بازگشت یک اولیس مجروح و خسته

● نگاهی به نمایش «چاه» به نویسندگی و کارگردانی کتایون حسین زاده
تنظیم رمان برای نمایش کاری بس دشوار است؛ زیرا کثرت موضوع، موقعیت و پرسوناژ، جامعیتی نامحدودتر دارد و تلخیص و تنظیم همه آنها بی آنکه به بن مایه های موضوعی و شاکله روایی اثر خدشه ای وارد شود، کار هر نویسنده و کارگردانی نیست. نمایش «چاه» که توسط کارگردان نمایش یعنی کتایون حسین زاده براساس رمان «جای خالی سلوچ» اثر محمود دولت آبادی برای اجرا آداپته شده، در زمره این نمایش هاست.
نمایش «چاه» اجرایی «داستان محور» دارد و عمدتاً به وضعیت مردسالارانه روستا نظر دارد و مرد یعنی «شوهر» را «سایه سر» زن و فرزندان به حساب می آورد. گرچه همه چیز به محیط روستا برمی گردد و رمان و نمایش هر دو روستایی محسوب می شوند، اما پرداختن به چنین موضوعاتی علاوه بر ویژگی های جامعه شناختی و آسیب شناسی جامعه روستایی، برای تماشاگران شهری هم حامل نوعی قیاس ذهنی اجتماعی و سیاسی است.داستان نمایش «چاه» به کارگردانی کتایون حسین زاده بسیار شبیه داستان «اولیس» (ادیسه) است.
اولیس زن و فرزندش را ترک می کند و با دیگران راهی جنگ «تروا» می شود. در غیاب او دیگران به همسرش «پنه لوپه» و فرزندش سخت می گیرند و خواستگاران زیادی خانه را اشغال می کنند. این در حالی است که امکان دارد خانواده اش از هم بپاشد. اولیس در آخرین لحظات بازمی گردد و در یک مبارزه، آنچه را که در معرض از دست دادنش بوده، دوباره به دست می آورد.
در داستان نمایش «چاه» هم «سلوچ» زن و چند فرزند و روستایش را ترک می کند و برای کار در معدن راهی مکانی دور می شود. او در پایان - درست موقعی که خانواده اش از دیگران آسیب فراوان دیده اند - با بدنی مجروح و خسته به کاشانه اش برمی گردد.
سفر این اولیس ایرانی فرصتی بوده که نویسنده آن یعنی محمود دولت آبادی به خودش داده تا بتواند به موقعیت ها، پرسوناژها و موضوعات زیادی شکل و موجودیت ببخشد و چون او نویسنده ای کثرت گراست و ذهنیتی «کلان نگر» دارد، لذا حتی وقتی اثرش برای نمایش تنظیم می شود، باز همان ساختار و تعریف «رمان» را حفظ می کند.
معمولاً داستانی که برای نمایش تنظیم می شود یا اساساً خود داستان هر نمایشی، تعداد موقعیت هایش چندان زیاد نیست؛ مگر آنکه نمایش طولانی تر از حد معمول باشد. چه بسا نمایش هایی که فقط به یک موقعیت می پردازند تا فرصت بیشتری برای «درون کاوی» و استفاده از «زبان نشانه مند و معنادار نمایش» برای نویسنده و کارگردان فراهم شود.
وقتی داستانی طولانی بر مبنای یک رمان برای نمایش تنظیم می شود، هوشمندی مضاعفی را طلب می کند، حتی با توجه به آنکه ساختار کلی اثر همچنان «رمان گونه» بماند، باز نویسنده باید در مورد دیالوگ ها، موقعیت ها و مخصوصاً روی چگونگی اجرای اثر عمیقاً بیندیشد و در ذهنش به کمک «الگوآفرینی» و قاب بندی صحنه ها برای تئاتر، وجوه عینی و ابژه متن روایی را تقویت و شکل دهی کند و این به «دراماتورژی» همه جانبه ای نیاز دارد.
در نمایش «چاه»، کتایون حسین زاده - در مقام تنظیم کننده متن - موفق شده با حفظ نسبی خط کلی درونمایه رمان «جای خالی سلوچ»، عوامل و عناصر مهم و گزینه ای آن را در یک نمایش زمان بندی شده ارائه دهد. او خودش کارگردان نمایش است و این به دراماتیزه شدن متن کمک فراوانی کرده و عملاً در اجرای عناصر و تعاریف نمایشنامه هم به عنوان یک مابه ازای خلاقانه به شکل موازی و هم ارز با متن اصلی خود را نشان می دهند و همه اینها حاصل دو ترفند هنری و هوشمندانه است:
۱) اول اینکه کتایون حسین زاده صحنه را به دو قسمت تقسیم کرده است. بخش عقب صحنه در حقیقت کاربری پشت صحنه پیدا کرده و در برابر چشم تماشاگر است و این سبب شده که مخاطب تغییر لباس، وضعیت و در نتیجه «عوض شدن پرسوناژها» را به چشم ببیند. این ترفند به عنوان یک واقعیت عینی با ایجاد نوعی «فاصله گذاری» با متن اصلی، «رمان گونگی» متن را در ذهن مخاطب به حاشیه می راند و همواره به او یادآوری می کند که آنچه می بیند، نمایش است نه روایت صرف رمان.
