه در [ترک] گناهان، بهتر از روزه شکم است از غذا خوردن و آشامیدن .
در این حدیث‏شریف به دو نوع روزه اشاره شد:
۱ ) روزه جان .
۲ ) روزه جسم .
روزه جسم مرحله نازله روزه است و گستره آن محدود به زمان خاص می‏باشد . روزه جسم و شکم آسان است و هر کس با اراده اندک می‏تواند از عهده آن برآید .
نخوردن و نیاشامیدن چند ساعت، چیزی نیست که برای یک انسان متدین مشکل ساز باشد . انسان توانایی دارد چندین روز، چیزی نخورد و نیاشامد و در عین حال زنده و سالم بماند .
آنچه مهم است، روزه جان است که دامنه بسیار گسترده دارد و در عین حال بسیار سخت و دشوار است . چیزی نیست که هر کس بتواند به آسانی بدان دسترسی پیدا کند و یا به صرف دست‏یازیدن به روزه جسم و شکم، بتواند بدان دست‏یابد .
ملازمه‏ای بین روزه جسم و روزه جان وجود ندارد . روزه جسم و شکم، تنها می‏تواند مقدمه‏ای برای رسیدن به مرحله روزه جان باشد . رفع و دفع از خطورات ذهنی، خیالات، شبهات، انگیزه‏ها و غرضها، شهوات عملی و . . . ، چیزی نیست که به صرف روزه جسم بدست آید .
در مرحله روزه دل، تمام اعضا و جوارح انسان روزه‏دار است .
گوش انسان روزه دارد . چشم و نگاه انسان روزه دارد . زبان انسان روزه دارد . ذهن انسان روزه دارد . نفس کشیدن و نفسها روزه دارند . در خوردن و خوابیدن و در خلوت و جلوت روزه دارند .
در حدیثی دیگر، امیرالمؤمنین (ع) می‏فرمایند:
«صوم النفس امساک الحواس الخمس عن سائر المآثم و خلو القلب من جمیع اسباب الشر» . (۵)
روزه جان، خودداری کردن حواس پنجگانه از باقیمانده گناهان است و خلوت و آسوده ماندن دل از تمام اسباب پلید .
اگر «جان‏» انسان روزه باشد، حواس پنجگانه، برای همیشه حواسش جمع خواهد بود وبه سوی پلیدیها و پلشتیها، پا نخواهد نهاد .
این نماز و روزه و حج و جهاد
هم گواهی دادنست از اعتقاد (۶)
علی (ع) می‏فرمایند:
«صوم النفس عن لذات الدنیا انفع الصیام‏» . (۷)
روزه جان از خوشیهای (پست) دنیا سودمندترین روزه‏ها است .
سرچشمه تمام بیماریهای روانی، شبهات علمی واخورده است و شهوات عملی .
برای مبارزه با این نوع بیماریهای خطرساز و خانمانسوز چه باید کرد؟
آیا با «سلاحهای هسته‏ای‏» می‏توان آن را مهار کرد؟ بطور یقین جواب این سؤال منفی است و اگر تمام سلاحهای گرم و سرد موجود در دنیا را بر سر «شهوات عملی‏» فرو نشانند، نه تنها شعله آتش آن خاموش نمی‏شود بلکه آتش آن شعله‏ورتر خواهد گشت . سرطان پنهانی است که با هیچ دارویی درمان نیابد .
تنها راه معقول مبارزه با آن، «سیر و سلوک علمی و عملی‏» است و این بدست نمی‏آید مگر از راه دین خداپسند و آن دین خداپسند، دین اسلام است که دارای شاخ و برگهای بیشماری است .
روزه یکی از شاخ و برگهای دین اسلام است که در درمان بیماریهای روانی بسیار نقش آفرین است، همانطوریکه به اعتراف دوست و دشمن، در درمان بیماریهای «تن‏» نقش بسزایی دارد .
در بخشی از کتاب «روزه روش نوین برای درمان بیماریها» آمده:
«امساک و روزه اختیاری و منظم، آثار مخصوصی در بدن پدید می‏آورد که بیماریهای غیر قابل علاج از نظر پزشکان را بهبودی می‏بخشد . همان بیماریهایی که اگر تمام داروها و وسایل پزشکی جهان را در اختیار پزشکان قرار دهید آنها را قابل علاج نمی‏دانند . » (۸)
● خلاصه:
چرا یک طبیب روسی براساس تجربیات و بدعت، بحث «روزه درمانی‏» را مطرح کرد و روزه درمانی هم نمود ولی مسلمانان از منابع و مبانی بزرگ اسلامی چنین استفاده‏هایی را نبردند و از غریبه‏ها، سبقت نگرفتند؟ !
آیا از کلام زیبای حضرت امیر (ع) «روزه درمانی و درمان هر بیماری‏» بدست نمی‏آید؟ ! معنای دقیق و عمیق این حدیث نورانی چه می‏تواند باشد؟ !
