دموکراسی چیست؟

بحث بر سر دموكراسی و یا به تعبیر امروزی مردمسالاری بدون شناخت بنیادهای آن، بحثی ناقص و نارسا است. اینكه امروزه بر سر موفقیت و عدم توفیق و سابقه دموكراسی سخن گفته می شود نیازمند و مستلزم آن است كه شاخصه های دموكراسی كه همان بنیادهای آن است را بشناسیم. بنیادهای دموكراسی و یا اركان آن مبتنی بر چهار ركن اساسی است و به هر حكومتی كه این اركان را در نظام سیاسی خود منظور كرده و بدان التزام نظری و عملی داشت نظام سیاسی دموكرات اطلاق می گردید. این اركان مهم عبارتند از:
۱- قانون اساسی
۲- نظام پارلمانی (مجلس)
۳- احزاب سیاسی
۴- مطبوعات آزاد.
در گذشته حكومت دموكراسی به حكومتی گفته می شد كه چه در قالب و شكل نظام مشروطه سلطنتی و چه در قالب و شكل جمهوری بر این اركان و بنیادهای ذكر شده استوار بوده است. از میان این اركان چهارگانه، قانون اساسی وجه تمایز اصلی نظام دموكرات با نظام های استبدادی در هر نوع آن اعم از پادشاهی (مونارشی)، الیگارشی، آریستوكراسی، فاشیستی، دیكتاتوری نظامی، میلیتاریستی (ارتش سالار) و غیره بوده است چرا كه در نظام دموكرات اختیارات و وظایف و قدرت فرمانروا اعم از پادشاه مشروطه یا رئیس جمهور یا فرمانروا بر مبنای قانون اساسی از حالت نامحدود درآمده و محدود و مقید می شود. مجلس و نظام پارلمانی نیز ركن دوم نظام دموكراسی است كه به وضع قوانین برای اداره جامعه پرداخته و آن را از خودمحوری و استبداد رای دور نگه می دارد. اما ركن سوم دموكراسی چه از نوع مشروطه سلطنتی و چه از نوع جمهوری، اگرچه بعد از قانون اساسی و نظام پارلمانی (مجلس) قرار می گیرد ولی از جهت اهمیتی كه در جلوگیری از خودكامگی دارد از دو ركن دیگر مهمتر جلوه می كند، به گونه ای كه گفته شده حكومت دموكراسی بدون احزاب سیاسی با دیكتاتوری فرقی ندارد ركن چهارم حكومت دموكراسی مطبوعات آزاد هستند كه نقش بسیار مهم اطلاع رسانی و آگاهی بخشی و به روز كردن و یا به روزآمد نمودن دانسته ها و اطلاعات عمومی و مردمی و فرهنگسازی عمومی در ابعاد سیاسی و اجتماعی و غیره و جهت دهی و تنویر افكار عمومی را به عهده دارند. به خصوص در جوامعی كه احزاب سیاسی وجود نداشته و فعالیت احزاب سیاسی تعطیل باشد فی المثل در مقاطعی از تاریخ ایران، مطبوعات نقش احزاب سیاسی و وظیفه و رسالت آنان را نیز به عهده می گرفتند.
این امر سبب شكنندگی مطبوعات در حوادث و رویدادها و تحولات سیاسی می گردید. امروزه ركن پنجمی نیز به اركان دموكراسی افزوده شده كه آن آزادی های مدنی است در قالب آزادی بیان و قلم و اندیشه و عقیده و آرمان و نیز توسعه نهادهای مدنی و اجتماعی كه از حقوق ملی و مردمی دفاع كنند به گونه ای كه دموكراسی بدون آزادی های مدنی بی معنی است و حكومت مردمسالاری بدون آزادی های مدنی بی وجه، بی پایه و بدون اساس تلقی می شود. اما دموكراسی دارای روش هایی برای اجرای اهداف و آرمان ها و منویات خود است كه مهمترین آنها استفاده از انتخابات و رای اكثریت و مراجعه به آرای عمومی در قالب انتخاب از میان كاندیداتورها یا نامزدهای نمایندگی مجلس، رئیس جمهور، شوراها، انتخابات محلی و شهرداری ها و غیره و نیز رفراندوم یا همه پرسی برای تایید یا رد مسئله ای اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و یا اقتصادی در قالب آری - نه= بلی - خیر است.
طبیعی و بدیهی است كه آرای عمومی و اكثریت فقط به مثابه روش های دموكراسی محسوب می شوند نه هدف دموكراسی. بنابراین جامعه و حكومت و دولتی كه صرفاً از روش های دموكراسی استفاده می كند و به آرمان دموكراسی پایبند نیست نمی تواند حكومتی دموكرات محسوب شود. خصوصاً امروزه در جهان حكومت ها و دولت ها سعی می كنند تا با تقلید صوری و ظاهری از روش های دموكراسی و نیز تشریفات قانونگذاری و ایجاد مجالس ملی خود را دموكرات و جلوه دهند و ما شاهد دموكراسی های غیرمستقیم از نوع دموكراسی های پارلمانتاریستی بسیاری در جهان هستیم.

دكتر صفر یوسفی*
*استادیار و مدیرگروه تاریخ
(عضو هیات علمی) دانشگاه آزاد اسلامی واحد نور

منبع : روزنامه شرق