اعلم الدوله اولین شهردار مشروطه

پس از استقرار مشروطیت، مجلس شورای ملی با حضور وزیران، نمایندگان سیاسی داخل و خارج كشور و تعدادی از علما و مجتهدین در روز یكشنبه ۱۸ شعبان سال ۱۳۲۴ هـ.ق در كاخ گلستان رسماً افتتاح شد. مهم ترین وظیفه این مجلس تدوین و تصویب قانون اساسی مشروطه بود. مجلس قانون فوق را كه ابتدا نظامنامه خوانده می شد در پنجاه و یك ماده تدوین كرد و در روز چهاردهم ذی القعده سال ۱۳۲۴ هـ.ق به امضای مظفرالدین شاه و محمدعلی میرزا ولیعهد رسانید. در قانون تصویبی از شهر تهران به عنوان پایتخت و محل انعقاد مجلس شورای ملی نام برده شده است كه در این زمینه با تصویب قانون بلدیه در همین مجلس ساماندهی و اداره امور خدماتی شهر تهران به این سازمان كه متشكل از اداره مركزی، صحیه و معاونت عمومی، ارزاق و احصائیه، ساختمان مهندسی و تنظیف و محاسبات بوده واگذار می شود. بعدها دكتر خلیل خان ثقفی (اعلم الدوله) به عنوان نخستین رئیس بلدیه (شهردار) تهران و بعد از استقرار مشروطه برگزیده می شود.
دكتر خلیل خان ثقفی ملقب به اعلم الدوله فرزند حاج میرزا عبدالباقی حكیم باشی معروف به اعتضاد الاطباء (از پزشكان صاحب نام عصر ناصرالدین شاه) در ماه شعبان سال ۱۲۷۹ هـ. ق در تهران به دنیا آمد. تحصیلات مقدماتی را در تهران شروع كرد. ریاضیات و هیئت و نجوم را نزد میرزامحمد علی خان شیرازی و مقدمات علم طب را نزد پدرش و آقامحمدرضا قمشه ای فرا گرفت و در سال ۱۲۹۳ هـ.ق وارد دارالفنون شد. پس از چهار سال ضمن ادامه تحصیل به عنوان معلم زبان فرانسه و جغرافیا با تعیین ۱۲ تومان حقوق سالیانه در همان مركز مشغول به تدریس گردید. در سال ۱۳۰۵ هـ.ق در رشته طب فارغ التحصیل شد.
سپس دانشیار دكتر آلبو (از اساتید رشته طب دارالفنون) و بعد از آن استاد رشته طب دارالفنون و معلم كلیه دروس جدید در مدرسه نظام ناصری شد. وی اولین شخصی است كه در ایران به عنوان دكتر معروف و شناخته شده است زیرا تا آن تاریخ این عنوان مخصوص پزشكان فارغ التحصیل از اروپا بوده است. دكتر ثقفی در سال ۱۳۱۲ هـ.ق به كوشش دكتر «طولوزان» از شاه اجازه یافت كه جهت ادامه تحصیل به فرانسه سفر كند. در پاریس به ادامه تحصیل در رشته طب پرداخت.
در سال ۱۳۱۶ هـ.ق از طرف دولت ایران در مجلس شورای بهداشت بین المللی پاریس سمت نمایندگی را بر عهده داشت و چند ماه پیش از آغاز سلطنت مظفرالدین شاه به ایران مراجعت كرد و در دستگاه شاهی مقامی عالی یافت. سپس به عنوان پزشك مظفرالدین شاه و رئیس اطبای دولتی مشغول به كار شد. پس از فوت مظفرالدین شاه نیز مدتی در دستگاه شاهزاده ملك منصور میرزا شعا ع السلطنه پسر دوم مظفرالدین شاه به عنوان طبیب وی و مدتی نیز به عنوان معلم دارالفنون به تدریس طب مشغول بود.
مرحوم اعلم الدوله گذشته از مناصب اداری و فرهنگی، شخصی روشنفكر بود. مردی بود فاضل و اهل تتبع و نویسنده ای با انشای بسیار روان و سلیس. با شروع نهضت مشروطه به مشروطه خواهان پیوست و از طرفداران این نهضت بود و رابطه نزدیكی با سران مشروطیت داشت. وی با توجه به نفوذ و آشنایی كه با خانواده شاهی به خصوص مظفرالدین شاه داشت اقدامات موثری در این زمینه انجام داد.
