ایران و مسائل بین‌المللی راهبری اینترنت

● شناخت ماهیت راهبری اینترنت
اصطلاح «راهبری اینترنت»۲، که در واقع، اصطلاحی نامشخص، مبهم و نارساست، برای معرفی طرز مدیریت فنی «منابع اینترنتی»۳، شامل «نام‌های دامنه‌ها»۴[چطور سرور نام‌های دامنه (DNS) کار می‌کند؟] «نشانی‌های اینترنتی»۵، «پروتکل‌های اینترنتی»۶ و «سیستم راه‌یابی کاربران»۷ [چطور مسیر‌یاب کار می‌کند؟] در سطح جهانی، به کارگرفته می‌شود. در نخستین «اجلاس جهانی سران درباره جامعه اطلاعاتی» (ژنو: ۱۰ تا ۱۲ دسامبر ۲۰۰۳)، این سؤال مطرح شد که منابع اصلی اینترنت، که مواد ساختاری مهم جامعه اطلاعاتی را تشکیل می‌دهند، چه گونه باید اداره شوند.
- برخی از دولت‌ها و به ویژه ایالات متحده آمریکا و کشورهای عضو اتحادیه اروپایی، با برخورداری از حمایت بخش خصوصی، استدلال می‌کردند که مؤسسه خصوصی موسوم به «بنگاه اختصاص‌دهی نام‌ها و شماره‌های اینترنت»۸، با وجود محدود بودن صلاحیت‌های آن به مدیریت فنی اینترنت، می‌تواند همچنان به عنوان سازمان اصلی اداره کننده آن باقی بماند.
- دولت‌های دیگر، که از سوی چین و کشورهای عضو «گروه ۲۰»، مانند برزیل، آفریقای جنوبی، ایران و هند، مورد حمایت قرار گرفته بودند، استدلال‌های خود را بر معنای وسیع «راهبری اینترنت»، استوار ساخته بودند. براساس دیدگاه دولت‌های اخیر، این راهبری نه تنها نام‌های دامنه‌های اینترنتی و سیستم راه‌یابی کاربران را در بر می‌گیرد، بلکه موضوع‌های دیگر مربوط به اینترنت، مانند پیام‌های ناخواسته و محتواهای غیرقانونی را نیز شامل می‌شود. این دولت‌ها علاقه داشتند که کل نظام راهبری اینترنت، زیر چتر یک سازمان بین‌الدول وابسته به ملل متحد و به ویژه، «اتحادیه بین‌المللی ارتباطات دور»۹، که میزبان «اجلاس جهانی سران درباره جامعه اطلاعاتی» بود، قرار گیرد.
- نمایندگان سازمان‌های غیردولتی عضو جامعه مدنی، در عین حال که از «بنگاه اختصاص‌دهی نام‌ها و شماره‌های اینترنت» انتقاد می‌کردند، راه حل سازماندهی بین‌الدول را مورد حمایت قرار نمی‌دادند و از یک «مکانیسم غیرمتمرکز»، با سازمان‌های مختلف و مسئولیت‌های هسته‌ای مختلف، طرفداری می‌نمودند.
به این گونه، اختلاف بین حمایت کنندگان اداره اینترنت از طریق یک سازمان بین‌الدول، مانند «اتحادیه بین‌المللی ارتباطات دور» و حمایت‌کنندگان «بنگاه اختصاص‌دهی نام‌ها و شماره‌های اینترنت»، موضوع راهبری اینترنت را به صورت یک نشانه شاخص تعارض در سیاست‌های جهانی درآورد. تا جایی که روزنامه «واشنگتن پست» این سؤال را مطرح کرد که آیا «اجلاس جهانی سران درباره جامعه اطلاعاتی» می‌خواهد اختیار کنترل اینترنت را به سازمان ملل متحد واگذار کند؟ مشابه این اختلاف، در معارضه «بنگاه اختصاص‌دهی نام‌ها و شماره‌های اینترنت» علیه «اتحادیه بین‌المللی ارتباطات دور» یا سازمانی مشابه آن، در مورد تأسیس «صندوق همبستگی دیجیتال»۱۰ نیز به خودنمایی پرداخت. به طوری که این تعارض به مهم‌ترین اختلاف مرحله نهایی فرایند «اجلاس جهانی سران درباره جامعه اطلاعاتی» در ژنو تبدیل شد.
در ابتدای امر، چنین به نظر می‌رسید که مباحثه تعارض‌آمیز مربوط به راهبری جهانی اینترنت، مباحثه‌ای راجع به یک مسأله واحد و در دو سطح مختلف است. به طوری که بر مبنای آن، متخصصان فنی می‌توانند درباره مسائل فنی و سیاستمداران، در مورد مسائل سیاسی، به بحث بپردازند در این میان، حمایت‌کنندگان «بنگاه اختصاص‌دهی نام‌ها و شماره‌های اینترنت»، استدلال می‌کردند که راهبری اینترنت یک موضوع تکنیکی است و از طریق یک بنگاه خصوصی، بهتر می‌تواند ساماندهی شود. در برابر آنان، هواداران مداخله «اتحادیه بین‌المللی ارتباطات دور» یا یک سازمان‌ جهانی مشابه آن، معتقد بودند که راهبری اینترنت، مسأله‌ای سیاسی است و باید تحت حاکمیت‌ دولت‌های عضو سازمان ملل متحد قرار داشته باشد. در چنین شرایطی، هرگونه «سازش»‌برای مجزا ساختن موضوع‌های فنی و سیاسی و واگذاری تعدادی از مسئولیت‌های امور اینترنت به هر کدام از دو سازمان رقیب، به سبب پیچیدگی مسأله مدیریت اینترنت، غیر ممکن به نظر می‌رسید.
