«عدالت» در هستی، «عدالت» در جامعه

«عدالت» از پرپیشینه ترین و معروفترین مفاهیم و ارزشها در طول تاریخ بشری است. اگر به ادبیات مکتوبی که از قدیمی ترین حکیمان و اندیشمندان به دست ما رسیده، نگاهی بیندازیم، در می یابیم که همه بدون استثنا، بدین مفهوم توجه داشته اند. از حکیمانی چون، بودا، کنفسیوس، لائوتسه و زرتشت تا پیامبران سه دین ابراهیمی و از فیلسوفان مطرح یونان باستان تا تفکر سکولاری که در جهان جدید مطرح شده، همه توجهی قابل اعتنا به مفهوم عدالت داشته اند.
این تکثر در تأمل بر عدالت، تکثر و تنوعی مثال زدنی در رویکردها، روشها و مضامین را نیز به وجود آورده است، به گوونه ای که ما هم اکنون با طیفی از آرای مختلف در باب عدالت روبرو هستیم. البته در مقام روش، گاهی روش تجربی برای رسیدن به معنای این ارزش به کار رفته است و گاهی روش عقلی و منطقی اتخاذ شده است. در برخی آرا حتی روش نقلی برای فهم عدالت مورد توجه قرار گرفته است؛ یعنی به تاریخ تفکر و تمدن بشری توجه شده است. رویکردها نیز گاه پدیدارشناسانه، شهودگرایانه، هستی شناسانه و معرفت شناسانه بوده اند.
با همه اینها، شاید معروفترین تنوع آرا با تکیه بر موضوعات مختلفی که برای عدالت مدنظر بوده اند، به وجود آمده است. گاهی موضوع عدالت، هستی بوده است. در این ساحت، عادلانه بودن یا غیرعادلانه بودن جهان هستی مورد توجه است. همانطور که می دانیم، تفکر دینی تفکری است که به عادلانه بودن جهان هستی اشاره دارد. این اصل مهم تفکر دینی که جهان نسبت به خوب و بد بی تفاوت نیست، به بهترین نحو، عادلانه دیدن هستی از منظر تفکر دینی را نشان می دهد. تفکر اخلاقی در یونان باستان نیز- که سه چهره مطرح آن سقراط، افلاطون و ارسطو هستند- چنین رویکردی را نسبت به عدالت قایل است و عدالت را در سطح هستی درنظرمی گیرد و پس از آن، این تعریف را به دیگر ساحتها تعمیم می دهد.در مقابل این تفکر، برخی نحله های فکری مدرن قرار دارند که صحبت کردن از عدالت در جهان هستی را نه باطل، بلکه بی معنا می دانند. به زعم این نحله ها و مکتبها، انسان توان سخن گفتن در باب عادلانه بودن و غیرعادلانه بودن جهان هستی را ندارد و در این سطح، باید موضع «نمی دانم» و «لاادری» را انتخاب کند.عدالت همچنین در سطح فرد انسانی نیز مورد توجه بوده است. در این مقام، عدالت نه یک صفت برای جهان هستی، بلکه شاخصی برای عمل فردی و قوای نفس مورد تأکید بوده است. در اینجا، منظور، عادلانه بودن یا غیرعادلانه بودن هستی نیست، بلکه تأکید می شود که قوای انسان - مانند قوای جسمی، ارادی و فکری - چگونه و با چه مکانیسمی می توانند عمل کنند که بهترین فضایل و نیکیها کسب شوند، یا این که عمل فرد چگونه عادلانه میشود. به تعبیر دیگر، عدالت در سطح فردی یا به معنای تعادل و توازن قوا یا به معنای عمل عادلانه است. تفکر دینی به این نوع از عدالت نیز توجه بسیاری داشته است و تفکر جهان قدیم، عدالت را در بادی امر در سطح هستی در نظر می گیرد و آنگاه یکی از نمادهای آن را در سطح فردی می داند و بر تعادل و توازن قوا و عمل عادلانه متمرکز می شود.
اما شاید یکی از مهمترین تفاوتهای تفکر اخلاقی جهان جدید با تفکر اخلاقی جهان قدیم، تأکید بر نوع متفاوتی از عدالت است. تفکر اخلاقی جهان جدید، عادل بودن را صفت جامعه، فرهنگ و سیاست نیز در نظر می گیرد و تنها به عدالت یا بی عدالتی هستی، قوا و اعمال انسانی توجه ندارد. بی تردید، بین این سه نوع عدالت- یعنی عدالت هستی شناسانه، عدالت فردگرایانه و عدالت جامعه محورانه- ارتباطات نزدیک و تودرتویی وجود دارند، اما آنچه این سه نگاه را از یکدیگر جدا می کند، تأکید بر یکی و کمرنگ کردن دو نوع دیگر عدالت است.
متفکر مطرحی که در جهان جدید در باب عدالت سخن گفته «جان رالز» است که مبتنی بر اندیشه های اخلاقی «کانت»، نظامی فلسفی خاصی را در مورد عدالت ارائه وتوسعه داده است. اگر نگاهی به این نظام بیفکنیم، در می یابیم که پرسش اصلی وی نه سامان نظامی در باب عدالت هستی و یا فرد، بلکه سخن گفتن از این نکته است که جامعه عادلانه چگونه جامعه ای است و چگونه می توان آزادی و دیگر ارزشهای بشری را در این نظام بازتعریف کرد.
کتاب «نظریه ای در باب عدالت» رالز دقیقاً با تأکید و تمرکز بر این پرسشها شکل می گیرد؛ هرچند وی در جایگاهی دیگر می کوشد، نقش و اهمیت عدالت فردی و فضایل مهم را در این نظام مشخص کند.
به هر حال، عدالت را با تکیه بر مفاهیم متفاوتی می توان مورد بررسی قرار داد و یکی از این مفاهیم، البته موضوع عدالت است. موضوع عدالت نیز در سه ساحت قابل بررسی است. گاهی موضوع عدالت، جهان هستی است و عادل یا ناعادل بودن به عنوان صفات هستی در نظرگرفته می شوند. برخی مواقع نیز عادل و غیرعادل بودن، صفات افراد یا قوای آنها هستند. اما بیشترین حجم ادبیاتی که در جهان جدید با محوریت عدالت شکل گرفته اند، به عدالت از نظر صفت اجتماع، فرهنگ و سیاست توجه دارند. برای هر گونه سخن گفتنی از عدالت تأکید بر این تمایز بسیار حیاتی است. این نکته ای است که در نوشتارها و گفتارهایی که در دیار ما در خصوص عدالت موجودند، کمتر مورد تأکید قرار می گیرد.

سپهر نیک گوهر

منبع : روزنامه قدس