زندگی زیر گنبد کبود ...

همان‌طور که می‌دانیم، داستان‌ها در نحوه ارزیابی تجربیات روزمره ما و احساسات و هیجاناتی که به‌دنبال رویدادهای زندگی تجربه می‌کنیم، نقش اساسی دارند. توانائی خلق کردن و عکس‌العمل نشان دادن به داستان، توانائی است که تنها مختص نوع بشر است.
در واقع، مغز انسان طوری طراحی شده است که الگوهای منظمی را خلق کند و آنها را زنجیروار پشت سر هم قرار دهد و بین آنها روابط منطقی برقرار سازد و نهایتاً چنین طراحی‌های داستان‌گونه را به حافظه بلندمدت خود بسپارد. بنابراین، مغز همانند پردازش‌گری عمل می‌کند که همواره به بررسی امور به شکلی محتوادار و داستانی می‌پردازد. این داستان‌ها ممکن است تفکراتی خیالی باشند یا از دنیای واقعی برگرفته شده باشند.
اگر کمی دقت کنید همه خاطرات و تفکرات ما به شکل داستانی با مضمون‌های مختلف در ذهن ما نگهداری شده‌اند.
با در نظر گرفتن مطلب فوق، می‌توان به این نتیجه منطقی رسید که ذهن کودک ما ـ همانند بزرگسالان و حتی بیش از آن ـ آمادگی پذیرش و یادگیری و نگهداری مفاهیم داستان‌گونه را خواهد داشت. و اما از آن‌جا که کودکان دارای ذهنی تصویری و عینی هستند، امور تصویردار یا دارای مصداق واقعی را بهتر درک می‌کنند.
به عبارت دیگر برای این‌که کودک بتواند رویدادی را درک کند بهتر است آن را با چشم‌های خود و در قابلیت‌های مختلف ـ زندگی واقعی، نقاشی، فیلم و ... ـ تجربه کند تا این‌که یک عقیده صرف و انتزاعی را تنها به او آموزش دهیم. بنابراین، بهترین راهی که می‌توان کودک را با یک رویداد داستانی آشنا کرد این است که آن تجربه خاص را در قالب یک کتاب داستان یا فیلم کارتون یا تصاویر و غنی برایش عنوان نمائیم. در این‌جا بحث ما بیشتر معطوف به استفاده از کتاب داستان‌های آموزنده با تصاویر جذاب است که می‌توانند پیام‌ها و نکات و عقاید دلخواهمان را به بهترین شیوه به کودک منتقل نمایند.
چنین کتاب داستان‌هائی، باید متناسب با سطح رشدی و سن کودک طراحی شده باشند. چنین کتاب‌هائی وسیله آموزشی کاملی هستند که ارتباط تنگاتنگ با احساسات کودک، تجربه‌ها و دغدغه‌های او و نحوه حل مشکلات و اموری که کودک با آنها مواجه است، دارد. به‌علاوه کتاب‌هائی که محتویات داستانی خود را در قالب تصویر نشان می‌دهند کتاب‌های مصور یکی از بزرگ‌ترین توان‌مندی‌هائی را در جریان رشد خود، به‌دنبال آن است به وی عرضه می‌کند: توانائی تجسم دیداری (بصری)، تصاویری که کودک در کتاب می‌بیند با آن‌چه در تلویزیون مشاهده می‌کند، متفاوت است.
چراکه تصاویر کتاب همواره بر صفحه کاغذ پایدار باقی می‌ماند و هرگاه کودک اراده کند قابل دست‌یابی هستند و حتی کودک می‌تواند چندین بار و هر بار چندین دقیقه به تصاویر نگاه کند و به تخیل بپردازد در حالی‌که تصاویر دیداری تلویزیونی، گذرا هستند و حتی اگر دائماً از طریق فیلم‌ها و سی‌دی‌ها قابل مشاهده باشند نیز، گذرا هستند.
