به بهانه پایان برنامه های مناسبتی رمضان در تلویزیون

بازنگری به مجموعه های تلویزیونی «مرده متحرك» ، «برای آخرین بار» ، «متهم گریخت» و «او یك فرشته بود» نشان داد كه مردم به راحتی می توانند كار خوب را از بد تشخیص دهند. ویژگی تماشای این برنامه های مناسبتی تا پایان مجموعه توسط مخاطبان، می تواند نمایانگر این موضوع باشد كه این گونه برنامه ها توانسته اند مطلوبیت نسبی را در بین بینندگان تلویزیونی رقم زنند. مطلبی در زمینه برنامه های مناسبتی تولیدی ماه رمضان تهیه شده كه می خوانید: تولید مجموعه های متنوع مناسبتی در ماه مبارك رمضان، در شبكه های مختلف تلویزیونی این حسن را برای مخاطبان تلویزیونی در برداشت كه پس از افطار، قریب دو یا سه ساعت از اوقات فراغت خود را صرف دیدن این مجموعه ها بكنند. موضوعی كه موجب برانگیختن اعتراض برخی از مسئولان فرهنگی و مذهبی شد به باور یكی از این معترضان پخش چند مجموعه پی در پی از شبكه های تلویزیونی، باعث شده بود كه میزان حضور افراد متدین در مساجد كاهش یابد، از یك سو، اگر تلویزیون ایران توانسته باشد در ارایه مفاهیم دینی از طریق جعبه جادو به این مطلوبیت برسد كه با آموزش های دینی مساجد رقابت كند، باید بپذیریم كه در این زمینه شاهد ارتقاء كیفی برنامه های تلویزیونی هستیم. اما این نوع نگاه، پایان ماجرا نیست؛ چرا كه به همان نسبت برخی از منتقدان به ساخت چنین مجموعه های تلویزیونی ایراد وارد می كنند، بعضی از برنامه سازان، منتقدان و مسئولان فرهنگی نیز در زمینه روند تولید برنامه های مناسبتی انتقاد دارند.مهرداد خوشبخت، كارگردان فیلم نذر و «جای او دیگر خالی نیست» با اشاره به سیاست مثبت تلویزیون در تولید و پخش فیلم های تلویزیونی مناسبتی معتقد است: این كار سال ها پیش باید انجام می شد و حالا كه تلویزیون به فكر اجرای آن افتاده است، مطمئناً چنین سیاستی روند خوبی را طی می كند.تلویزیون در اعیاد و مناسبت های مذهبی در راستای سیاست ها و سلیقه های خود می بایست فیلم های تلویزیونی را تولید و در بخش فیلم های سینمایی پخش كند. انجام این رویه بهتر از آن است كه یك فیلم خارجی را خریداری و دوبله كند و یا یك فیلم ایرانی اكران شده را به روی آنتن ببرد. راه اندازی گروه مناسبت های مذهبی به سال ها پیش برمی گردد. این رویه، در دوره اول مدیریت مهدی فریدزاده در شبكه اول ابتدا شكل گرفت، سپس به تأسی از آن، سایر شبكه های تلویزیونی نیز یا با عنوان گروه مناسبت ها و یا گروه معارف توانستند در مسیر تولید برنامه های مذهبی و مناسبتی گام بردارند. از آن زمان تاكنون قریب دو دهه می گذرد، اما هنوز ساختار و قالب برنامه های مناسبتی دچار تغییر اساسی نشده است. علیرغم تلاش مدیران و برنامه سازان تلویزیونی برای ایجاد جذبه در نوع ساخت و تولید برنامه های مناسبتی، همچنان این برنامه ها یا در قالب جنگ تركیبی و یا فیلم داستانی ارایه می شود. در حالی كه می توان با توجه به شیوه ساختاری متفاوت در تلویزیون، نسبت به تهیه و تولید چنین برنامه هایی، ساختار مناسبی را طراحی كرد.به باور برخی از برنامه سازان تلویزیونی با پایان یافتن ماه رمضان، می توان دوباره نسبت به ارزیابی و آماده سازی برنامه برای ماه رمضان آتی تدبیری اندیشید.مسعود تكاور در گفت وگو با ایسنا، با تأكید بر طرح این نكته كه چرا از الان برای ماه رمضان سال آینده فكر نمی كنید؟ می گوید: كمبود وقت و امكانات، بحثی است كه برای هنرمندانی كه می خواهند كار بهتری ارایه دهند تا آخرین لحظه مطرح است. در حال حاضر ماه رمضان بهانه ای است تا مردم پس از افطار پای تلویزیون بنشینند و قصه ای جذاب از نوع طنز، اجتماعی و یا پلیسی را ببینند. اگر از این زاویه به مناسبت ها نگاه شود دیگر نام سریال هایی كه در آن ایام پخش می شوند، مناسبتی نخواهد بود، بلكه ترفند هوشمندانه سازمان صدا و سیماست تا بتواند مخاطب خود را در آن زمان جذب كند. اگر با نگاهی كارشناسی به هر كدام از كارهای موفق نگاه شود، متوجه خواهیم شد كه در هر كدام از آنها كمتر به مناسبت پرداخت شده، بار قصه بیشتر مورد توجه بوده است.اغلب مخاطبان عام با كارشناسان تلویزیونی در زمینه پرداختن به اصل موضوع مناسبت یا حاشیه آن نگاه متفاوتی دارند. درست است كه برخی از مخاطبان تلویزیونی علاقه دارند آموزه های دینی و مناسبتی به شیوه پیام مستقیم به آنان ارایه شود، اما بیشتر مخاطبان با سواد برنامه های تلویزیونی تمایل دارند كه مضمون در قالبی نو و با شیوه پیام غیرمستقیم به آنان عرضه شود.