به طور کلی، مسأله مهم راهبری اینترنت آن است که جنبه‌های فنی و سیاسی آن، وابستگی زیادی با هم دارند و تفکیک آن‌ها به دو بخش جداگانه، امکان‌پذیر نیست. زیرا کنترل فنی سیستم راه‌یابی کاربران، به ثبات و امنیت اینترنت، که پیش شرط کارآیی اقتصاد جهانی است، بستگی دارد و به همین لحاظ، ایجاد دامنه‌های جدید سطح بالا برای کاربرد اینترنت، همانند ایجاد «یک قلمرو جدید در فضای سیبرنتیک» است و آثار و نتایج اقتصادی و سیاسی اجتناب‌ناپذیری پدید می‌آورد. [سایکو سایبرنتیک چیست؟]
اکنون، همگرایی بین تلفن متحرک و ارتباط اینترنتی، به سبب توجه خاص به «تلفن اینترنتی»، به سوی ادغام «نظام شماره‌گذاری اینترنت»۱۱ و «نظام شماره‌گذاری تلفن»۱۲ پیش می‌رود و بر اثر آن، بین دو شیوه متفاوت اختصاص‌دهی - از بالا به پائین و تحت حاکمیت دولت‌های ملی برای شماره‌های تلفن و در برابر آن، از پائین به بالا، ازطریق شبکه‌های خصوصی جهانی برای شماره‌های اینترنت - اختلاف و تعارض ایجاد می‌شود.
موضوع‌هایی مانند نام‌های دامنه‌ها و انتخاب یا تعیین نمایندگان کاربران، که راجع به آن‌ها، در چارچوب فعالیت‌های «بنگاه اختصاص‌دهی نام‌ها و نشانی‌های اینترنت»، بررسی‌ها و تصمیم‌گیری‌های چاره‌جویانه صورت می‌گیرند، نیز همه جنبه سیاسی دارند و تفکیک آن‌ها از مسائل فنی، میسر نیست.
«ولفگانگ کلینواکتر»۱۳، استاد آلمانی حقوق ارتباطات، درباره ماهیت حقوقی راهبری اینترنت چنین نوشته است:
«... در راهبری اینترنت، نمی‌توان بین جنبه‌های سیاسی (مقررات‌گذاری) از یک سو و جنبه‌های فنی (آزادی فعالیت) از سوی دیگر، تفکیک قائل شد. فضای سیبرنتیک همان گونه که «لارنس لیسیگ»، محقق آمریکایی مسائل اینترنت استدلال کرده است، برای کسانی که به مقررات‌گذاری و آزادی فعالیت می‌اندیشند، خصوصیات جدیدی دارد و درک تازه‌ای درباره چگونگی مقررات‌گذاری و زمینه‌های آن، ایجاب می‌کند. فضای مذکور، ما را در شرایطی قرار می‌دهد که ناچار می‌شویم به فراسوی چشم‌انداز حقوقی و فراسوی قوانین و مقررات‌گذاری‌ها و هنجارسازی‌ها بنگریم. در فضای واقعی، ما این موضوع را که دولت چه گونه - از طریق قوانین اساسی، قوانین‌ عادی و سایر منابع حقوقی - قانونگذاری می‌کند، می‌پذیریم. اما در مورد فضای سیبرنتیک باید درک کنیم که چه گونه رویه عملی، مقررات‌گذاری‌ می‌کند و چه گونه نرم‌افزارها و سخت‌افزارها که مشخصات فضای سیبرنتیک را تعیین می‌نمایند، زمینه‌های مقررات‌گذاری‌ آن را به همان صورت که هست، فراهم می‌سازند. به عبارت دیگر، در فضای سیبرنتیک، «قانونگذاران»‌شامل خود توسعه‌دهندگان فنی، تدارک دهندگان و کاربران خدمات اینترنت هستند...» (۱)
به این ترتیب، می‌توان گفت که تعارض‌‌ شدید مربوط به راهبری اینترنت که در دومین مرحله «اجلاس جهانی سران درباره جامعه اطلاعاتی» خودنمایی کرد، از یک اختلاف مربوط به منافع معمولی بین دو یا چند دولت، فراتر رفته است و به یک مناقشه مفهومی و فلسفی بنیادی بین طرف‌های مختلف در مورد چگونگی سازمان‌دهی جهانی اینترنت و فراتر از آن، چگونگی مدیریت «جامعه اطلاعاتی»، که براساس کاربرد اینترنت به عنوان مهم‌ترین ساختار این جامعه استوار است، تبدیل شده است.
بنابراین، تعارض کنونی در مورد راهبری اینترنت را تنها با توجه به سابقه تاریخی آن، می‌توان درک کرد. باید در نظر داشت که از دهه ۱۹۷۰، ایجاد هماهنگی و در موارد ضروری، مدیریت منابع اصلی اینترنت، به شیوه پائین به بالا و بیشتر به وسیله خود توسعه‌‌دهندگان فنی، تدارک‌دهندگان و کاربران خدمات اینترنتی و بدون مداخله دولتی، صورت می‌گرفت. به همین جهت، برخلاف ارتباطات دور و ارتباطات رادیویی و تلویزیونی، که مقررات‌گذاری دولتی آن‌ها به شیوه بالا به پائین، چگونگی شکل‌دهی این ارتباطات را در انطباق با منافع سیاسی و اقتصادی ملی، مشخص می‌ساخت، در مورد اینترنت رویکرد مقررات گذاری وجود نداشت و استانداردهای ضروری مربوط به آن، از طریق سازمان‌های غیردولتی مانند «گروه مطالعاتی مهندسی اینترنت»۱۴، براساس اصل «اجرای رویه معمول حصول توافق»، تهیه و تدوین می‌شدند و عملکردهای آن ها به حفظ منافع تمام دست‌اندرکاران، معطوف بودند. رشد فوق‌العاده اینترنت نیز مؤید آن بود که در این مورد، قانونگذاری ملی یا مقررات‌گذاری بین‌المللی در واقع فراموش نشده است.
