تعامل حرفة کتابداری و اطلاع‌رسانی با فرآیند جهانی‌شدن

جهانی‌شدن جوانب مختلف جوامع بشری را با تغییر و تحولات وسیعی روبرو ساخته است. علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی نیز به عنوان شاخه‌ای از علوم اجتماعی تحت تأثیر این تغییر و تحولات قرار گرفته است. در این مقاله با بررسی جهانی‌شدن، تعاریف و حیطة تأثیرات آن، به صورت اخص به رابطه اطلاعات و جهانی‌شدن پرداخته می‌شود. اطلاعات‌گرایی به عنوان مفهومی نوین موردتوجه قرار گرفته و در ادامة مقاله، فرصت‌ها و چالش‌های جدی پیش‌روی کتابخانه‌ها و مراکز اطلاعاتی در تعامل با جهانی‌شدن تجزیه و تحلیل شده است. سرانجام راهکارها و پیشنهادهایی به‌عنوان راه‌حل مسائل موجود به صورت مجزا برای دست‌اندرکاران تصمیم‌گیری کلان، استادان، گروه‌های کتابداری و اطلاع‌رسانی و دانشجویان آن‌ها ارائه شده است.
● مقدمه
جهانی‌شدن واژه‌ای است که تغییرات چشمگیر در بسیاری از عرصه‌های حیات بشری را در بطن خود می‌پروراند. به دنبال این فرآیند، سیاست، امنیت، اقتصاد، تجارت، فرهنگ، هویت، ارتباطات، فناوری، اطلاع‌رسانی، محیط زیست، منابع طبیعی و تعاریف اجتماعی و سیاسی و فرهنگی، همگی شکل و نمود جدیدی پیدا کرده است. «رولند رابرتسون» می‌گوید: «جهانی‌شدن، جهان‌شمول‌شدن صفات خاص، و خاص‌شدن جهان‌شمولی‌هاست» (اسلامی، ۱۳۸۲).
شناخت وجوه جهانی‌شدن و تأثیر آن بر نظام‌ها و نهادهای اجتماعی، عرصة تحقیقاتی و قلم‌فرسایی جدید و گسترده‌ای را پدید آورده و ذهن پژوهشگران و صاحبان اندیشه را به خود مشغول کرده است. علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی نیز به منزله یک علم از شاخه‌های علوم اجتماعی (موکهرجی، ۱۳۸۲)، کتابخانه‌ها و مراکز اطلاعاتی به مثابه نهادی اجتماعی، و حرفة کتابداری و اطلاع‌رسانی به عنوان یک حرفه، از تأثیر جهانی‌شدن در امان نمانده‌اند. بنابراین، بررسی چگونگی تعامل این عرصة اجتماعی با پدیدة جهانی‌شدن می‌تواند مسیرهای حرکت برنامه‌ریزان و دست‌اندرکاران آن را در عصر جدید تبیین کند.
در این مقاله، ابتدا جهانی‌شدن تعریف و روند آن به اجمال بررسی می‌شود، نقش اطلاعات در فرآیندها و مسائل جهانی به عنوان پیش‌زمینة فعالیت کتابخانه‌ها و مراکز اطلاعاتی تحلیل می‌گردد و در ادامه، زمینه‌های فعالیت و چالش‌های پیش‌روی این مراکز به بحث گذاشته می‌شود. قسمت پایانی مقاله، به ارائة راهکارها و نتیجه‌گیری کلی اختصاص می‌یابد. این مقاله از سه جهت می‌تواند مفید تلقی شود: نخست، افزایش اهمیت اطلاعات در معادلات جهانی توجهات بیشتری را به مراکز اطلاعاتی جلب کرده است که به عنوان یک حوزة تحقیقاتی می‌تواند موردتوجه پژوهشگران قرار گیرد؛ دوم، کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی در مقابل فرصت‌ها و چالش‌های جدیدی قرار گرفته‌اند که بررسی آن‌ها و ارائة راهکارهای مناسب ضروری است؛ و سرانجام این‌که آیندة حیات حرفه‌ای کتابداران و اطلاع‌رسانان به تعامل با پدیده‌های جدید و طرز برآیند آن‌ها بستگی خواهد داشت.
● جهانی‌شدن
واژة جهانی‌شدن، سیالی روزافزون در کالا، خدمات، مشاغل، فناوری‌ها و سرمایه در سرتاسر جهان را توصیف می‌کند. جهانی‌شدن یک پیشرفت جدید نیست، بلکه گام‌های آن در نتیجة پیشرفت فناوری‌های نوین، بویژه در عرصة ارتباطات از راه دور، سریع‌تر شده است (Globalization, ۲۰۰۲).
در فرهنگ «هایپر دیکشنری» جهانی‌شدن به منزلة رشد در مقیاس جهانی تعریف شده است (Hyperdictionary, ۲۰۰۲). در برخی موارد، جهانی‌شدن به منزلة تجانس جهانی نیز تعبیر شده است. از اواخر دهه ۱۹۶۰، فرآیند جهانی‌شدن در عرصه‌های مختلف اقتصادی، سیاسی و فرهنگی متجلی شده است. جهانی‌شدن، ترکیبی است جهانی از توافق‌های تجارت آزاد، شبکه جهانی و یکپارچگی بازارهای مالی رقابتی که مرزها و فاصله‌ها را پاک کرده و دنیا را به عنوان یک واحد کل متحد ساخته است (رابرتسون، ۱۳۷۹).
هرچند که واژة جهانی‌شدن در ظاهر به پدیدة اقتصادی اشاره دارد، اما عواملی وجود دارد که تأثیرات آن را اجتماعی و فرهنگی‌‌تر می‌سازد ـ به‌این‌صورت که ایده‌ها، آیین‌ها، حرکت‌های فرهنگی و نظیر آن، همگی به دنبال مبادلة کالاها برفراز مرزهای ملی حرکت می‌کنند (Kluver, ۲۰۰۰).
در عرصه فرهنگی، افزایش روزافزون ارتباطات، رسانه‌ها، ماهواره‌ها بر صحت این نظریه که نوعی تجانس فرهنگی در حال وقوع است مهر تأیید می‌زند. در مقابل، عده‌ای معتقدند که جهان به استقبال برخورد فرهنگ‌ها و تمدن‌ها پیش می‌رود: جهانی‌شدن شامل تراکم دنیا به عنوان یک کل است و از طرف دیگر، افزایش سریع در اجماع و پایه‌گذاری فرهنگ جهانی تلقی می‌شود؛ به‌طوری که همگون‌سازی به عنوان یکی از ویژگی‌های جهانی‌شدن میلیون‌ها فرصت شغلی ایجاد کرده و باعث شده است که حدود دو تریلیون دلار سرمایه از کشورهای ثروتمند از طریق سهام، سرمایه‌گذاری در اوراق قرضه و وام‌های تجاری به کشورهای فقیر و درحال توسعه منتقل شود (احمدی علی‌آبادی، ۱۳۸۲). البته نباید از یاد برد که فرار سرمایه‌ها و مغزها از کشورهای فقیر به کشورهای ثروتمند نیز اتفاق می‌افتد که از حوصله این بحث خارج است. با وجود این، انسانی که تاکنون در کشور و پایتخت خود بیگانه و نادیده گرفته می‌شد، از طریق شبکه‌های اطلاعاتی و حتی در دورافتاده‌ترین نقاط جهان می‌تواند از اطلاعات هرجای جهان آگاه شود و در بسیاری از گردهم‌آیی‌های مردمی و فعالیت‌های جامعه مدنی مشارکت کند (احمدی علی‌آبادی، ۱۳۸۲).
گرچه جهانی‌شدن در نهایت به ادغام و یکپارچگی موسسه‌های اقتصادی توجه دارد و بیشترین یکپارچگی از طریق مجراهای فناوری اتفاق می‌افتد، اما واژة اطلاعات‌گرایی[۲] نیز در کنار آن مطرح است. اطلاعات‌گرایی، فرآیندی است که در آن فناوری اطلاعات و ارتباطات، بستر لازم برای گفتمان‌های فرهنگی و مدنی جامعة بشری را فراهم می‌آورد. این فناوری‌، تنها رایانه‌ها و اینترنت را دربرنخواهد گرفت، بلکه دیگر فناوری‌های مرتبط را که انتقال اطلاعات یکی از شاخص‌های ابتدایی آن‌ها به شمار می‌رود نیز شامل می‌شود. پیشتر، قرن‌ها طول می‌کشید تا یک ایده در جهان اشاعه پیدا کند؛ اکنون این کار در کمترین زمان ممکن به وقوع می‌پیوندد. جهانی‌شدن موجب باروری فناوری اطلاعات شده و بازار جهانی و انگیزش استراتژیک شفافی برای پذیرش آن ایجاد می‌کند (Kluver, ۲۰۰۰).
جهانی‌شدن و اطلاعات‌گرایی موجب شده است که افراد جامعه بیش از پیش به اطلاعات و آگاهی و دانش احساس نیاز کنند. می‌توان گفت بشر به سوی جامعة اطلاعاتی در حال حرکت است که در آن، تمامی مناسبات براساس اطلاعات شکل می‌گیرد. با افزایش شهرنشینی و پدیدارشدن اشکال اقتصادی نوین، انقلاب اطلاعات بستر اجتماعی جدیدی را در قالب ظهور جوامع اطلاعاتی، مردم‌سالاری مشارکتی و روحِ جهانی‌گرایی به وجود خواهد آورد. البته مسائل و مشکلاتی نیز در این راستا وجود دارند. برخی از دانشمندان از تضعیف مفهوم ملت، (Poster, ۱۹۹۹) افزایش اهمیت شرکت‌های چندملیتی، سازمان‌های غیردولتی و مانند آن (Friedman, ۱۹۹۹) سخن به میان می‌آورند که با قوت‌گرفتن این واحدها فرآیند سیاسی، اقتصادی و فرهنگی با چالش روبرو می‌شود. اطلاعات‌گرایی هنوز هم در عصر جهانی‌شدن به سوی برجسته‌ساختن نقش و اهمیت اطلاعات در حرکت است و لزوم توجه به این پدیده را ضرورت بخشیده است.
● اطلاعات و جهانی‌شدن
دو پدیده «اطلاعات» و «جهانی‌شدن» رابطة دوسویه‌ای با همدیگر دارند. از یک سو، اطلاعات نقش و جایگاه خاصی در جهانی‌شدن دارد و از سوی دیگر جهانی‌شدن باعث افزایش دسترسی به اطلاعات و درک اهمیت آن شده است. در عرصة اطلاعات نیز جهانی‌شدن به مثابه تسهیل جریان اطلاعات بر فراز مرزها یا بدون توجه به مرزها تلقی می‌شود (Nayyer, ۲۰۰۳). این روند را می‌توان چنین تعبیر کرد که دسترس‌پذیری اطلاعات موجب تعامل، مشارکت و همکاری روزافزون افراد با همدیگر شده است و این امر به عینیت یافتن جهانی‌شدن کمک می‌کند. جهانی‌شدن نیز خود، موجب گسترش، تسریع، تسهیل و تشویق ارتباطات شده است.
با ازهم‌پاشیدگی موانع یا حداقل ایجاد امکان ارتباط فرامرزی افراد با یکدیگر و جهانی‌شدن اقتصاد، فرهنگ، سیاست و غیره، افراد در معرض ارتباطات بیشتری قرار گرفته‌اند. پیش از این، چنین زمینه‌های ارتباط تا این اندازه سابقه نداشته. بنابراین افراد برای نیل به موفقیت در روابط شخصی، تجاری، فرهنگی، سیاسی و غیره به اطلاعات وابسته‌اند و تصمیم‌گیری‌های کارآمد نیز در گرو دستیابی به اطلاعات است. اطلاعات به صورت یک کالا درآمده و ارزش سرمایه‌گذاری در این زمینه آشکار شده است. از طرف دیگر، تعامل و ارتباطات بیشتر، تولید اطلاعات را افزایش داده است و محمل‌های مختلف اطلاعاتی پدید آمده است و مراکز اطلاعاتی، شبکه‌های اطلاعاتی از جمله اینترنت و بزرگراه‌های اطلاعاتی در خدمت تبادل اطلاعات قرار گرفته‌اند. بنابراین، جریان گستردة اطلاعات برقرار می‌گردد. همان‌گونه که اشاره شد، اطلاعات‌گرایی به همزاد جهانی‌شدن بدل گردیده است. جهانی‌شدن و اطلاعات‌گرایی اشخاص و جوامع را قادر می‌سازند تا در عرصة بین‌المللی اقتصاد، سیاست و منابع فرهنگی ظاهر شوند و درنتیجه، جریان گستردة اطلاعات برقرار می‌گردد. به عنوان نمونه اخبار روزانة مرکزی کره شمالی به اندازة اخبار «سی‌ان‌ان»[۳] برای همگان از طریق اینترنت دسترس‌پذیر است و می‌توان مانند فریدمن (Friedman, ۱۹۹۹) بر این باور بود که رشد فناوری، دموکراسی اطلاعاتی را به بار آورده است که این دموکراسی توان هماهنگی بین‌المللی را نیز ارتقا می‌بخشد.
در عصر حاضر، می‌توان با استفاده از فناوری اطلاعات، اطلاعات موردنیاز جوامع پیرامون را در دسترس قرار داد. همان‌گونه که گفته شد، جهانی‌شدن باعث افزایش اهمیت اطلاعات شده است و به همین خاطر عصر حاضر را عصر اطلاعات می‌نامند. صنایع اطلاعاتی رونق روزافزونی یافته و مراکز تولید، پردازش و اشاعة اطلاعات وارد حیات اجتماعی، فرهنگی و سیاسی افراد جامعه شده‌اند. همة اقشار جامعه به اطلاعات فراخور خود نیاز دارند و شاید به همین دلیل هم باشد که کارهای اطلاعات‌مدار و دانشی، یکی از ویژگی‌های جهانی‌شدن تلقی می‌شوند (Kluver, ۲۰۰۰)، گردآوری و اشاعة دانش در مرکز ثقل سیاست‌های جامعة اطلاعاتی قرار دارد، همان‌گونه که مالکیت و درآمد در عصر سرمایه‌داری و صنعتی مرکز ثقل بود.

مهارت‌های ارتباطی در دریافت و ارسال دانش، تعیین‌کنندة میزان موفقیت یک شخص، سازمان، صنعت یا یک ملت است و به عبارت دیگر موفقیت آن‌ها در گرو گردآوری و به‌کارگیری دانش می‌باشد. مشارکت‌کنندگان در نظام جهانی همیشه خود را نیازمند فراگیری دانش جدید می‌بینند و اکنون به جای استفاده از تقسیم‌بندی‌های جهانی شمال ـ جنوب، توسعه‌یافته ـ توسعه‌نیافته یا مرکز ـ پیرامون، از ثروتمندان اطلاعاتی و فقیران اطلاعاتی یاد می‌کنند (Gerrard, ۲۰۰۰).
با توجه به این بحث، می‌توان نتیجه گرفت که در نتیجة جهانی‌شدن، اطلاعات اهمیت بیشتری یافته است. بنابراین، نیاز جوامع به مراکز و نهادهایی که به امور اطلاعات (گردآوری، سازماندهی و اشاعه) بپردازند و افراد جامعه را در دستیابی به اطلاعات موردنیاز از بین تودة عظیم اطلاعاتی یاری دهند، افزایش می‌یابد.
● کتابخانه‌ها و مراکز اطلاعاتی در کوران توجه
با افزایش تعاملات و ارتباطات جهانی و شکل‌گیری جوامع اطلاعاتی و تداوم فرآیند جهانی‌شدن، اطلاعات و اطلاع‌‌رسانی جایگاه ویژه‌ای پیدا می‌کند. کتابخانه‌ها و مراکز اطلاعاتی از جمله نخستین نهادها و مراکزی هستند که به طور مستقیم به گردآوری، سازماندهی و اشاعة اطلاعات در اشکال مختلف پرداخته و با تغییرات زمان خود را سازگار نموده‌اند و اکنون در عصر اطلاعات و عرصة جهانی‌شدن، وظیفة سنگینی را بر دوش دارند و در تعامل با این پدیدة جهانی،‌ در مقابل فرصت‌ها و چالش‌های ویژه‌ای قرار گرفته‌اند. در بررسی تعامل کتابخانه‌ها و مراکز اطلاعاتی با جهانی‌شدن باید فرصت‌ها، زمینه‌های فعالیت و چالش‌های احتمالی را تواماً در نظر گرفت تا بتوان تصویری روشن از جایگاه کتابخانه‌ها و مراکز اطلاعاتی در فرآیند جهانی‌شدن ارائه داد.
● فرصت‌ها و زمینه‌های فعالیت
▪ ایجاد دسترسی به اطلاعات: همان‌گونه که می‌دانیم حجم اطلاعات روز به روز افزایش می‌یابد. افزایش اطلاعات علمی، اجتماعی، سیاسی و همه‌جانبه در مقیاس جهانی و پدیدآمدن مجراها و رسانه‌های مختلف ارتباطی و افزایش روزافزون تعاملات انسانی، عامل اصلی افزایش حجم اطلاعات می‌باشد. در چنین موقعیتی دسترسی به اطلاعات روزآمد، مناسب و پردازش‌شده رمز موفقیت اجتماعی، سیاسی و جهانی افراد در سازمان‌ها و دولت‌ها تلقی می‌شود. با توجه به سابقة کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی در گزینش، سازماندهی و اشاعة اطلاعات، متخصصان کتابداری و اطلاع‌رسانی می‌توانند در این زمینه فعالیت کنند، نظم مناسبی به اطلاعات بعضاً نابسامان جهانی بدهند و آن‌ها را کانالیزه کنند تا زمینة دسترس‌پذیری اطلاعات در بستر فناوری‌های نوین مهیا گردد. تجربیات ارزندة کتابداران و اطلاع‌رسانان، عامل تضمین‌کنندة دسترسی مفید به اطلاعات شمرده می‌شود. دسترسی به اطلاعات از بعد دیگری نیز مطرح است: با کالایی‌شدن اطلاعات و لزوم پرداخت وجه در برابر اطلاعات، احتمالاً قشرهایی از جامعه توان پرداخت چنین وجهی را ندارند؛ بنابراین کتابخانه‌ها و مراکز اطلاعاتی می‌توانند با استفاده از امکانات جامعه و ارائة تخفیف‌های ویژه، این اقشار را زیر چتر حمایتی خود درآورند. با عینیت‌یافتن جهانی‌شدن، این امر اهمیت بیشتری می‌یابد و به گفتة «سارا آنه لانگ»، رئیس «انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی آمریکا»، کتابخانه‌ها جامعه را می‌سازند اما جامعة امروز یک جامعة جهانی است (Long, ۲۰۰۰). از گفتة خانم «لانگ» می‌توان نتیجه گرفت که مسائل پیشین، امروز در یک مقیاس بزرگتر مطرح می‌شوند و نقش کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی نیز گسترش می‌یابد.
▪ سوادآموزی: در عصر حاضر، مفهوم سواد تا حدودی تغییر کرده است. با پیشرفت روزافزون در عرصة محمل‌های اطلاعاتی و فناوری‌های مربوطه، سواد اطلاعاتی به بخشی از ضروریات و نیازهای اجتماعی بشر تبدیل شده است. از آنجاکه کتابخانه‌‌ها و مراکز اطلاعاتی از پیشگامان عرصة اطلاعات و ارتباطات به حساب می‌آیند، بنابراین می‌توانند آموزش سواد اطلاعاتی را به نحو احسن انجام دهند و افراد را در استفاده از اطلاعات و کسب دانش مورد نیاز یاری کنند. در این راستا تهیة استانداردهای سواد اطلاعاتی و برگزاری دوره‌های مناسب و ارائة گواهینامه‌های سواد اطلاعاتی می‌تواند افراد را در ارتباطات علمی و اجتماعی در فرآیند جهانی‌شدن به مهارت‌های لازم تجهیز نماید. با توجه به این‌که نبود سواد اطلاعاتی یکی از مؤلفه‌های ایجاد فاصله بین جوامع توسعه‌یافته و درحال ‌توسعه می‌باشد، کتابخانه‌ها می‌توانند در کم‌کردن این فاصله فعالانه شرکت کنند.
▪ مشارکت در ریشه‌کن‌کردن فقر و پشتیبانی از توسعة پایدار: برخی از مشکلات عدیده‌ای که پیش‌روی کشورهای توسعه‌نیافته وجود دارد عبارت‌اند از: فقر گسترده، بی‌سوادی بالا، بدهی‌های سنگین، افزایش جمعیت، اتکا به بخش کشاورزی، و مواردی از این قبیل. اطلاعات می‌تواند در کاهش یا حل این مسائل نقش تعیین‌کننده‌ای بازی کند و در زمینه‌های کشاورزی، پزشکی، فناوری و مانند آن‌ها، به ایجاد زیرساخت‌های مستحکم اجتماعی، اقتصادی و فنی موردنیاز برای پشتیبانی از فرآیند توسعه، یاری رساند (Heitzman, ۱۹۹۰).
سازمان یونسکو در طرح میان‌مدت خود به نوعی دیگر موضوع فوق را مورد تاکید قرار داده: دارابودن و استفاده از دانش، عامل اساسی پیشرفت است. اطلاعات به عنوان شکل قابل‌انتقال دانش، باید سازماندهی شود و به عنوان یکی از پیش‌نیازهای اصلی توسعة اقتصادی و اجتماعی در اختیار قرار گیرد تا به‌این‌ترتیب از منابع طبیعی و پیشرفت‌های علمی و فنی، کشاورزی، صنعت، خدمات، و... استفادة مطلوب صورت پذیرد. به دنبال آن، یکسان‌سازی اطلاعات علمی و فنی یکی از پیش‌شرط‌های پیشرفت در کشورهای در حال رشد می‌باشد (Unesco, ۱۹۸۲).
با دستیابی به اطلاعات و راه‌اندازی سازوکارهای تبدیل اطلاعات به دانش، توسعه همه‌جانبه و پایدار جوامع درحال توسعه تضمین می‌شود. به‌این‌ترتیب، بدون آسیب‌رساندن به منابع و منافع نسل‌های آینده، از منابع موجود در راستای توسعه و شکوفایی بهره‌برداری می‌شود. حصول چنین شرطی، به سطح آگاهی افراد جامعه بستگی خواهد داشت و کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی در این راستا نقش عمده‌ای دارند.
▪ توسعة آزادی اندیشه و بیان: در کوران تبلیغات رسانه‌ای قوی و به‌کارگیری ماهواره‌های سخن‌پراکنی از جانب صاحبان قدرت، سرنوشت اندیشه و بیان انسان عصر حاضر در هاله‌ای از ابهام قرار می‌گیرد که جریان یک‌سویة جهانی اطلاعات، گره کور آن به حساب می‌آید. کتابخانه‌ها و مراکز اطلاعاتی می‌توانند بدور از خفقان و تحمیل آرا و عقاید خاص و سانسور، محیط آرام و مناسبی را برای پرورش بذرهای اندیشة خلاق و راهگشا فراهم آورند و از سوی دیگر بدور از پیش‌داوری و بدبینی، محلی را برای اشاعه و بیان آرا و عقاید افراد و صاحبان اندیشه مهیا سازند. درواقع کتابخانه به‌مثابه عامل تعدیل اثر تبلیغات و سانسور آرا و عقاید عمل می‌کند تا در کوران جهانی‌شدن، همگان بخت حضور در عرصة جهانی و جریان جهانی اطلاعات را پیدا کنند. تحقق چنین امری، موفقیت بزرگی برای نظام کتابداری و اطلاع‌رسانی به شمار می‌آید.
▪ حفظ هویت و تنوع فرهنگی به موازات همگن‌سازی فرهنگی: یکی دیگر از نقش‌هایی که کتابخانه‌ها و مراکز اطلاعات می‌توانند برعهده گیرند، کمک به بقای هویت و تنوع فرهنگی ملل مختلف می‌باشد. برخی معتقدند که جهانی‌شدن موجب آسیب‌دیدن رسوم و سنت‌ها، استقلال ملی و انسجام فرهنگی می‌شود. در چنین فضایی که فرهنگ‌های محلی در مقابل فرهنگ یا فرهنگ‌های غالب رنگ می‌بازند، کتابخانه‌ها می‌توانند با حفاظت و اشاعة میراث مکتوب و فرهنگی ملل و ارائة آن به مراجعه‌کنندگان جهانی خود، سناریوی تکمیل مینیاتوری همة فرهنگ‌ها (با ویژگی‌های منحصربه‌فرد) در قالب فرهنگ جهانی و خاص‌گرایی فرهنگی را عینیت بخشند. این خود وظیفه‌ای بس سنگین و حیاتی است که کتابخانه‌ها در عصر اطلاعات و جهانی‌شدن به دوش خواهند داشت. البته در این راستا نهادها و مراکز مختلفی در خط‌مقدم قرار خواهند داشت که از آن جمله به موزه‌ها می‌توان اشاره کرد. اما کار کتابخانه‌ها به لحاظ پویابودن سرشت‌ آن‌ها، منحصر‌به‌فرد خواهد بود.
▪ اعتلای تفاهم بین‌المللی و ارتقای همکاری‌های جهانی: کتابخانه‌ها و مراکز اطلاعاتی با ارائة اطلاعات در مورد فرهنگ‌ها، کشورها و موقعیت‌های مختلف و رخدادهای جهانی به مراجعان خود، به ارتقای تفاهم بین‌المللی و رفع کدورت‌ها و پیشداوری‌های ناشی از ناآگاهی کمک خواهند کرد. با گسترش ارتباطات بین افراد و فرهنگ‌ها در نتیجة جهانی‌شدن، هر سند مربوط به یک فرهنگ دیگر، به مثابه نوشدارویی خواهد بود که تفاهم بین‌المللی و بین فرهنگی را از مرگ حتمی نجات خواهد داد. هرچه آگاهی مردم از فرهنگ‌ها و مواریث سایر ملل افزایش یابد، به همان اندازه همکاری و تعامل مسالمت‌آمیز در عرصة جهانی ارتقا خواهد یافت. بنابراین، دهکدة جهانی «مک‌لوهان»، با افق‌های روشن و نشانه‌های صلح و صفا عینیت پیدا خواهد کرد.
● چالش‌ها
کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی و در رأس آن حرفة کتابداری و اطلاع‌رسانی برای استفاده از فرصت‌های مذکور و ایفای نقش مؤثر در فرآیند جهانی‌شدن، با چالش‌هایی روبرو هستند که حرکت این مراکز را برای نیل به اهداف تعیین‌شده و انجام رسالت محولة اجتماعی و جهانی، با کندی روبرو می‌سازد. چالش‌ها عبارت‌اند از:
▪ چالش‌های مالی: با افزایش حجم اطلاعات و کیفیت عملکرد کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی و مواجهه با موقعیت‌های جدید حاصل از جهانی‌شدن، نیاز به اعتبارات مناسب نیز افزایش می‌یابد. این در حالی است که بودجه‌های این مراکز مناسب با نیازهای آن‌ها افزایش نمی‌یابد و در برخی موارد با کاهش نیز روبرو است. با حرکت دنیا به سوی سرمایه‌داری و محاسبة هزینه ـ سودمندی مراکز اجتماعی و توجیه اقتصادی آن‌ها، این مراکز آسیب جدی می‌بیند، زیرا سرمایه‌گذاری در چنین مراکزی در کوتاه‌مدت قابل برگشت نیست و از طرف دیگر، درک نادرست برخی سیاستگذاران در کشورهای درحال توسعه از ضرورت سرمایه‌گذاری در این زمینه باعث رکود کم‍ّی و کیفی آن‌ها می‌شود. بنابراین، توجه جدی کشورها و جوامع به تأمین اعتبار کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی (به مثابه سرمایه‌گذاری درازمدت و بنیانی) برای توسعة پایدار بسیار ضروری است. کتابداران و اطلاع‌رسانان باید فلسفة وجودی خود را با توجه به موقعیت‌های جدید و تعریف دقیق آن، برای مسئولان دست‌اندرکار توجیه کنند تا آن‌ها با آگاهی از ضرورت سرمایه‌گذاری در این زمینه و برگشت درازمدت سرمایه، به این امر همت بگمارند.
▪ چالش‌های آموزشی: تحولات سریع در جوامع کنونی و روند پرشتاب جهانی‌شدن، کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی را (که خود را متولی آموزش سواد اطلاعاتی به نسل جدید می‌دانند) در معرض چالش‌ جدیدی قرار می‌دهد. این چالش، همان ضرورت روزآمدسازی و تغییر برنامه‌های آموزشی، دوره‌ها و زمینه‌های تحقیقات علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی است. واحدهای درسی قدیمی اکنون جوابگوی نیازهای امروزی کتابداران و اطلاع‌رسانان و جامعة اطلاعاتی نیست و چنانچه گروه‌های آموزشی کتابداری و اطلاع‌رسانی در لاک عملگرایی افراطی خود باقی بمانند، توانایی لازم برای انجام وظایف جدید را نخواهند داشت. بنابراین، باید برنامه‌های خود را روزآمد سازند، در آموزش مهارت‌های نوین و تحکیم مبانی نظری خود تلاش کنند و خود را برای ورود به عرصه‌های نوین اجتماعی که در آن، نقش‌ها و فرصت‌های جدیدی به عهدة آن‌ها است، مهیا سازند. در غیر این‌صورت رقیبان توانمندی در میان سازمان‌ها و مراکز پیدا خواهند کرد که فرصت طلایی ارتقای منزلت را از آن‌ها سلب کنند. لزوم چنین تغییری در رویکرد پژوهش‌های علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی نیز مصداق دارد و هرچه جامعة کتابخانه‌ها از داخل مرزهای محلی، ملی و منطقه‌ای فراتر می‌رود، زمینه‌های تحقیقاتی این علم نیز دچار تغییر و تحول بیشتری می‌شود. بنابراین، کتابداران و اطلاع‌رسانان باید با ابتکار عمل و خلاقیت، اوضاع را اداره و کنترل کنند؛ یعنی خلاقیت متخصصان در تعیین جایگاه حرفه‌ای از اهمیت فراوانی برخوردار است.
▪ استانداردسازی و مسائل تبادل اطلاعات: کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی امروزی، دیگر به یک محدودة جغرافیایی خاص تعلق کامل ندارند. روزانه هزاران نفر از وب‌سایت کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی سراسر دنیا بازدید و استفاده می‌کنند. پیشینه‌های کتابشناختی که درونمایة مدارک موجود در یک کتابخانه و مرکز اطلاعاتی یا مربوط به یک نویسنده هستند، در کشورهای دیگر بازیابی و استفاده می‌شوند. بنابراین، مسائل موجود بر سر راه انتقال و بازنمون اطلاعات مذکور، یکی از چالش‌های عمدة مراکز اطلاعاتی است. گسترش شبکه‌های ارتباطی و اینترنت امکان داد و گرفت اطلاعات را بیش از پیش تسهیل کرده است. کتابداران و کتابخانه‌ها نیز تلاش‌های فراوان و پرباری را در راستای تدوین استانداردهای فراگیر و کارآمد انجام داده‌اند و برخی از این تلاش‌ها، از جمله «دوبلین کور»[۴] و اندیشة «ابرداده»[۵] در زمینة توصیف یکدست داده‌های کتابشناختی و انتقال آن‌ها، به‌بار نشسته است. اما، هنوز راه زیادی تا تدوین استانداردهای همه‌جانبه و مطلوب باقی است که تلاش بی‌وقفة کتابداران و اطلاع‌رسانان نیز ادامه خواهد داشت.
▪ چالش‌های زبانی: با گرایش جوامع بشری به سوی جهانی‌شدن، زبان به عنوان عامل ارتباط، بعضاً به صورت یک عامل بازدارندة ارتباط ظاهر می‌شود و چه بسیارند مجموعه‌هایی که به خاطر زبان آن‌ها، برای دیگران قابل استفاده نیستند. کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی می‌توانند حداقل با ارائة چکیده‌ای از آن‌ منابع به یکی از زبان‌های زندة دنیا، نقش خود را به عنوان حافظ هویت فرهنگی و رابط بین فرهنگ و داشته‌های علمی و فرهنگی ملل مختلف و اعتلای تفاهم و درک بین‌المللی ایفا کنند. تحقق این امر مستلزم هزینه، وقت و بودجه و نیروی انسانی مناسبی است که بیشتر کتابخانه‌ها از فقدان یا کمبود آن رنج می‌برند. مسائل زبانی بسیار گسترده‌تر از آن چیزی است که در اینجا مورد اشاره قرار گرفت. در اینجا تنها به این نکته بسنده می‌کنیم که مسائل زبانی، یک چالش عمده در عرصة روابط علمی و اجتماعی محسوب می‌شوند و این چالش در عصر حاضر همچنان ادامه دارد.
● نتیجه‌گیری
جهانی‌شدن به عنوان یک پدیدة همه‌جاگستر، موجب تغییرات اساسی در ساختارها، ارتباطات و مناسبات دنیا شده است و این فرآیند همچنان روبه جلو در حرکت است. همزمان با فرآیند جهانی‌شدن، اطلاعات‌گرایی به صورت گرایش غالب جوامع درآمده و جوامع اطلاعاتی در حال پدیدآمدن می‌باشند. اطلاعات، کالای اساسی و مادة اولیة تصمیم‌گیری‌ها و مناسبات اجتماعی و سیاسی و اقتصادی تلقی می‌شود و کتابخانه‌ها و مراکز اطلاعاتی به عنوان متولیان سنتی و باسابقة امور اطلاعات و اطلاع‌رسانی، با فرصت‌ها و چالش‌های جدیدی مواجه شده‌اند که طرز تعامل و برآیند با آن‌ها تعیین‌کنندة جایگاه این حرفه در جامعة جهانی آینده خواهد بود. متخصصان کتابداری و اطلاع‌رسانی باید از فرصت پیش‌آمده استقبال کنند و به تثبیت جایگاه اجتماعی خود بپردازند. لازم به ذکر است که برخی‌ معتقدند به دنبال تضعیف دولت- ملت‌ها در اثر جهانی‌شدن، گروه، مجموعه یا شورایی که توانایی اجرای قوانین سنگین و نوپرداز را داشته باشد، رهبری نظام‌های فضا- منطقه‌ای یا جهان چندبعدی را برعهده خواهند گرفت. به طور یقین، رهبری چنین نظام فراگیری بسیار پیچیده است و گروه اداره‌کنندة آن باید شاخص‌هایی داشته باشد که به شرح زیر است (پیشگامی‌فرد، ۱۳۸۰):
۱) گروه اداره‌کنندة دهکدة جهانی، شخص یا اشخاصی هستند که قادر باشند رهبری جمعی از نخبگان کره زمین را به عهده بگیرند و به عبارتی، باید بتوانند برای چگونه فکرکردن متفکران جهان برنامه‌ریزی کنند و مهم‌ترین شاخص رهبری جهان در بحبوحه جهانی‌شدن را داشته باشند؛
۲) قدرت بهره‌برداری از تولیدات فکری نخبگان را دارا باشند؛
۳) قدرت تشخیص و پاسخگویی به همة نیازهای جامعة جهانی را به عنوان اجزای سیستم جهانی داشته باشند؛
۴) توانایی لازم برای تنظیم قوانین ارتباطی میان نظام‌های فضا ـ منطقه‌ای را داشته و سازوکارهای لازم برای پیشگیری از هر نوع تصادم احتمالی بین نظام‌های مذکور را ایجادکرده باشند.
همة این شاخص‌ها برازنده یک گروه دانشمند و دانش‌مدار و دانش‌پرور است. کتابخانه‌ها و مراکز اطلاعاتی می‌توانند در پرورش چنین افرادی و تأمین نیازهای اطلاعاتی آن‌ها نقش عمده داشته باشند.
● راهکارها و پیشنهادها
با توجه به موارد مطرح‌شده در طول مقاله و ماهیت موضوع، سه نوع پیشنهاد ارائه می‌شود:
▪ راهکارها و پیشنهادهایی برای دست‌اندرکاران تصمیم‌گیر
۱) درک موقعیت کنونی جهان یکی از ضرورت‌های اساسی است که در صورت تحقق آن دستیابی به جایگاه مناسب در روابط و مناسبات جهانی دسترس‌پذیر خواهد بود؛
۲) با توجه به اهمیت اطلاعات و دانش در مناسبات اجتماعی و بین‌المللی و توسعة پایدار جوامع، ارج‌نهادن به فرآیند و عوامل دست‌اندرکار، موجب تضمین بهره‌مندی همگان از این پدیدة حیاتی خواهد شد؛
۳) سرمایه‌گذاری در زمینة اطلاعات و بسترسازی برای جریان بهینة‌ اطلاعات علمی و فرهنگی، یک سرمایه‌گذرای درازمدت سودآور خواهد بود که تصمیم‌گیران در سطح کلان باید به این امر عنایت داشته باشند؛
۴) تحکیم زیرساخت‌های اطلاعاتی و اطلاع‌رسانی موجب تصمین رشد و توسعه می‌گردد و افق‌های روشنی را در پیش روی آیندة مملکت قرار می‌دهد، که نیازمند توجه بیشتر از سوی مسئولان رده‌بالا است.
▪ راهکارها و پیشنهادهایی برای استادان و گروه‌های کتابداری و اطلاع‌رسانی
۱) دانش‌مداربودن یکی از خصوصیات ضروری برای جامعة امروزی است. گروه‌ها و استادان کتابداری و اطلاع‌رسانی به سهم خود می‌توانند در تربیت افرادی با این ویژگی پیشگام باشند؛
۲) تغییر و تحولات سریع در عرصة علم و فناوری، ضرورت روزآمدسازی و همگامی با پیشرفت‌ها را بیش از پیش توجیه می‌کند. در این روند، استادان و گروه‌ها در صف مقدم قرار دارند؛
۳) اساتید و گروه‌های کتابداری و اطلاع‌رسانی حتماً باید دانشجویان خود را به فراگیری مهارت‌های نوین و لازم برای ایفای نقش در جامعه امروزی (که در طول مقاله به آن‌ها اشاره شد) هدایت و راهنمایی کنند؛
۴) در جهان امروز، تثبیت نظری و توجیه فلسفة وجودی حرفة کتابداری و اطلاع‌رسانی با توجه به ضرورت‌های امروزی اهمیت بسزایی دارد. اساتید و گروه‌های کتابداری و اطلاع‌رسانی در این زمینه وظیفة سنگینی برعهده دارند تا جوانان را نیز برای این امر مهیا کنند؛
۵) اساتید، گروه‌ها و انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی می‌توانند در مقابل چالش‌ها و نیازمندی‌‌های نوین رشتة کتابداری و اطلاع‌رسانی با آمادگی و تیزبینی اقدام کنند و به چالش‌ها پاسخ مناسب دهند.
▪ راهکارها و پیشنهادهایی برای دانشجویان
۱) جهانی‌شدن و گسترش ارتباطات و اطلاعات‌گرایی، فراگیری برخی مهارت‌ها را برای متخصصان اطلاع‌رسانی ضروری ساخته است. فراگیری بهنگام مهارت‌ها برای دانشجویان این حرفه ضروری است؛
۲) رسیدن به جامعه‌ای مطلوب و سطح بالای آگاهی شهروندان آن، با هم مرتبط‌اند. دانشجویان رشتة کتابداری و اطلاع‌رسانی باید ایده‌های بهینه‌سازی جامعه و بالابردن سطح آگاهی شهروندان در همة زمینه‌ها را در ذهن خود پرورش دهند؛
۳) جهانی‌شدن، تعامل بیشتر با جامعة جهانی را تسهیل و ضروری کرده است. بنابراین پرورش افکار جهانی و مهیاشدن برای تعامل مطلوب باید مورد توجه دانشجویان رشتة کتابداری و اطلاع‌رسانی قرار گیرد؛
۴) شناساندن حرفه در سطح جامعة محلی و بین‌المللی نیز می‌تواند در ارتقای وجهة حرفة ما مفید واقع شود. دانشجویان نیز می‌توانند در این عرصه فعالانه وارد شوند.

محمد حسن‌زاده[۱]
منابع
احمدی علی‌آبادی، ک. (۱۳۸۲). جهانی‌شدن و دستاوردهای آن. روزنامه ایران. پنجشنبه ۱۶ مرداد. ص ۵.
پیشگامی‌فرد، ز. (۱۳۸۰). نگرشی ژئوپولتیکی بر پدیده جهانی‌شدن: تئوری نظام‌های فضا ـ منطقه‌ای. تهران: سپاه پاسداران انقلاب اسلامی.
اسلامی، مسعود. (۱۳۸۲). منطق جهانی‌شدن: بخش واپسین (مصاحبه). همشهری. پنجشنبه ۱۰ مهر. بخش اندیشه.
رابرتسون، خ. (۱۳۷۹). گفتمان‌های جهانی‌شدن. ترجمه رضا استاد رحیمی هریسی. اندیشه امروز، چهارشنبه ۱۷ اردیبهشت. ص ۱۱.
موکهرجی، آ.ک. (۱۳۸۲). تاریخ و فلسفه کتابداری. ترجمه اسدالله آزاد. تهران: کتابدار.
Border, B. (۱۹۹۵). Jihad vs. Mc world: how globalization and tribalism are reshaping the world. New York: Random House.
Friedman, T. (۱۹۹۹). The Lexus and Olive tree: understanding globalization. New York: Basic books.
Gerrard, A.L. (۲۰۰۰). Globalization, information and developing countries: A selected guid to information resources. [online]. Available at:
http://slis.ualberta.ca/issues/alg۱/global.htm/
Globalization. (۲۰۰۲). [online]. Available at:
http://canadianeconomy.gc.ca/english/economy/globalization.html
Heitzman, J. (۱۹۹۰). "Information system and development in the third world". Information processing and management. Vol. ۲۶, No. ۴, P ۴۹۰.
Hyperdictionary. (۲۰۰۲). under "Globalization". [online]. Available at:
http://www.hyperdictionary.com/dictionary/globalization.
Kluver, R. (۲۰۰۰). Gobalization, information and intercultural communication. [online] Available at:
http://acjpurnal.org/holdings/vol۳.
Long, A. S. (۲۰۰۰). Sister libraries. [online]. Available at:
http://www.ala.org/sisterlibraries/
Nayyer, K. (۲۰۰۳). "Globalization of Information: Intellecual Propery Law implications". First Monday: free journal on the internet. [online]. Available at:
http://www.firstmonday.dk/issues/issue۷-۱/nayyer/
Poster, M. (۱۹۹۹). "National identities and communications technologies". The information society. Vol. ۱۵, No. ۴, P ۲۳۶.
Unesco. (۱۹۸۲). "Draft medium-term plan (۱۹۸۴-۱۹۸۹)". Second part,VII. Information systems and access to knowledge. General conference fourth extraordinary session. Paris. P ۱۵۷
۱. عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت‌مدرس و دانشجوی دکتری علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی دانشگاه فردوسی مشهد.
[۲] . Informatization
[۳]. CNN
[۴]. Dublin Core
[۵]. Meta Daa

منبع : کتابداری و اطلاع رسانی