بدین معنی که در حال حرکتند و هر لحظه، تصویر لحظه‌ قبل از مقابل دید محو می‌شود، ضمن آن‌که قابلیت دسترسی آنها به راحتی کتاب نیست و کودک هرگاه که اراده کند، نمی‌تواند آن را در اختیار داشته باشد، به‌علاوه تصاویر کتاب قابل لمس با دست هستند و حتی می‌توان آن را با استفاده از هنرهائی نظیر کلاژ و یا برجسته‌سازی برای کودک ملموس‌تر نمود؛ بنابراین، با وجود پیشرفت و گسترش لوازم تجسم‌سازی دیداری، نباید از اهمیت و کارائی کتاب‌های داستان مصور در پرورش رشد و خلاقیت تجسم کودک غفلت نمود. بر این اساس، حتی می‌توان داستان‌هائی را که از خانواده خود یا از خاطراتمان برای کودک می‌گوئیم، برایش تصویرسازی کنیم یا از خود کودک بخواهیم، نقاشی آن را ترسیم نماید. می‌توانیم ویژگی‌های شخصیتی مطلوب را در قالب شخصیت‌های داستانی برای کودکان ترسیم نمائیم و در این راه، از داستان‌های مناسب و متناسب و کتاب‌های داستانی مفید، بهره جوئیم.
● فوائد کتاب خواندن برای کودکان
زمانی‌که کتاب خاصی را برای کودک انتخاب می‌کنیم، به‌دنبال آن هستیم که از طریق کتاب، پیغام یا هدف خاصی را که مطلوب ماست به فرزندمان انتقال دهیم. پس نوع کتابی که انتخاب می‌شود یا داستانی که برای کودک خوانده می‌شود، بیان‌گر ارزش‌ها یا مفاهیمی‌است که برای ما و خانواده ما مهم تلقی می‌گردد.
به‌علاوه، کتاب خواندن برای کودک باعث می‌شود که او لذت در کنار شما بودن و استفاده از محبت را با کتاب خواندن مرتبط سازد و بدین ترتیب، گوش کردن به داستان و کتاب‌خوانی برایش لحظاتی شیرین و خوشایند تلقی گردد. این انس با کتاب و داشتن خاطرات شیرین و همراهی با خانواده، فرایند کتاب‌خوانی را لذت‌بخش می‌سازد و علاقه به مطالعه و یادگیری را در کودک درونی می‌سازد. برای این‌که تأثیر کتاب داستان به حداکثر برسد، لازم است چند نکته مد نظر قرار گیرد:
▪ در انتخاب کتاب دقت به خرج دهیم: برای انتخاب، ضمن آن‌که اهداف و تمایلات خود را مد نظر قرار می‌دهید، علائق کودک، سن و دامنه توجه و توانائی تمرکز او را هم در نظر داشته باشید. در این زمینه می‌توانید از راهنمائی‌های روان‌شناسان کودک، معلمین و مربیان مهدکودک‌ها هم استفاده کنید. هم‌چنین اگر در بین والدین سایر کودکان، افرادی هستند که می‌دانید در این زمینه اطلاعات مناسبی کسب کرده‌اند، می‌توانید از تجربیات آنها هم استفاده نمائید. سعی کنید کتاب‌هائی را برگزینید که موقعیت‌های مطرح شده در آنها، برای کودک آشنا باشد و بیشترین سنخیت را با وضعیت کودک داشته باشد.
قهرمانان داستان کتاب بهتر است که هم سن و سال فرزند شما باشند و داستان کتاب در مورد تجربه‌های ساده روزمره که کودک طبیعتاً با آنها مواجه است باشد. کتاب‌هائی که مفاهیم عقیدتی، ارزشی، عاطفی و ... را در بر می‌گیرند، حساسیت و دقت توجه بیشتری را برای انتخاب می‌طلبند. چون باید مطمئن شوید، ارزش‌هائی که در کتاب مطرح می‌شوند با باورداشت‌ها و عقاید خانوادگی و فرهنگی شما ـ که می‌خواهید کودک را برطبق آنها پرورش دهید ـ در تضاد و تناقص نیست.
▪ برای کتاب خواندن، هدف خاصی در نظر داشته باشید: به‌جای این‌که توقع داشته باشید فرزندتان به داستانی که برایش می‌خوانید گوش بدهد و بلافاصله پیام موجود در داستان را درک کند و به آن عمل نماید، از قبل هدف کلی داستان را برای کودک و به زبان خود او توضیح دهید، آن‌گاه پس از خواندن قصه، مواردی را که در راستان هدف داستان بود برایش متمایز نمائید.