ایجاد و توسعه «نظام نام‌های دامنه‌ها» نیز به شیوه پائین به بالا صورت می‌گرفت و تا اوائل دهه ۱۹۹۰، هماهنگی آن به وسیله «جان پوستل»۱۵، بنیانگذار این شیوه و با کمک یک آسیستان در دفتر کار وی در «ماریناولوی» در ایالت کالیفرنیای آمریکا، تأمین می‌شد. او بیشتر به مدیریت طبقه بندی‌های حوزه‌های پایگاه داده‌ای خود توجه داشت و به مسائل سیاسی مربوط به آن ها نمی‌اندیشید. تصمیم مورد نظر وی برای «دامنه‌های سطح بالا»۱۶، بسیار ساده و براساس ضرورت‌های عملی، تنظیم شده بود. یک سبد آن برای «نام‌های ژنریک»۱۷ و یک سبد دیگر، برای «نام‌های کشورها»۱۸ اختصاص یافته بود. در زمینه «نام‌های ژنریک»، او سه نام را برای ایالات متحده آمریکا پیش‌بینی کرده بود که حوزه‌های سه گانه «آموزش»۱۹، (برای نهادهای آکادمیک)، «دولت»۲۰ (برای سازمان‌های دولتی) و «امور نظامی»۲۱ را در بر می‌گرفتند. وی سه نام دیگر هم به «جهان»۲۲، اختصاص داده بود، که «تجارت»۲۳ (فعالیت‌های تجارتی و کسب و کار)، «سازمان»۲۴ (برای سازمان‌های مختلف) و «شبکه»۲۵ (برای تمام شبکه‌های ارتباطی دیگر) را شامل می‌شدند. او طبقه‌بندی‌های حوزه‌های طرف توجه خود را به واحدهای ارائه شده در فهرست شماره ۳۱۶۶ «سازمان بین‌المللی استانداردها»۲۶، که در آن زمان دقیق‌ترین فهرست به شمار می‌رفت و ۲۴۳ کشور و سرزمین را در بر می گرفت، متصل کرد. البته «جان پوستل» می‌توانست هزاران «دامنه سطح بالا» را در اختیار بگیرد، اما وی ترجیح می‌داد که سیستم مورد نظر او برای کاربران به خوبی قابل درک و استفاده باشد. (۲)
تا اواخر دهه ۱۹۹۰، اکثر دولت‌های جهان، کم و بیش در مورد اینترنت و از جمله چگونگی مدیریت کدهای دامنه‌های سطح بالای کشورهای خود، بی‌اطلاع بودند. زیرا نظام جهانی اینترنت در سایه سیاست‌های بین‌الدول رو به رشد گذاشته بود. در سال‌های دهه ۱۹۷۰ و دهه ۱۹۸۰، موقعی که دولت‌ها موضوع پر تعارض برقراری «نظم نوین جهانی اطلاعات و ارتباطات» را در اجلاسیه‌های کنفرانس عمومی و گردهمایی‌های دیگر «یونسکو» مورد مباحثه قرار داده بودند، هیچ کس از «اینترنت» نام نمی‌برد. در سال ۱۹۹۳، هنگامی که کمیسیون اتحادیه اروپایی، کتاب سفید خود درباره رشد اقتصادی و اشتغال را منتشر کرد، در متن ۲۵۰ صفحه‌ای آن، هیچ اشاره‌ای به کلمه اینترنت وجود نداشت. حتی در کنفرانس سال ۱۹۹۴ نمایندگان عالی تام‌الاختیار کشورهای عضو «اتحادیه بین‌المللی ارتباطات»، در توکیو نیز راجع به یک استراتژی بین‌الدول در مورد سیاست‌های مربوط به اینترنت، هیچ بحثی صورت نگرفت.
در این مقاله کوشش شده است تا ضمن بررسی راجع به چگونگی نخستین اقدام‌ها در مورد نظام‌دهی امور فنی اینترنت و تأسیس یک نهاد غیردولتی برای راهبری آن و همچنین ارزیابی سیاست‌های ایالات متحده آمریکا در حمایت از این نهاد، عکس‌العمل‌های مهم کشورها در چارچوب برنامه‌های «اجلاس جهانی سران درباره جامعه اطلاعاتی» در این زمینه معرفی گردند، اقدام های سازمان ملل متحد برای اجرای پیش‌بینی‌های مربوط به راهبری اینترنت در «اعلامیه اصول» و «برنامه عمل» اجلاس عالی یاد شده، تجزیه و تحلیل شوند و راه‌حل‌های مطلوب برای مشارکت تمام کشورها در اداره امور این شبکه بزرگ ارتباطی و اطلاعاتی جهانی، مشخص گردند.
● عضویت فعال ایران در کارگروه راهبری اینترنت
موضوع راهبری جهانی اینترنت، که برای نخستین بار در سطح بین‌المللی در کنفرانس‌های منطقه‌ای تدارک نخستین مرحله «اجلاس جهانی سران درباره جامعه اطلاعاتی» (ژنو: ۱۰ تا ۱۲ دسامبر ۲۰۰۳) و به ویژه در کنفرانس منطقه‌ای آسیا و اقیانوسیه در ژانویه ۲۰۰۳ در توکیو مطرح شد و چند ماه بعد در مباحثه‌های اجلاس جهانی مذکور در ژنو، به عنوان یک مسأله مهم جهانی مورد مناقشه کشورهای عضو سازمان ملل متحد، خودنمایی کرد، در «اعلامیه اصول» و «برنامه عمل» مصوب این اجلاس، مورد توجه خاص قرار گرفته است. در سال های اخیر، بر مبنای دو سند مذکور، از سوی دبیرکل سازمان ملل متحد برای حصول توافق کشورها درباره این موضوع، ابتدا یک کارگروه مخصوص، موسوم به «کارگروه راهبری اینترنت»۲۷، به منظور تهیه گزارش برای دومین مرحله «اجلاس جهانی سران درباره جامعه اطلاعاتی» (تونس: ۱۶ تا ۱۸ نوامبر ۲۰۰۵)، تشکیل شده است که نماینده دولت جمهوری اسلامی ایران نیز در نخستین دور فعالیت آن عضویت داشت.۲۸ همچنین برای برگزاری «مجمع مباحثه در مورد راهبری اینترنت»، که از سوی اجلاس عالی تونس مورد توجه قرار گرفت، یک گروه مشورتی ۴۷ نفری تشکیل شد که دولت ایران در آن عضویت نیافته است.