«صوم النفس امساک الحواس الخمس عن سائر المآثم و خلو القلب من جمیع اسباب الشر» یعنی چه؟
آیا با عمل به این حدیث زیبا تمام بیماریهای روانی و فراروانی درمان نمی‏گردد؟ ! آیا در صورت عمل به اینگونه روایات، جوامع انسانی به مدینه فاضله تبدیل نمی‏گردد؟ !
▪ فلسفه روزه
۱) تقویت اراده و ایمان:
علی (ع) می‏فرمایند:
«ان افضل ما توسل به المتوسلون الی الله سبحانه الایمان به و برسوله . . .»
همانا بهترین چیز که نزدیکی خواهان به خدای سبحان بدان توسل می‏جوید، ایمان به خدا و پیامبر، و جهاد در راه خداست، که موجب بلندی کلمه مسلمانی است و یکتا دانستن پروردگار که مقتضای فطرت انسانی است; و برپا داشتن نماز که آن ستون دین است، و دادن حق مستمندان - زکات - که واجب شرع مبین است . و روزه ماه رمضان که نگهدارنده از عقاب است - و بازدارنده عذاب (۹) ایمان به اینکه روزه ماه رمضان نگهدارنده از عقاب است و بازدارنده عذاب خود باعث تقویت ایمان می‏گردد و موجب امیدواری نسبت‏به سرنوشت آینده و چنین کاری ایمان و اراده انسان را قوی می‏کند و سرنوشت و آینده انسان را روشن و از هاله ابهام بدر می‏آورد .
علی (ع) در جای دیگر می‏فرمایند:
«علیکم بصیام شهر رمضان فان صیامه جنهٔ حصینهٔ‏» . (۱۰)
بر شما باد به روزه ماه رمضان، زیرا روزه این ماه سپری است، نگهدارنده از آتش جهنم .
۲) خودسازی:
روزه دروازه بزرگ عبادت است . به این معنا که خودسازی و مقاومت در انجام عبادات را از روزه باید شروع نمود . (۱۱)
امیرالمؤمنین در این زمینه می‏فرمایند:
«بندگان خدا; پرهیز از نافرمانی خدا، دوستان او را از در افتادن در حرامهای او نگهداشته است، و دل آنان را به ترس وی همراه داشته است; چندانکه شبها بیدارشان می‏دارد، و روزهای گرم را با تشنگی بر آنان به سر می‏آرد .
آسایش عقبی را با رنج دنیا به دست آورند، و سیرآبی - آنجا - را با تشنگی خوردن - در اینجا - .» (۱۲)
این پیام خداوند است که:
«فان مع العسر یسرا، ان مع العسر یسرا» . (۱۳)
به دنبال هر سیاهچاله، دو سپید چشمه‏ای است .
به دنبال هر تشنگی ای، تشریفات و تشویقاتی است و به دنبال هر گرسنگی و خودسازی، سودی .
امیرالمؤمنین (ع) در این زمینه به درمانگاه و درمانگران بزرگی اشاره می‏کند که هم مجهز به تمام امکانات درمانی هستند و هم مجهز به درمانگران متخصص .
می‏فرماید: «. . . خمص البطون من الصیام‏» . (۱۴)
مردمی که چشمانشان از گریه تباه، شکمهایشان از روزه لاغر، و به پشت چسبیده، لبهایشان از دعا خشک، و پژمرده گردیده، رنگها زرد از شب زنده داری - بسیار - بر رخسارشان گرد فروتنی پدیدار .
مولوی می‏گوید:
هست روزه ظاهر، امساک طعام
روزه معنا، توجه دان تمام
این دهان بستن دهانی باز شد
که خورنده دانه‏های راز شد
جوع مر خاصان حق را داده‏اند
تا شود از جوع شیر زورمند
به هر تقدیر «روزه درمانی‏» را بیگانگان از اسلام عزیز و روح آیات و روایات ما گرفته‏اند، نه اینکه خودشان خلاقیت‏به خرج داده‏اند و آن را کشف کرده‏اند .
سعدی گوید:
اندرون از طعام خالی دار
تا در او نور معرفت‏بینی
تهی از حکمتی بعلت آن
که پری از طعام تا بینی
حضرت امیر (ع) می‏فرمایند:
«والصیام ابتلاء لاخلاص الخلق‏» . (۱۵)
خداوند روزه را واجب کرد تا اخلاص آفریدگان آزموده گردد .»
اخلاص باید در آزمایشگاه بزرگ رمضان، کاربردی گردد، نه تنها اخلاص بلکه تمام تئوریهای دینی و ارزشی را باید آزمود و در آزمایشگاه بزرگ رمضان و . . . ، کاربردی ساخت .
در جای دیگر حضرت امیر (ع) می‏فرمایند:
«و مجاهدهٔ الصیام فی الایام المفروضات، تسکینا لاطرافهم، و تخشیعا لابصارهم . . .» .
و روزه گرفتنهای دشوار، در روزهایی که واجب است تا اندامشان بیارامد با این کار، و دیده‏هایشان خاشع شود و جانهاشان خوار . و سبک ساختن دلهای آنان، و بردن خودبینی از ایشان، به فروتنی که در این عبادتهاست: از چهره‏های شاداب را به تواضع برخاک سودن، و با چسبانیدن اندامهای پاکیزه بر زمین، خردی خویش را نمودن، و رسیدن شکمها به پشت‏به فروتنی و خواری به خاطر روزه داری .» (۱۶)
بیگانگان بی‏خبر، از روزه دراسلام یا روزه‏ها و امساک‏هایی که خود تجویز می‏کنند را، فقط ضامن سلامی تن و جسم تنها می‏دانند ولی غافل از اینکه روزه در اسلام، بر فراروان هم اثر گذار است و بسیاری از بیماریهای روانی، فشارهای عصبی و فشارهای روانی را می‏توان از طریق روزه درمان کرد . و راز اصلی از روزه در اسلام، دست‏یافتن به سلامتی جان است، که اگر انسان به سلامتی جان دست نیابد، تمام هستی خویش را باخته است .
ولی موحدان واقعی، شیعیان و انسانهای کامل سلامتی تن را مرتبه نازله روزه می‏دانند و هدف بلند از روزه، درمان روانهاو فراروان است‏بلکه برد و گستره روزه در اسلام، الی یوم القیامهٔ ادامه دارد .
۳ ) استکبار زدایی و استکبار ستیزی:
بنیانگذار استکبار، ابلیس رجیم است، برای درمان بیماری استکبار، باید به ستیز با آن برخاست و از راه جهاد اصغر و بدنبال آن جهاد اکبر، با آن به مبارزه پرداخت .
این جنگ الی یوم القیامهٔ ادامه خواهد داشت و پایان ندارد وصلح و سازش در آن صورت نمی‏گیرد . بقیه در صفحه ۳۶
حضرت امیر (ع) می‏فرمایند:
«اگر خدا رخصت کبر ورزیدن را به یکی از بندگانش می‏داد، به یقین منتی را بر پیامبران گزیده و دوستانش می‏نهاد، لکن خدای سبحان بزرگمنشی را بر آنان ناپسند دید وفروتنی را پسندید . پس پیامبران - از روی فروتنی - گونه‏های خود را بر زمین چسبانیدند، و چهره‏های خود را به خاک مالیدند، و برابر مؤمنان فروتنی نمودند و خود مردمانی مستضعف بودند . خدای‏شان به گرسنگی آزمود و به سختی مبتلایشان فرمود، و با ترس و بیماری امتحانشان کرد و با زیر و زبر کردنشان در سختیها، ایمانشان را پدید آورد .» (۱۷)
اهداف همه پیامبران استکبار زدایی و استکبار ستیزی بود از یک طرف و تربیت نیروی انسانی بود از طرف دیگر .
علی (ع) در جای دیگر می‏فرمایند، یکی از اهداف بزرگ عبادات از جمله روزه، استکبار زدایی است .
می‏فرمایند:
«والتصاق کرائم الجوارث بالارض تصاغرا، و لحوق البطون بالمتون من الصیام تزللا» . (۱۸)
و با چسبانیدن اندامهای پاکیزه بر زمین خردی خویش را نمودن، و رسیدن شکمها به پشت‏به فروتنی به خواری به خاطر روزه‏داری .
● خلاصه:
به هر تقدیر بحث در این زمینه، دامنه گسترده دارد و در این نوشتار به سه هدف و فلسفه بزرگ روزه که همان درمان جسم و جان است اشاره شد که عبارتند از:
۱ ) تقویت اراده و ایمان .
۲ ) خودسازی .
۳ ) استکبار زدایی و استکبار ستیزی .

رضا ساعی شاهی
پی‏نوشت‏ها:
۱ . بحارالانوار، ج‏۹۶، ص‏۲۵۵ .
۲ . ابوالفتح الجرجانی، سید امیر، تفسیر شاهی او آیات الاحکام، ج‏۱، تهران: نوید، ۱۳۶۲، ص‏۲۲۵ .
۳ . قرشی، سید علی اکبر، قاموس قرآن، ج‏۴، تهران: دارالکتب الاسلامیه، سوم، ۱۳۶۱، ص‏۱۶۵ .
۴ . التبیان، ج‏۱، ص‏۱۱۴ .
۵ . غرر الحکم و درر الکلم، ج‏۱، ص‏۴۱۶، چاپ بیروت .
۶ . همان .
۷ . مثنوی معنوی، دفتر پنجم، ۱۸۳ .
۸ . غرر الحکم، همان .
۹ . نهج البلاغه، خ‏۱۱۰، ترجمه دکتر شهیدی .
۱۰ . امالی طوسی، ج‏۲، ص‏۱۳۶ .
۱۱ . موسوی لاهیجی، سید حسین، روزه درمان بیماریهای روح و جسم، قم: جامعه مدرسین، ۱۳۶۴ .
۱۲ . نهج البلاغه، خ‏۱۱۴ .
۱۳ . سوره شرح، ۹۴، آیه ۴ و ۵ .
۱۴ . نهج البلاغه، خ‏۱۲۱ .
۱۵ . نهج البلاغه، حکمت ۲۴۴ .
۱۶ . نهج البلاغه، خ‏۱۹۲، خطبه قاصعه .
۱۷ . نهج البلاغه، خ‏۱۹۲ .
۱۸ . همان .