مثلاً در مورد داستان چوپان دروغ‌گو، ابتدا یک صحبت کلی از هدف داستان (دروغ نگفتن) و این‌که ممکن است دروغ‌گوئی چه پیامدهای بدی داشته باشد و پس از خواندن داستان، یک‌بار دیگر، پیامدها و مضراتی که دروغ‌گوئی برای قهرمان داستان به همراه داشت را به کودک گوشزد می‌کنیم. مطمئناً چنین شیوه‌ای در آموزش ارزش‌هائی نظیر راست‌گوئی به کودکان به مراتب مفیدتر، کار سازتر و صحیح‌تر از ترساندن کودک از عذاب آخرت و جهنم و تنبیه خداوند برای افراد دروغ‌گوست و بیشتر از عبارت کهنه ”دروغ‌گو دشمن خداست“، ارزش راست‌گوئی را برای کودک درونی می‌سازد؛ چون به شیوه‌ای کاملاً عینی و ملموس برای کودک بیان شده، اهدافش از قبل برای کودک توضیح داده شده و پیامدهای عمل به وضوح مشخص گردیده است.
▪ روحیه تفکر نقادانه را در کودک خود پرورش دهید: زمانی‌که داستانی را برای کودک می‌خوانید از او بخواهید که درباره اجزای داستان تفکر کند. با سئوالاتی که از او می‌پرسید، وادارش سازید که به مسائل مطرح‌ شده در داستان بیندیشید. مثلاً از او بپرسید که اگر جای قهرمان داستان بود، چه می‌کرد. یا این‌که به نظر او شیوه عملکرد قهرمانان داستان دست بوده؟ چه نتیجه‌ای از داستان می‌گیریم؟ یا قهرمان داستان چه راه‌های دیگری برای عمل کردن داشت.
▪ درباره داستان‌ها، به بحث بپردازید تا در خلال همین مباحثه‌ها کودک را به سمت هدف اصلی داستان سوق دهید: در این راه، یکی از شیوه‌های مؤثر این است که از کودک بخواهید خودش یک‌بار دیگر داستان را تعریف کند تا متوجه شویم کدام نکته‌ها را کودک بیش از بقیه به خاطر دارد. چون در واقع یادگیری وی از همین نکته‌هائی است که در خاطرش باقی مانده است. به‌علاوه، این کار کمک می‌کند پی ببرید کدام قسمت‌های داستان برای کودک جذاب‌تر بوده و در نتیجه توجه وی را به خویش جلب کرده و در خاطرش باقی مانده است. همین‌طور، می‌توان فهمید کودک چه نکته‌هائی را فراموش کرده یا مورد توجه قرار نداده که احتمالاً از نظر ما اهمیت داشته و در نتیجه آن نکات را یک‌بار دیگر برایش یادآوری می‌کنیم.
کودک در تعریف دوباره داستان به وضوح احساساتی را که نسبت به قهرمانان داستان و عملکردهایش داشته، بروز می‌دهد. سپس درباره داستان با کودک به بحث بپردازید. در گفت‌وگوی خود به ۳نکته تمرکز کنید:
۱) ارتباطی که کودک با شخصیت‌های داستان برقرار کرده است: ”کدام شخصیت داستان را بیشتر دوست داشتی؟“، ”آیا هیچ‌کدام از افراد توی قصه مثل خودت بودند؟“، کدام ویژگی‌های فلان شخصیت داستان شبیه خودت بود؟“
۲) پاسخ هیجانی که کودک به پیغام داستان می‌دهد: ”کدام بخش قصه، از همه قشنگ‌تر و بهتر بود؟“، ”بدترین بخش داستان کدام بود؟“، ”اگه می‌تونستی با شخصیت‌های داستان حرف بزنی با کدام‌یک حرف می‌زدی و بهش چی می‌گفتی؟“
۳) مرتبط کردن درس‌های مطرح شده در داستان با تجربیات زندگی واقعی.
به‌هر حال، ان‌چه مسلم است، خواندن داستان برای کودک چه از روی کتاب و چه از نجوا در گوش او نه تنها به وی درس‌های زندگی می‌آموزد، توان‌مندی‌های اجتماعیش را می‌پروراند، زیبائی‌های زبان و ادبیات را برایش نمودار می‌سازد و از طریق توجهی که از شما کسب می‌کند، لذت درونی را با مطالعه و کتاب‌خوانی و ادبیات پیوند می‌دهد. با هر بار قصه خواندن برای فرزند خود، این پیغام مهم را به او انتقال می‌دهید: ”داستان‌ها بسیار مهم و ارزش‌مند هستند.“

ندا نظربلند، دانشجوی دکترای روان‌شناسی

منبع : ماهنامه کودک