براساس بندهای ۴۸، ۴۹ و ۵۰ «اعلامیه اصول» و بند ب-۱۳ «برنامه عمل» مصوب نخستین مرحله «اجلاس جهانی سران درباره جامعه اطلاعاتی»، اینترنت به عنوان یکی از تسهیلات جهانی در جهت گذار به «جامعه اطلاعاتی» شناخته شده است و راهبری آن یکی از موضوع‌های کلیدی این جامعه، معرفی گردیده است. به همین جهت در دو سند مذکور، از دبیرکل سازمان ملل متحد خواسته شده است تا با توجه به ضرورت راهبری چندجانبه، شفاف و دموکراتیک اینترنت و حرکت در مسیر توزیع متناسب منابع تسهیل و دسترسی و تعیین عملکرد با ثبات و همراه با اطمینان و امنیت آن و به ویژه با در نظر گرفتن تنوع زبانی اینترنت، از طریق مشورت با دولت‌ها و بخش خصوصی و جامعه مدنی، یک کارگروه مخصوص تشکیل دهد و گزارش فعالیت‌ها و تصمیم‌های آن را برای ارائه به دومین مرحله «اجلاس جهانی سران درباره جامعه اطلاعاتی» (تونس: ۱۶ تا ۱۸ نوامبر ۲۰۰۵) آماده سازد.
الف) از نخستین نشست مشورتی تا تهیه و تدوین گزارش مقدماتی
براین مبنا، نخستین نشست مشورتی برای تعیین اعضای «کارگروه راهبری اینترنت» در روزهای ۲۰ و ۲۱ سپتامبر ۲۰۰۴ (۳۰ و ۳۱ شهریور ۱۳۸۳)، به ریاست آقای «نیتین دسای»۲۹، معاون هندی تبار دبیرکل سازمان ملل متحد و با شرکت نمایندگان ۷۴ کشور و ۱۱۴ نفر نمایندگان بخش خصوصی و جامعه مدنی و سازمان‌های بین‌المللی و وسایل ارتباط جمعی جهان، در ژنو تشکیل گردید و پس از مشورت‌ها و تبادل نظرهای مقدماتی، تصمیم گرفته شد تا از دبیر کل سازمان ملل متحد تقاضا شود ترکیب کار گروه مورد نظر را مشخص کند و به دنبال اعلام اسامی اعضای آن، فعالیت این کارگروه، هر چه زودتر آغاز گردد.
در نخستین نشست اعضای «کار گروه راهبری اینترنت»، که در روزهای ۲۳ تا ۲۵ ماه نوامبر ۲۰۰۴ (۳ تا ۸ آذر ۱۳۸۳) در ژنو برگزار شد، موضوع‌هایی شامل تهیه پیش‌طرح ساختار گزارش طرف توجه برای ارائه به دومین مرحله «اجلاس جهانی سران درباره جامعه اطلاعاتی»، در تونس، تعریف راهبری اینترنت، تعیین مسائل مربوط به منافع عمومی استفاده از اینترنت و زمان‌های برگزاری نشست‌های بعدی آن در سال ۲۰۰۵، جهت تدوین گزارش نهایی برای ارائه به اجلاس عالی تونس، طرف توجه قرار گرفتند.
نشست دوم «کار گروه راهبری اینترنت»، که تقریباً به طور همزمان با تشکیل دومین گردهمایی کمیته جهانی تدارک اجلاس عالی تونس، در روزهای ۱۴ تا ۱۸ فوریه در ژنو برگزار شد، گزارش مقدماتی مربوط به چگونگی راهبری اینترنت برای ارائه به گردهمایی اخیر را آماده کرد و در روز ۲۱ فوریه به رئیس این کمیته عرضه نمود.
در گزارش مقدماتی مذکور، براساس ساختار خاص آن، به تعریف عملیاتی راهبری اینترنت، تعیین مسائل منافع عمومی مربوط به این راهبری (توزیع منصفانه منابع، دسترسی همگانی، ثبات و امنیت عملکرد اینترنت، تنوع محتوایی و کثرت‌گرایی زبانی، حصول وحدت نظر درباره نقش‌ها و زمینه‌های مسئولیت‌های خاص دولت‌ها، سازمان‌های بین‌المللی دولتی و غیردولتی و همچنین بخش خصوصی و جامعه مدنی)، چه در کشورهای در حال توسعه و چه در کشورهای توسعه یافته در زمینه راهبری اینترنت پرداخته شده بود و بر تحقق شفافیت فعالیت‌های آن در بررسی و تصمیم‌گیری راجع به موضوع‌های مذکور و انجام مشورت‌های متعدد و متنوع مربوط به آن‌ها، با گردانندگان و همکاران کنفرانس‌ها و همایش‌های منطقه‌ای و موضوعی مربوط به تدارک برگزاری دومین مرحله «اجلاس جهانی سران درباره‌ جامعه اطلاعاتی»، تأکید گردیده بود. در این گزارش، تاریخ‌های برگزاری دو نشست بعدی «کارگروه راهبری اینترنت»، برای روزهای ۱۸ تا ۲۰ آوریل ۲۰۰۵ (۲۹ تا ۳۱ فروردین ۱۳۸۴) و روزهای ۱۴ تا ۱۷ ژوئن ۲۰۰۵ (۲۴ تا ۲۷ خرداد ۱۳۸۴) تعیین شده بودند که گزارش نهایی مورد نظر، در ماه ژوئیه ۲۰۰۵ برای ارائه به دبیر کل سازمان ملل متحد، آماده شود. (۳)
ب) اطلاعیه تحلیلی هیأت نمایندگی ایران
در پی ارائه گزارش مقدماتی «کار گروه راهبری اینترنت»، به رئیس کمیته تدارک دومین مرحله «اجلاس جهانی سران درباره جامعه اطلاعاتی»، از سوی هیأت نمایندگی ایران در دومین گردهمایی این کمیته، اطلاعیه‌ای تحلیلی راجع به گزارش مذکور صادر شد۳۰.
