درآمدی بر منشأ دین

▪ نویسنده: علیرضا قائمی نیا
مباحث مهم كلام جدید كه در قرون اخیر در عرصه‌ی دین‌پژوهی مطرح شده است، بحث منشأ دین است كه علل پیدایش دین را به عنوان یك پدیده‌ی مهم و تعیین كننده در تاریخزندگی بشر مورد بررسی قرار می‌دهد.
بحث منشأ دین، در واقع محصول عصر جدید است. از آن هنگام كه مناقشات كلامی در مفاهیم كتاب مقدس به سمت رسمیت یافتن تفسیرهای نوین و منطبق با علوم جدید از كتاب مقدس پیش می‌رفت، معلوم بود كه این جریان خروشان معترض، به تفسیر منطبق با علوم جدید از كتاب مقدس، قناعت نمی‌كند و در نهایت علامت سؤال اصلی را در برابر اصل دین و منشأ پیدایش آن خواهد نهاد.
با نگاهی به تاریخ مغرب زمین، درمی‌یابیم كه بعد از درگیری‌های شدید و طولانی كلیسا با دانشمندان و زیر سؤال رفتن وجهه‌ی قدسی دین به خاطر عملكرد ناصواب ارباب كلیسا، مواجهه‌ی دانشمندان علوم تجربی با دین و نگاه علمی آنان به آموزه‌ها و پدیده‌های دینیرواج یافت.
اصرار ارباب كلیسا بر ظواهر متون دینی و مقابله با نظریات جدید علمی، پرسش‌هایی از این دست را در اذهان برخی اندیشمندان مطرح ساخت كه آیا این امكان وجود ندارد كه آموزه‌های دیگر كتاب مقدس نیز فاقد پشتوانه‌ی قوی باشد؟ آیا اصل دین مسیحیت متخذ از وحی الهی بوده است؟ آیا همانگونه كه ارباب كلیسا عقاید علمی باطل خود را توجیه و بهدانشمندان تحمیل می‌كنند، اصل دین نیز این‌گونه نبوده است؟ آیا عوامل روانی واجتماعی، جدای از وحی الهی سبب پیدایش دین و گسترش آن نگشته است؟ این‌گونه بود كه بحث منشأ دین مطرح شد؛ تا جایی كه برخی جامعه‌شناسان گفتند، عوامل اجتماعی سبب پیدایش باورهای خاصی می‌شوند و منشأ دین نیز این عوامل خاص اجتماعی بوده است و ربطی به وحی الهی ندارد.
رونق بررسی علمی دین میان روان‌شناسان، جامعه‌شناسان و مردم‌شناسان با طرد تمام پیش‌فرض‌های فلسفی درباره‌ی دین، یعنی مسكوت گذاشتن وجود خدا در تبیین پدیده‌ی دین و استفاده از توصیف پدیده‌های دینی در جوامع مختلف و تحویل مفاهیم و مظاهر دینی به پدیده‌های عینی، در نهایت منجر به جستار از منشأ طبیعی دین و سبب پیدایش نظریات گوناگونی در این زمینه گردید.
كتابی كه هم‌اكنون با عنوان «درآمدی بر منشأ دین» به خوانندگان گرانقدر تقدیم می‌گردد، نگاهی است به نظریات موجود درباره‌ی منشأ دین كه در قالب دو مجموعه‌ی نظریات تكامل‌گرایانه و خداگرایانه مورد بحث قرار گرفته‌اند.
در بیان هریك از نظریه‌ها، ابتدا اصل نظریه با توجه به مبانی آن به تفصیل بیانشده و در نهایت از منظر نگارنده‌ی محترم مورد نقد و بررسی قرار گرفته است.
▪ فصل اول: نظریات تكامل‌گرایانه
۱) نظریه‌ی تكاملی(۱۱) و هم‌ارزی كاركردی
۲) نظریه‌ی جانمندانگاری
۳) نظریه عصر پیش از جانمندانگاری
۴) نظریه‌ی طبیعت‌گروی (۷۰)
۵) نظریه‌ی توتم‌ گروی
۶) نظریه‌ی روان‌زایی
▪ فصل دوم: نظریات خداگرایانه
۱) نظریه‌ی ترس از نومن
۲) كهن الگو
۳) امر مقدس
۴) علیت
۵) نظریه‌ی فطرت
۶) اسم الهی، منشأ دین

منبع : باشگاه اندیشه