۲) دوم آنکه استفاده از «زبان نشانه ای تئاتر» که یکی از مهمترین ویژگی های این نمایش محسوب می شود، به شکل دیگری آن را از «رمان گونگی» دور کرده و به آن یک مقبولیت نسبی نمایشی و دراماتیک بخشیده است. کتایون حسین زاده این موضوع را با استفاده سنجیده از صحنه افزارها، مخصوصاً پارچه، نور و لباس محقق کرده است.
در این خصوص می توان به پارچه ای که زیر نور برای نشان دادن آب به کار گرفته می شود یا پارچه سفیدی که دو سر آن گره خورده و برای القای «مرده ای در کفن» از آن استفاده می شود و نیز برگرداندن چادر توسط زن محوری نمایش(مهرگان)، هنگامی که لحن و موضوع واگویه هایش تغییر می کند، اشاره کرد.
میزانسن های صحنه ها متناسب با کثرت موضوعات و حالات عاطفی بسیار پرتحرک و کنش مند هستند. یکی از ویژگی های ماندگار نمایش «چاه» آن است که تماشاگران با آنکه می بینند بازیگران در عمق صحنه و عیناً جلو چشم آنها تغییر لباس می دهند و به شکلی دیگر یا به هیئت پرسوناژ دیگری به جلو صحنه می آیند، اما باز با پرسوناژها همذات پنداری می کند. چرا؟ چون دراماتورژی نمایش برجسته تر و در نتیجه واقعی به نظر می رسد و بلافاصله بر «مجازی بودن» وقایع و آدم ها برتری می یابد و ذهن تماشاگر را از آن خود می کند.
سیر و جلوه این دراماتورژی تدریجی است و این با وجه روایی حوادث داستان نمایش همخوانی دارد. در نمایش «چاه» به کارگردانی کتایون حسین زاده، میزانسن ها با موقعیت پرسوناژها و مضامین مورد نظر نمایش تناسب دارند.استفاده از هر دو نوع نور «موضعی» و «رها» با توجه به متن انجام شده است. صحنه ای که پرسوناژهای «زن» و «مرد» هر کدام به نوبت و زیر نور موضعی برون فکنی می کنند و شیوه نوردهی هم نوبتی شده، زیباست و تناقض و تنافر این دو پرسوناژ را نسبت به هم، به گونه ای معنادارتر نشان می دهد. بازیگران پریزاد سیف و کرامت رودساز هر دو بازی های درخشانی را به نمایش می گذارند.
آنها پرسوناژهای محوری متن را به نمایشی ترین شکل ممکن به مخاطب می نمایانند. کرامت رودساز به تنهایی نقش ۱۴ پرسوناژ را با مهارت، توانایی و زیبایی قابل تحسین اجرا می کند، ضمن آنکه باید یادآور شد که ایفای این همه نقش توسط یک بازیگر از لحاظ کارگردانی و اجرای متن نیز آکنده از هوشمندی است؛ چون همین هم به نمایشی تر شدن و در نتیجه به فاصله گرفتن بیشتر از «رمان گونگی» متن کمک کرده است.
موسیقی نمایش که توسط حسین مجیدیان تدارک دیده شده و توسط خود او اجرا می شود، متناسب و همخوان با حوادث و مضمون نمایش است. این موسیقی ایرانی (که به طور زنده اجرا می شود) وجوه عاطفی اثر را تعمیق بخشیده است.
اما نکته ای را نباید فراموش کرد و آن هم این است که نمایش «چاه» تا حدی هم خسته کننده است و علتش به پس زمینه رمان گونگی متن و کثرت حوادث تلخ آن برمی گردد. معمولاً آن دسته از متون نمایشی که براساس حوادث متعدد شکل می گیرند و همگی رویدادها در یک چرخه عاطفی و ذهنی یکسان و همگون سیر می کنند، تا اندازه ای ملال آور می شوند، زیرا به جز لحظات پایانی و غایت مند آنها، هیچ فراز و فرود تنش زایی براساس تناقض در سنخیت و نوع حوادث، ایجاد نمی شود و این برای خوانندگان یک رمان که با ذهن(چشم درون) اثر را می خوانند، نه تنها ملال آور نیست، بلکه «درون گشت ذهنی» را برای آنان دلپذیر می سازد؛ اما در تئاتر تماشاگر همه چیز را به شکل بیرونی می بیند و مدتی طولانی شاهد یک سری حوادث ناگوار است که حادثه متفاوت و کوتاه پایان نمایش برای جبران وجوه عاطفی و ذهنی این حوادث متعدد که یک ساعت و نیم طول کشیده اند، کفایت نمی کند.
مضافاً اینکه این تعداد حوادث، خود حادثه پایانی را هم زیر سوال می برد و مایه سردرگمی و خستگی تماشاگر می شود. در نمایش «چاه» این ملال آوری به دلیل شاکله زیبا و موفقیت آمیز اجرا، به طور نسبی کاهش یافته، اما هرگز از بین نرفته؛ چون درونمایه نمایش بیشتر مناسب همان قالب «رمان» است. با وجود این نمایش «چاه» به کارگردانی کتایون حسین زاده به دلیل آموزه های نو، ابتکاری و دراماتیک اش به لحاظ کارگردانی و بازیگری دارای عناصر قابل تاملی است.

حسن پارسایی

منبع : روزنامه شرق