در این اطلاعیه، ضمن سپاس و قدردانی از کوشش‌های اعضا و رئیس کارگروه یاد شده در تهیه و تدوین و عرضه گزارش مقدماتی آن، با اشاره‌ به ویژگی بارز مأموریت این کار گروه برای تدارک زمینه‌های مذاکرات آتی مربوط به راهبری اینترنت در دومین مرحله «اجلاس جهانی سران» در تونس و معرفی این موضوع به عنوان مهم‌ترین و حساس‌ترین دستور کار این اجلاس و همچنین تأکید بر ضرورت فراهم ساختن شرایط لازم برای شفاف‌تر شدن، دموکراتیک‌تر شدن و چند جانبه‌ای‌تر شدن راهبری اینترنت، چند نکته خاص خاطر نشان گردیده‌اند. (۴)
در اطلاعیه هیأت نمایندگی ایران، گفته شده است که برخلاف آن چه در بند ۲۶ گزارش مقدماتی آمده است، به عقیده این هیأت، تعریف‌های واژه‌های مورد اشاره در این بند، روشن‌اند و نیازی نیست که «کار گروه راهبری اینترنت»، قسمت زیادی از وقت خود را برای تعریف مجدد آن‌ها صرف کند.
همچنین در این اطلاعیه تأکید گردیده است که از نظر هیأت نمایندگی ایران، اینترنت باید به عنوان یکی از اموال عمومی منحصر به فرد و زمینه‌ای برای سیاست‌های عمومی شناخته شود و با تکیه بر آن‌ها، جنبه‌های فنی راهبری آن نیز مورد توجه قرار گیرند. در این باره، مخصوصاً یادآوری گردیده است که اینترنت زندگی‌های اجتماعی - اقتصادی و فرهنگی ملت‌های فراوان در کشورهای سراسر جهان را، به طور مستقیم یا غیرمستقیم، تحت تأثیر قرار می‌دهد، در حالی که هیچ گونه نظام حقوقی یا طرز رسیدگی قضایی مورد توافق بین‌المللی درباره آن وجود ندارد. به عبارت دیگر و طبق متن اطلاعیه، پدیده اینترنت در یک خلاء حقوقی و قضایی توسعه پیدا کرده و اکنون زمان آن فرا رسیده است که برای از میان بردن این خلاء ازطریق راهبری اینترنت، چاره‌جویی شود.
در اطلاعیه هیأت نمایندگی ایران، مطالب زیر مورد تأکید خاص قرار گرفته‌اند:
▪ «... ما معتقدیم که هدف های طرف توجه در راهبری اینترنت، برای شهروندان کشورهای ما جنبه‌های پیچیده و غیرقابل درک ندارند و نباید این جنبه‌ها را دارا باشند. دولت‌ها و خلق‌های ما به طور عام و جمعیت جوان ما، به طور خاص، بیش از پیش به توانمندی‌های بالقوه فناوری‌های اطلاعات وارتباطات و شیوه‌های به کارگیری آن‌ها برای دگرگونی چشم‌اندازهای زندگی خود، وقوف یافته‌اند. آنان مشخص ساخته‌اند که جلوگیری از دسترسی یک ملت به تکنولوژی‌های اطلاعات و ارتباطات، تحت هر عنوان که باشد، به توسعه آکادمیک و علمی لطمه می‌زند و آثار و عوارض نامطلوبی در زمینه‌های اجتماعی و اقتصادی پدید می‌آرود.
▪ بدون دسترسی به اطلاعات و معرفت‌ها و فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات، شکاف دیجیتال و توسعه‌ای کنونی بین کشورهای شمال و جنوب، عمیق‌تر و وسیع‌تر خواهد شد. بنابراین، هنگامی که مردم پرداخت هزینه‌های اینترنتی کمتر و برخورداری از سخت‌افزارها و نرم‌افزارهای ارزان قیمت‌تر و کدهای اداری ملی و کشوری دارای دامنه‌های بالاتر را خواستارند، حقوق مشروع خود برای توسعه و برای ارتباطات را مطرح می‌کنند. به این گونه، نفی این حقوق بدون هر گونه توجیه منطقی، جنبه غیردموکراتیک دارد. موقعی که اتصال اینترنتی مورد نیاز برای آموزش یا برخورداری از علوم و اطلاعات نفی شود، عملکرد آن شفافیت ندارد. همچنین هنگامی که تصمیم‌ها به شیوه‌های بین‌المللی به گونه‌ای میان دولتی، اتخاذ نمی‌شوند، نمی‌توان آن‌ها را چند جانبه‌ای تلقی کرد. ملت‌های ما انتظار دارند که دولت‌های آنان این خدمات را تدارک دهند و تسهیل کنند و ما انتظار داریم که «کار گروه راهبری اینترنت» موفق شود برای نیل به اهداف مورد نظر، راه‌ حل‌های مؤثر پیدا کند.
▪ ما با چهار مقوله مهم مندرج در بند ۲۶ گزارش مقدماتی، که از اسناد نهایی مصوب اجلاس جهانی سران در ژنو الهام گرفته‌اند و توزیع منصفانه منابع اینترنتی، دسترسی برای همگان، عملکرد با ثبات و امنیت اینترنت و کثرت‌گرایی زبانی و گوناگونی فرهنگی در اینترنت را شامل می‌شوند، با برخی اصلاحات مربوط به آن‌ها، موافقیم.
▪ «...کار گروه راهبری اینترنت» می‌تواند کوشش‌های خود را بر چند موضوع مهم طرف توجه در سطح‌های عالی تصمیم‌گیری، مانند مدیریت منابع اینترنتی، سیستم‌ اساسی دامنه‌ها، نشانی های پروتکل‌های اینترنتی و طرز اداره سیستم‌های مسیریابی اصلی و موضوع‌های خاص کاربری اینترنت، مانند پیام‌های ناخواسته، امنیت شبکه‌ای و جرایم در فضای سایبر، که به همکاری بین‌المللی نیاز دارند و همچنین موضوع‌های دارای خصوصیات محیطی، همچون جنبه‌های حقوقی و قضایی راهبری اینترنت و ایجاد توانمندی‌ و مهارت‌ در کشورهای در حال توسعه، متمرکز سازد و برای مشارکت‌ فعال تمام دست‌اندرکاران در توسعه جنبه‌های فنی اینترنت نیز کوشش نماید ...
در پایان اطلاعیه، هیأت نمایندگی ایران، بر اصول مهم مورد نظر «اجلاس جهانی سران درباره جامعه ‌اطلاعاتی» راجع به «کارگروه راهبری اینترنت» تأکید گذاشته است:
«... کارگروه، باید اصول کلیدی «اجلاس جهانی سران درباره جامعه اطلاعاتی» را راهنمای خود قرار دهد. حاصل کار و گزارش نهایی «کار گروه راهبری اینترنت» باید به طور کامل با هدف‌های عالی طرف توجه در فرایند جهانی اجلاس عالی مذکور، که مخصوصاً به ایجاد یک جامعه اطلاعاتی مردم مدار، فراگیر و توسعه محور معطوف‌اند، همآهنگ باشد. چنین دست‌آوردی تنها از طریق امکانات مشارکتی، دموکراتیک، شفاف و چند جانبه قابل حصول است. زیرا یک نظام یک جانبه، در یک جامعه اطلاعاتی حقیقی، آینده‌ای ندارد و ایران آماده است در این فرایند، سهم خود را به عهده داشته باشد و نقش خویش را ایفا نماید ...» (۵)
● تشکیل گروه مشورتی راهبری اینترنت
«کوفی انان»، دبیرکل سازمان ملل متحد، به‌دنبال عدم حصول توافق بین‌المللی درمورد چگونگی راهبری اینترنت درنشست‌های عمومی دومین مرحله «اجلاس جهانی سران درباره جامعه اطلاعاتی» درتونس (۱۶ تا ۱۸ نوامبر ۲۰۰۵)، ازسوی نمایندگان دولت‌ها، سازمان‌های وابسته به جامعه مدنی و بخش خصوصی شرکت‌کننده در این اجلاس عالی، مأموریت یافت تا برای تشکیل نخستین نشست «مجمع مباحثه درمورد راهبری اینترنت»، به‌میزبانی دولت یونان درنیمه دوم سال ۲۰۰۶ درشهر آتن، اقدام‌های ضروری را انجام‌دهد.
در بند ۷۲ سند «دستور کار تونس برای جامعه اطلاعاتی» که در اجلاس عالی تونس به تصویب رسید، از دبیرکل سازمان ملل متحد تقاضا شده بود تا براساس یک فرایند گشوده و فراگیر، درباره ایجاد مجمع مذکور، که برای آن مطابق همان بند، مأموریت‌ها و وظایف زیر، پیش‌بینی گردیده‌اند، اقدام کند:
۱) بحث و بررسی در زمینه سیاست‌های عمومی مربوط به عناصر کلیدی راهبری اینترنت، به منظور تحکیم و تقویت پایداری، قدرت، امنیت، ثبات و توسعه اینترنت.
۲) تسهیل گفت و گو بین نهادهای مختلف دست‌اندرکار سیاست‌های عمومی بین‌المللی راجع به اینترنت و بحث و بررسی در مورد موضوع‌هایی که به وضعیت هیچ کدام از نهادهای کنونی لطمه نمی‌زنند.
۳) تبادل نظر با سازمان‌های بین‌الدول و نهادهای مناسب دیگر، درباره موضوع‌های مربوط به آن‌ها در زمینه راهبری اینترنت.
۴) تسهیل تبادل اطلاعات و بهترین عملکردها و استفاده هر چه بیشتر در مورد آن‌ها، از کارشناسی مجامع دانشگاهی، علمی و فنی.
۵) راهنمایی و مشورت‌دهی به تمام دست‌اندرکاران، از طریق پیشنهادهای مربوط به طرق و وسایل تسریع امکانات دسترسی به اینترنت و استفاده از آن با بهای مناسب در کشورهای در حال توسعه.
۶) تقویت وتحکیم تعهدات دست‌اندرکاران کنونی و آینده مکانیسم‌های راهبری اینترنت، به ویژه دست‌اندرکاران کشورهای در حال توسعه
۷) شناخت موضوع‌های جدید راجع به راهبری اینترنت و جلب توجه نهادهای مربوط و عموم مردم به این موضوع‌ها و ارائۀ توصیه‌های مناسب در موارد لزوم
۸) کمک به توانمند‌سازی برای راهبری اینترنت در کشورهای در حال توسعه و استفاده کامل از منابع محلی معرفتی و کارشناسی
۹) ارتقاء و اعتلای کاربرد اصول بنیادهای مورد نظر «اجلاس جهانی سران درباره جامعه اطلاعاتی» در فرایندهای راهبری اینترنت
۱۰) بحث و بررسی راجع به منابع حیاتی اینترنت در میان موضوع‌های مختلف مورد مباحثه
۱۱) کمک به یافتن راه‌حل‌های مناسب برای مسائل ناشی از کاربرد یا سوء کاربرد اینترنت، به ویژه در مورد کاربران روزمره آن
۱۲) انتشار گزارش‌ها، مذاکره‌ها و تبادل نظرهای مجمع مباحثه
▪ انتخاب اعضای گروه مشورتی
دبیرکل سازمان ملل متحد، چند هفته بعد از برگزاری اجلاس عالی تونس، برای تهیه مقدمات برگزاری نخستین نشست مجمع مباحثۀ یاد شده، باهمکاری «نیتین دسای»۳۱، مشاور ویژه خود در زمینه «راهبری اینترنت»، در دفتر سازمان ملل متحد در ژنو، دبیرخانه کوچکی دائر کرد و ترتیبی اتخاذ نمود تا یک نشست مشورتی مقدماتی در روزهای ۱۶ و ۱۷ فوریه ۲۰۰۶، برای تدارک مجمع مباحثه موردنظر، در ژنو تشکیل شود و برنامه اولین نشست این مجمع را آماده سازد. در این میان، دبیرکل سازمان ملل متحد، برای انتخاب یک «گروه مشورتی»، درباره «مجمع مباحثه در مورد راهبری اینترنت» نیز به‌بررسی و تصمیم‌گیری پرداخت و در۱۷ مه ۲۰۰۶، اسامی ۴۷ تن از اعضای این گروه را که از میان اعضای دولت‌ها، سازمان‌های وابسته به‌جامعه مدنی و بخش خصوصی و همچنین مجامع علمی و پژوهشی دانشگاهی، از مناطق جغرافیایی مختلف جهان برگزیده شده‌اند و ریاست آن را «نیتین دسای» مشاور ویژه او درزمینه راهبری اینترنت به‌عهده دارد، اعلام کرد. (۶)
▪ دستور کار نخستین نشست مجمع جهانی مباحثه: راهبری اینترنت برای توسعه
در نخستین نشست «گروه مشورتی» یادشده، که در روزهای ۲۲ و ۲۳ مه ۲۰۰۶ تشکیل شد، ازسوی این گروه توصیه‌هایی درباره دستور کار و برنامه‌های مجمع مباحثه موردنظر و همچنین ساختار و طرز کارآن، صورت گرفتند.
