سرگی مارکوویچ شاپشال (ادیب‌السلطان)

از یهودیان اهل کریمه بود که از دانشکده شرق‌شناسی پطرزبورگ فارغ‌التحصیل شد و به زبانهایی چون ترکی، فارسی، عربی و فرانسوی مسلط بود. در سال ۱۳۱۷ق/ ۱۹۰۰م میرزا رضاخان ارفع‌الدوله از سوی دربار ایران مأمور شد تا معلمی مناسب برای محمدعلی میرزای ولیعهد انتخاب کند. او شاپشال را که به تازگی از دانشکده فارغ‌التحصیل شده بود برگزید و روانه تبریز کرد.
شاپشال در تبریز به آموزش ولیعهد مشغول بود و درآمد سالانه وی به این مناسبت ۱۶ هزار روبل بود. در مدت اقامت در تبریز مناسبات دوستانه و نزدیکی با ولیعهد پیدا کرد و بر وی نفوذ یافت. پس از انتقال سلطنت به محمدعلی میرزا شاپشال نیز به تهران آمد. از نفوذش کاسته نشد و در جبهه مخالفان مشروطیت قرار گرفت. این در حالی بود که مشروطه‌خواهان نیز او را به عنوان عنصر روسی مخالف مشروطه و محرک محمدعلی شاه مورد حمله قرار می‌دادند و در نشریات خود به هتاکی علیه وی می‌پرداختند. یکی از خواسته‌های مجلس اول از محمدعلی شاه اخراج شاپشال از دربار بود و شاه نیز به ظاهر پاسخ مثبت به این خواسته داد، اما هنگامی که شاه به باغ شاه رفت شاپشال نیز وی را همراهی می‌کرد. پس از انحلال مجلس و آغاز دوره استبداد صغیر، روزنامه‌نگاران و طرفداران مشروطیت دستگیر و به باغ شاه منتقل شدند. شاپشال در محاکمات آنان حاضر بود و از برخی از آنان بازخواست نیز می‌کرد. او در سال ۱۲۸۷ش/ ۱۹۰۸م علی رغم میل خود و محمدعلی شاه مجبور به ترک ایران شد و به املاک خود در کریمه رفت. نوز بلژیکی درباره او معتقد بود که : « شاپشال آدم مفسد بی همه چیزی است که تنها به فکر خودش می‌باشد و قابل خرید برای هر کس که بهایش را بدهد هست.»

فاطمه معزی

منبع : موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران