معنا و ماهیت حقیقی شب قدر

«قدر» در لغت به معنای اندازه و اندازه گیری است. (۱) «تقدیر» نیز به معنای اندازه گیری و تعیین است. (۲) اما معنای اصطلاحی «قدر»، عبارت است از ویژگی هستی و وجود هر چیز و چگونگی آفرینش آن (۳) به عبارت دیگر، اندازه و محدوده وجودی هر چیز، «قدر» نام دارد. (۴)بنابر دیدگاه حكمت الهی، در نظام آفرینش، هر چیزی اندازه خاص دارد و هیچ چیزی بی حساب و كتاب نیست. جهان حساب و كتاب دارد و بر اساس نظم ریاضی تنظیم شده، گذشته، حال و آینده آن با هم ارتباط دارد.استاد مطهری در تعریف قدر می فرماید: «... قدر به معنای اندازه و تعیین است... حوادث جهان... از آن جهت كه حدود و اندازه و موقعیت مكانی و زمانی آنها تعیین شده است، مقدور به تقدیر الهی است» (۵) .
پس در یك كلام، «قدر» به معنای ویژگی های طبیعی و جسمانی چیزهاست كه شامل شكل حدود، طول، عرض و موقعیت های مكانی و زمانی آنها می گردد و تمام موجودات مادی و طبیعی را دربر می گیرد.این معنا از روایات استفاده می شود؛ چنانكه در روایتی ازامام رضا (ع) پرسیده شد: معنای قدر چیست؟ امام (ع) فرمود: «تقدیر الشیء، طوله و عرضه»؛ «اندازه گیری هر چیز اعم از طول و عرض آن است» (۶) و در روایت دیگر، این امام بزرگوار در معنای قدر فرمود: «اندازه هر چیز اعم از طول و عرض و بقای آن است.» (۷)
بنابراین، معنای تقدیر الهی این است كه در جهان مادی، آفریده ها از حیث هستی و آثار و ویژگی هایشان محدوده ای خاص دارند. این محدوده با اموری خاص مرتبط است؛ اموری كه علت ها و شرایط آنها هستند و به دلیل اختلاف علل و شرایط، هستی، آثار و ویژگی های موجودات مادی نیز متفاوت است. هر موجود مادی به وسیله قالب هایی از داخل و خارج، اندازه گیری و قالب گیری می شود. این قالب، حدود، یعنی طول، عرض، شكل، رنگ، موقعیت مكانی و زمانی و سایر عوارض و ویژگی های مادی آن به شمار می آید. پس معنای تقدیر الهی در موجودات مادی، یعنی هدایت آنها به سوی مسیر هستی شان است كه برای آنها مقدر گردیده و در آن قالب گیری شده اند. (۸)
اما تعبیر فلسفی قدر، اصل علیت است. «اصل علیت همان پیوند ضروری و قطعی حوادث با یكدیگر و این كه هر حادثه ای تحتم و قطعیت ضروری و قطعی خود و نیز تقدر و خصوصیات وجودی خود را از امری یا اموری مقدم بر خود گرفته است. (۹) اصل علیت عمومی و نظام اسباب و مسببات بر جهان و جمیع وقایع و حوادث جهان حكم فرماست و هر حادثی، ضرورت و قطعیت وجود خود و نیز شكل و خصوصیت زمانی و مكانی و سایر خصوصیات وجودی اش را از علل متقدمه خود كسب كرده است و یك پیوند ناگسستنی میان گذشته و حال و استقبال میان هر موجودی و علل متقدمه او هست».
(۱۰)اما علل موجودات مادی تركیبی فاعل، ماده و شرایط و عدم مانع است كه هر یك تاثیر خاص بر آن دارند و مجموع این تاثیرها قالب وجودی خاصی را شكل می دهند. اگر تمام این علل و شرایط و عدم مانع، كنار هم گردآیند، علت تامه ساخته می شود و معلول خود را ضرورت و وجود می دهد كه از آن در متون دینی به «قضای الهی» تعبیر می شود، اما هر موجودی با توجه به علل و شرایط خود قالبی خاص دارد كه عوارض و ویژگی های وجودی اش را می سازد و در متون دینی از آن به «قدر الهی» تعبیر می شود.با روشن شدن معنای قدر، امكان فهم حقیقت شب قدر نیز میسر می شود. شب قدر شبی است كه همه مقدرات تقدیر می گردد و قالب معین و اندازه خاص هر پدیده، روشن و اندازه گیری می شود. شب قدر یكی از شب های دهه آخر ماه رمضان است. طبق روایات ما، یكی از شب های نوزدهم یا بیست و یكم و به احتمال زیادتر، بیست و سوم ماه مبارك رمضان است. (۱۱) در این شب ـ كه شب نزول قرآن به شمار می آید ـ امور خیر و شر مردم و ولادت، مرگ، روزی حج، طاعت، گناه و خلاصه هر حادثه ای كه در طول سال واقع می شود، تقدیر می گردد. (۱۲) شب قدر همیشه و هر سال تكرار می شود. عبادت در آن شب، فضیلت فراوان دارد و در نیكویی سرنوشت یك ساله بسیار موثر است. (۱۳) در این شب تمام حوادث سال آینده به امام هر زمان ارائه می شود و وی از سرنوشت خود و دیگران باخبر می گردد.
بنابراین، می توان گفت شب قدر، شب تقدیر و شب اندازه گیری و شب تعیین حوادث جهان ماده است.
این مطلب مطابق آیات قرآنی نیز است؛ زیرا در آیه ۱۸۵ سوره مباركه «بقره» آمده: «ماه رمضان كه در آن قرآن نازل شده است». طبق این آیه، نزول قرآن (نزول دفعی) در ماه رمضان بوده است و آیات ۳ ـ ۵ سوره مباركه دخان تصریح دارد كه نزول (دفعی) قرآن در یك شب بوده است كه از آن به شب مبارك تعبیر شده است. همچنین در سوره مباركه قدر تصریح شده است كه قرآن در شب قدر نازل شده است.
پس با جمع آیات بالا روشن می شود:
۱) قرآن در ماه رمضان نازل شده است.
۲) قرآن در شبی مبارك از شب های ماه مبارك رمضان نازل شده است.
۳) این شب، در قرآن شب قدر نام دارد.
۴) ویژگی خاص این شب بر حسب آیات سوره مباركه «دخان» دو امر است:
الف) نزول قرآن.
ب) هر امر حكیمی در آن شب مبارك جدا می گردد.
اما سوره مباركه قدر كه به منزله شرح و تفسیر آیات سوره مباركه «دخان» است، شش ویژگی برای شب قدر می شمارد:
الف) شب نزول قرآن است.
ب) این شب، شبی ناشناخته است و این ناشناختگی به دلیل عظمت آن شب است.
ج) شب قدر از هزار ماه بهتر است.
د. در این شب مبارك، ملائكه و روح با اجازه پروردگار عالمیان نازل می شوند و روایات تصریح دارند كه آنها بر قلب امام هر زمان نازل می شوند.
۵) این نزول برای تحقق هر امری است كه در سوره «دخان» بدان اشاره رفت (من كل امر) و این نزول ـ كه مساوی با رحمت خاصه الهی بر مومنان شب زنده دار است ـ تا طلوع فجر ادامه دارد (سلام هی حتی مطلع الفجر) .
و شب قدر، شب تقدیر و اندازه گیری است؛ زیرا در این سوره ـ كه تنها پنج آیه دارد ـ سه بار «لیله القدر» تكرار شده است و این نشانه اهتمام ویژه قرآن به مسأله اندازه گیری در آن شب خاص است. مرحوم كلینی در كافی از امام باقر (ع) نقل می كند كه آن حضرت در جواب معنای آیه «انا انزلناه» فرمودند: «آری شب قدر، شبی است كه همه ساله در ماه رمضان و در دهه آخر آن، تجدید می شود. شبی كه قرآن جز در آن شب نازل نشده و آن شبی است كه خدای تعالی درباره اش فرموده است: «در آن شب هر امری با حكمت، متعین و ممتاز می گردد». آنگاه فرمود: «در شب قدر، هر حادثه ای كه باید در طول آن سال واقع گردد، تقدیر می شود؛ خیر و شر، طاعت و معصیت و فرزندی كه قرار است متولد شود یا اجلی كه قرار است فرا رسد یا رزقی كه قرار است برسد و...». (۱۴)

پی نوشت:
.۱ قاموس قرآن، سیدعلی اكبر قرشی، ج ،۵ ص ۲۴۶ و ۲۴۷
.۲ همان، ص .۲۴۸
.۳ المیزان، سید محمدحسین طباطبایی، ج ۱۲ ص ۱۵۰ و .۱۵۱
.۴ همان، ج ،۱۹ ص .۱۰۱
.۵ انسان و سرنوشت، شهید مطهری، ص .۵۲
.۶ المحاسن البرقی، ج ،۱ ص .۲۴۴
.۷ بحارالانوار، ج ،۵ ص .۱۲۲
.۸ المیزان، ج ،۱۹ ص ۱۰۱ ـ ۱۰۳
.۹ انسان و سرنوشت، ص .۵۳
.۱۰ همان، ص ۵۵ و ۵۶
.۱۱ اقبال الاعمال، سیدبن طاووس، تحقیق و تصحیح جواد قیومی اصفهانی، ج ،۱ ص ۳۱۲ و ۳۱۳ و ۳۷۴ و ۳۷۵
.۱۲ الكافی، كلینی، ج ،۴ ص ۱۵۷
.۱۳ المراقبات، ملكی تبریزی، ص ۲۳۷ ـ ۲۵۲
.۱۴ المیزان فی تفسیر القرآن، ج ،۲۰ ص ۳۸۲؛ بحث روایی ذیل سوره مباركه قدر.

منبع : روزنامه ابرار