در همین نشست، توافق شد که اولین نشست رسمی مجمع مباحثه، با عنوان «راهبری اینترنت برای توسعه»، برگزار شود وچهار موضوع زیر را دردستور کارخود قراردهد:
۱) گشودگی: آزادی بیان، جریان آزاد اطلاعات، اندیشه‌ها و معرفت‌ها
۲) امنیت: ایجاد اعتماد و اطمینان در کاربرد اینترنت ازطریق توسعه همکاری‌ها
۳) تنوع: پیشبرد چند زبانی ‌گرایی و محتوای محلی
۴) دسترسی: اتصال اینترنتی - سیاست‌ها و قیمت‌ها
در نشست مذکور، همچنین تصمیم گرفته شد که، موضوع «توانمندسازی» نیز به‌عنوان یک اولویت مرتبط با چهارزمینه فوق، طرف توجه قرارگیرد.
▪ پیام دبیر کل سازمان ملل متحد
در پیامی که دبیرکل سازمان ملل متحد، به‌مناسبت اعلام اسامی اعضای این گروه مشورتی منتشر کرد، چنین گفته شده است:
«... درمدت کوتاهی، اینترنت به‌صورت یک عامل دگرگونی حساس و مؤثر و حتی انقلابی درآمده است و شاید بتوان گفت به‌ یکی از مهم‌ترین ابزارهای پیشرفت تبدیل گردیده است. اینترنت یک ابزار عالی برای پیشبرد و دفاع آزادی و دسترسی به‌اطلاعات و معرفت‌هاست.
«اجلاس جهانی سران درباره جامعه اطلاعاتی»، راه آغاز گفت‌و‌گو بین دو فرهنگ متفاوت، جامعه اینترنتی غیردولتی، باسنت‌های تصمیم‌گیری غیررسمی و از پائین‌به‌بالا و دنیای رسمی‌ترو ساختار یافته‌تر دولت‌ها و سازمان‌های بین‌الدول را گشوده است. آرزو دارم که «مجمع مباحثه درمورد راهبری اینترنت» بتواند این گفت‌وگو را گسترده‌تر سازد و به‌تفاهم بیشتر درباره چگونگی استفاده کامل تمام ملت‌های جهان از توانایی‌های بالقوه اینترنت، کمک کند...» (۷)
● برنامه‌های نخستین نشست جهانی «مجمع مباحثه در مورد راهبری اینترنت»
مطابق برنامه‌ای که درنخستین نشست گروه مشورتی منتخب دبیرکل سازمان ملل متحد، درروزهای ۲۲ و ۲۳ مه ۲۰۰۶، درباره برگزاری «مجمع مباحثه درمورد راهبری اینترنت» برای جلسات چهارروزه این مجمع، در روزهای ۳۰ و ۳۱ اکتبر و ۱ و ۲ نوامبر ۲۰۰۶، درآتن پایتخت یونان، تهیه و تنظیم گردیده بود، موضوع اصلی مباحثه‌ها و تبادل نظرها بر روی «راهبری اینترنت و توسعه» تمرکز یافته بود. بر این اساس، در این جلسات موضوع‌های زیر به‌بررسی و تبادل‌نظر گذاشته شدند:
- در صبح نخستین روز این نشست، مراسم افتتاح مجمع مباحثه، برگزار گردید و سپس یک جلسه عمومی دربعدازظهر آن روز، برای بحث و بررسی راجع‌به شیوه‌های گفت‌و‌گو درمورد سیاست‌های عمومی طرف توجه مجمع و ایجاد زمینه مناسب برای مذاکره درباره موضوع‌های پیش‌بینی شده در برنامه کار سه روز بعد آن، تشکیل شد.
- دومین روز نشست «مجمع مباحثه درمورد راهبری اینترنت»، به‌بحث و بررسی راجع به گشودگی و امنیت اینترنت اختصاص داشت.
- در سومین روز نشست این مجمع، موضوع‌های مربوط به‌تنوع و دسترسی، به‌مباحثه گذاشته شدند.
- چهارمین روز این نشست، بازنگری کارهای سه‌ روز گذشته را طرف توجه قرار داد و درکنار آن، چگونگی برگزاری نشست آینده مجمع هم مورد تبادل‌نظر قرار گرفت. درآن روز، پیش از پایان کار نخستین نشست «مجمع مباحثه درمورد راهبری اینترنت»، میزگردی بامشارکت عده‌ای از جوانان کشورهای مختلف برای بحث و بررسی راجع به‌موضوع‌ها و مسائل خاص آنان درزمینه اینترنت، تشکیل گردید و چشم‌انداز استفاده آینده جوانان از اینترنت، هم ازنقطه‌نظر تکنولوژیک و هم ازلحاظ سیاست‌های عمومی و مدیریت اینترنت، ترسیم شد.