نقل است بعد از فوت مظفرالدین شاه و روی كار آمدن محمدعلی شاه و سپس به توپ بستن مجلس، محمدعلی شاه از اعلم الدوله خواست كه شهادت دهد در زمان صدور فرمان مشروطیت و فوت شاه به عنوان پزشك بر بالین بستر وی حضور داشته است و مشاهده كرده مظفرالدین شاه در زمان صدور فرمان مشروطه از لحاظ جسمی و عقلی در حال عادی نبوده است.
مرحوم اعلم الدوله از این كار امتناع می نماید و مورد غضب شدید محمدعلی شاه واقع می گردد.۱
وی در دوره مشروطیت و پس از خلع محمدعلی شاه در زمان نیابت سلطنت علیرضاخان عضدالملك به ریاست اولین بلدیه (شهرداری) تهران انتخاب شد و چندی نیز پست های قنسول ایران در لوزان سوئیس و رئیس كل معارف و معاونت آن وزارتخانه را نیز بر عهده داشت.
اعلم الدوله گذشته از مقام استادی در رشته طب و علوم وابسته، در رشته های دیگر نیز تبحر داشت و با برخورداری از قلمی شیرین و جذاب، نوشته های ادبی او نیز در روشنگری عصر مشروطه بی اثر نبوده است. چندین تالیف نفیس در موضوعات مختلف از خود به یادگار گذاشته است كه تعدادی از این آثار به چاپ رسیده است كه از آن جمله می توان به كتاب های هزار و یك حكایت، خردنامه جاوید، ۱۵۰ مقاله یادگار عصر جدید، ترجمه كنت مونت كریستو، ترجمه قسمت هایی از افسانه های لافونتن، واژه نامه فرانسه به فارسی و فرهنگ فارسی به فرانسه اشاره كرد.
وی آشنایی كامل به زبان فرانسه داشت و تعدادی از كتب منظوم و منثور فارسی را به فرانسه ترجمه كرد كه از آن جمله می توان به كتاب باغ سرور اشاره نمود كه مجموعه ای است از ترجمه چندین داستان شیرین شعرای فارسی زبان از جمله نظامی، امیرخسرو دهلوی و جامی كه چندین بار در پاریس تجدیدچاپ شده است.
اعلم الدوله علاوه بر نگارش مقالات و كتب ادبی و ترجمه، در زمینه علمی نیز جزوات و كتب زیادی جهت تدریس در دارالفنون و دیگر مراكز علمی نوشت كه از آن جمله می توان به رسالاتی در باب حساب، شیمی، فیزیك، مثلثات و لگاریتم، جراحی، تشریح، پاتولوژی و... اشاره كرد.
او در زمان حیات خود موفق به دریافت چندین نشان علمی، لشكری و كشوری از دولت ایران و كشورهای دیگر شد كه از آن جمله نشان «لژیون دونور» از فرانسه، نشان «استانیسلاس» از روسیه، نشان «تاج پروس» از آلمان، نشان «فرانسواژوزف» از اتریش و... به وی اهدا شد. مرحوم اعلم الدوله در روز دوشنبه هفتم فروردین ماه ۱۳۰۳ شمسی فوت كرد و در قسمت شمالی حیاط اصلی گورستان امامزاده عبدالله شهر ری در آرامگاهی كه متعلق به سعدالدوله یكی دیگر از چهره های سرشناس عصر قاجار و مشروطه است به خاك سپرده شد.

پی نوشت ها:
۱- نقل از مقالات اعلم الدوله كه نزد آقای دكتر جمشید ثقفی امانت است.
دكتر ثقفی در حال حاضر استاد دانشگاه در آمریكاست.
* كارشناس ارشد
مریم فریام منش*

منبع : روزنامه شرق