در برنامه‌های جلسات چهار روزه نخستین نشست مجمع جهانی یادشده، چنان‌که قبلا نیز اشاره شد، موضوع «توانمند‌سازی»، به عنوان یک موضوع دارای اولویت‌ مرتبط بازمینه‌‌های اصلی دیگر مورد بحث مجمع، طرف توجه بود.
الف) استقبال از همکاری‌ها
برای تدارک هر چه بهتر برگزاری نخستین نشست جهانی «مجمع مباحثه در مورد راهبری اینترنت»، در اواخر مه ۲۰۰۶ از تمام علاقه‌مندان به مشارکت در مباحثه‌ها و تبادل نظرهای چهارروزه این مجمع خواسته شده بود، دیدگاه‌ها و پیشنهادهای خود درباره موضوع‌های اصلی یا فرعی مورد بحث در این نشست را به دبیرخانه آن ارسال دارند تا دبیرخانه بتواند با استفاده از آن‌ها، گزارش‌ها و مقاله‌های مناسبی تهیه و تدوین کند و آن‌ها را به عنوان اسناد رسمی نشست و از طریق ترجمه به زبان‌های رسمی سازمان‌ ملل متحد، در اختیار شرکت‌کنندگان بگذارد. به این منظور، تاریخ ۱۵ ژوئیه ۲۰۰۶، آخرین زمان تحویل نوشتار‌های حاوی دیدگاه‌های پیشنهادی علاقه‌مندان، به دبیرخانه مجمع، از طریق اینترنت تعیین شده بود.
ب) تهیه و تدوین گزارش‌ها
در جریان برگزاری نخستین نشست جهانی«مجمع مباحثه در مورد راهبری اینترنت»، گزارش‌های جلسات مختلف نشست و در پایان آن، گزارش‌های تمام جلسات چهارروزه آن، تهیه و تدوین و منتشر شدند. در این گزارش‌ها، موضوع‌های مهم مورد مباحثه و تبادل نظر انعکاس یافته‌اند و درآن‌ها متن‌های مورد تأئید و تصویب، از قبیل تصمیم‌نامه‌ها و قطعنامه‌ها، وجود ندارند. قرار بوده است گزارش نهایی نخستین نشست «مجمع مباحثه در مورد راهبری اینترنت»، نیز هر چه زودتر به دبیر کل سازمان ملل متحد ارائه شود. (۸)
پ) چگونگی تشکیل جلسات
شکل‌ها و شیوه‌های تشکیل جلسات مجمع مباحثه، با توجه به انواع مباحثه‌ها و افراد شرکت کننده در آن‌ها، قابل انعطاف بودند و جلسات اختصاص یافته برای ارائه سخنرانی‌های افتتاحیه و سخنرانی‌های کلیدی و میزگردهای مباحثه‌ای، همه با حضور مدیران هماهنگ کننده و تفاهم دهنده برگزار شدند و بسیاری از آن‌ها با سوال و جواب همراه بودند.
جلسه‌های عمومی «مجمع مباحثه در مورد راهبری اینترنت»، در سالن‌های بزرگ و به مدت سه ساعت، برگزار می‌شدند ودر این زمینه، وقت‌های لازم برای ترجمه سخنرانی‌ها و تبادل نظرها به زبان‌های رسمی سازمان ملل متحد، ملحوظ گردیده بودند.
محتوای مباحث مورد تبادل نظر درجلسات مجمع، با توجه به موضوع‌های اصلی‌ آن‌ها، متفاوت بودند. اما سخنرانان، سعی می‌کردند تا درباره اهمیت موضوع‌ها و گستره آن‌ها، اطلاعات لازم را در اختیار مخاطبان بگذارند و توضیحات مورد لزوم راجع به آن‌ها را ارائه کنند. در زمینه هر موضوع سخنرانی و بحث و تبادل نظر، کوشش می‌شد، جنبه‌های چندگانه توسعه‌ای، توانمندسازی و آزادی بیان آن، به طور مرتبط با یکدیگر، طرف توجه واقع شوند.
در روزهای دوم، سوم و چهارم نخستین نشست جهانی«مجمع مباحثه در مورد راهبری اینترنت»، پیش از شروع برنامه‌های آن روز، مدت یک ساعت به بررسی و ارزیابی مباحثه‌های جلسات روز پیش اختصاص یافته بود. در این بازنگری یک ساعته، که در یکی از سالن‌های بزرگ هتل محل برگزاری نشست صورت می‌گرفت، از تمام امکانات گرافیک و ابزارهای نمایش نیز بهره‌برداری می‌گردید.
ت) میزگردهای تخصصی
در برنامه چهار روزه نخستین نشست جهانی «مجمع مباحثه در مورد راهبری اینترنت»، برنامه‌های خاصی هم برای برگزاری میزگردها پیش‌بینی شده بودند. این میزگردها، برای بحث و بررسی درباره موضوع‌های دستور کار این نشست و یا موضوع‌های دیگر مربوط به راهبری اینترنت ترتیب یافته بودند. میزگردهای راجع به موضوع‌های اصلی دستور کار مجمع، در زمان خارج از ساعاتی که جلسات رسمی مهم مربوط به آن‌ها برگزار می‌شدند، تشکیل می‌گردیدند و تمام میزگردها با مباحثه‌های گشوده و آزاد برگزار می‌شدند.

نوشته: دکتر کاظم معتمد‌نژاد
استاد علوم ارتباطات دانشگاه علامه طباطبائی و رئیس هیأت مدیرة انجمن ایرانی مطالعات جامعة اطلاعاتی

منبع : آژانس خبری فناوری اطلاعات و ارتباطات ایستنا