تجربه مجموعه تلویزیونی امام علی(ع) در سال های قبل نشان داد كه می توان با شیوه های داستانی مطلوب ضمن بازگویی تاریخ اسلام، پند و اندرزهای دینی را در مجموعه های مذهبی مطرح كرد. مدت ها بعد تجربه مجموعه هایی از این دست، دیگر نتوانست علاقه مندان به مجموعه های تلویزیونی مذهبی را راضی كند، اما از چند سال پیش با تولید مجموعه های گمگشته ، افزونه خواه كوچك، كمكم كن، خانه به دوش و... شرایط برای تولید برنامه های تلویزیونی مناسبتی با پس زمینه آموزه های دینی فراهم شد. هر چند كه همان سال ها نیز برخی از منتقدان از طرح مضامین طنز در ماه مبارك رمضان اظهار گلایه می كردند، اما هم اینك ساختار طنز، به عنوان جزء تفكیك ناپذیر این گونه مجموعه های مذهبی تبدیل شده است.
با این حال مجموعه برنامه های تلویزیونی، برای آخرین بار، او یك فرشته بود، متهم گریخت و مرده متحرك در طول پخش توسط منتقدان تلویزیونی مورد ارزیابی قرار گرفت، برای شناخت از نگاه منتقدان هنری از مجموعه های مناسبتی تلویزیون، بخش هایی از این دیدگاه ها را از ایسنا نقل می كنیم:شریف زاده- مسئول صفحه فرهنگ و هنر سیاست روز- سریال «برای آخرین بار» را مشابه اثر تلویزیونی «دزدان مادر بزرگ» می داند و می گوید: چرا كه این سریال از قالب طنز برخوردارست و شخصیت های آن آدم های خیلی بدی نیستند، بر اثر اتفاق فردی را می دزدند و پس از مدتی توسط همان فرد به زندگی باز می گردند. در عین حال، یاری-روزنامه نگار- معتقد است كه سازندگان سریال «برای آخرین بار» در خلق موقعیت های طنز آمیز موفق بوده اند و توانسته اند طنز كلامی و تصویری را پا به پای هم پیش ببرند. چرا كه آدم های ساده دلی كه به خلاف می افتند موقعیت های طنز آمیزی را به وجود می آورد. نوروزی منتقد روزنامه رسالت نیز سریال «برای آخرین بار» را مقداری از نظر كیفی بالاتر از آثار تلویزیونی دیگر می داند و می افزاید: در این مجموعه از حادثه پردازی و آدم ربایی استفاده شده است. وی در عین حال اعتقاد دارد كه این نوع سریال ها بدآموزی هایی برای جوانان دارد و در ادامه می گوید: چند سال پیش سریالی به نام تب سرد پخش شد كه مشابه سرقت انجام شده در آن مجموعه، در برخی از شهر ها نیز این اتفاق افتاد. نوروزی با انتقاد از حركات و طرز گفتار طلا ( با بازی سحر زكریا) در این مجموعه اظهار می كند: نوع بیان او بگونه ای است كه تاثیر منفی بر رفتار جوانان می گذارد. همچنین مسئول صفحه فرهنگ و هنر روزنامه سیاست روز ، سریال «او یك فرشته بود» ، را اثر مناسب تری نسبت به مجموعه های دیگر می داند و می افزاید: در این اثر مفاهیمی گنجانده شده است كه موجب آشنایی بیشتر مردم با مسایل اعتقادی و در آن مباحث معنوی مطرح می شود. یاری نیز این سریال را جالب توجه می داند. چرا كه از فضایی معنوی برخوردار است. به اعتقاد فهیم- مسئول صفحه فرهنگی كیهان- ویژگی مهم سریال «او یك فرشته بود» ، ترسیم فضایی متفاوت توام با معنویت است كه سازندگان به خوبی توانسته اند آن را خلق كنند. وی، با اشاره به استفاده از حسن جوهرچی و ثریا قاسمی به عنوان بازیگران این مجموعه تصریح می كند: استفاده از این دو هنرپیشه در كنار هم موجب برانگیختن یك نوع نوستالژی بین بینندگان می شود چرا كه این دو مردم را به یاد سریال در پناه تو می اندازد و به وجود آمدن چنین حسی بین بینندگان موجب جذب آنها به «او یك فرشته بود» می شود. منتقد روزنامه رسالت نیز معتقد است كه «او یك فرشته بود» نسبت به سریال های دیگر در سطح بالاتری است. به گفته وی سریال «متهم گریخت» بدآموزی بیشتری نسبت به آثار تلویزیونی دیگر داشت. وی در ادامه می افزاید: این مجموعه سعی به تصویر كشیدن روابط طبقات متوسط و پایین جامعه دارد ولی این كار را در سطح نازلی انجام می دهد. در حالی كه فهیم معتقد است كه علیرغم استفاده عطاران، كارگردان سریال متهم گریخت از گروه قبلی خود، این كار پسرفت نداشته است چرا كه او دوربین خود را میان مردم برده و با پرداختن به شخصیت های جامعه، موجب ارتقای معنوی این سریال شده است. یاری نیز توجه به قشر های پایین جامعه را از ویژگی های سریال های عطاران بر می شمرد كه در مجموعه های دیگر كمتر به آن توجه می شود. در عین حال شریف زاده معتقد است كه هیچ نوآوری خاصی در «متهم گریخت» به چشم نمی خورد، چرا كه ادامه سریال خانه بدوش است و در آن از همان عناصر استفاده شده است. نوروزی در ادامه با بیان این كه هیچ مفهوم عمیقی در سریال «مرده متحرك» نهفته نیست، اظهار می كند: ساخت آثاری درباره مقوله متافیزیك و روح ، راه رفتن روی لبه تیغ است و سازندگان این اثر انتخاب با رویكرد طنزآلود به این قضیه آن را مسخره كرده اند و مردم را به بازی گرفته اند. شریف زاده در پایان راجع به سریال «مرده متحرك» می گوید: رویكرد طنز آلود به مفاهیم معناگرایانه خطرناك است و ایجاد شبهاتی می كند و «مرده متحرك» نتوانسته است مانند «كمكم كن» كه بدون نزدیك شدن به طنز به طرح چنین مباحثی پرداخت، موفق عمل كند. همچنین هوشنگ صدفی كارشناس رسانه ای معتقد است: در طول سال كمتر خانواده های فقیر در سریال ها مطرح و حتی فضاهای چرك آلود فقر به تصویر كشیده می شود. در ماه مبارك رمضان، این فضاها ممنوع نیست و پرداخت «متهم گریخت» به فقر، نوعی همسان سازی با فضاهای ماه رمضان است و طرح قصه در چنین خانواده ای دلچسب تر است؛ چرا كه نمایش درد و بدبختی در قالب طنز بیشتر مورد پسند مردم واقع می شود. وی درباره زاید بودن برخی دیالوگ های رد و بدل شده بین بازیگران این سریال اظهار كرد: هزینه بالایی برای ساخت یك مجموعه صرف می شود، بنابراین هر چه فضا را با دیالوگ كش دهند، به نفع تهیه كننده است. هر چند شبكه ها نیز دوست دارند با اضافه كردن بخش هایی به سریالی كه می توان آن را در ۱۳ قسمت ساخت، آن را در قالب ۲۶ تا ۳۰ قسمت روانه آنتن كنند.
وی در ادامه می افزاید: با این كار، تلویزیون می تواند آگهی های بیشتری جذب كند و در قبال آن ارزش شبكه را بین مخاطبان بالا ببرد. از سوی دیگر با انجام نظرسنجی درباره برنامه های پر مخاطب، مقبولیت شبكه را بین مسئولان ارشد صدا و سیما و حتی مخاطبان بالا ببرند. صدفی با اشاره به موفقیت سریال هایی چون «افزونه خواه كوچك» و «خانه به دوش» در سال های اخیر اظهار كرد: عطاران در سریال «متهم گریخت» ، توانسته است ساختار سریال های مذكور را رعایت كند و با استفاده از همان گروه قبلی البته با وجود تفاوت اندكی بین آن ها، سریال متهم گریخت را بسازد كه بین مخاطبان عام، با استقبال روبه رو شده است. وی در ادامه با اشاره به علاقه مردم به برخی از اصطلاحات به كار رفته در سریال هایی چون متهم گریخت، خاطرنشان كرد: مخاطبان بدشان نمی آید كه گاهی هجویات و تكیه كلام هایی كه در كوچه - بازار مرسوم است را از تلویزیون بشنوند و به این طریق سرگرم شوند. صدفی راجع به تأثیر به كار بردن تكیه كلام ها و اصطلاحات در سریال های طنز گفت: یك نویسنده دوست دارد كه شخصیت های فیلمنامه او مورد پسند مخاطبان قرار گیرد كه لازمه تحقق این امر، استفاده از تكیه كلام هاست. حتی در سریال های عادی نیز شخصیت ها سعی می كنند از واژگان ماندگاری استفاده كنند تا خودبه خود نقش آن ها را برجسته كند. به باور برخی از مخاطبان، در میان برنامه های مناسبتی ماه مبارك رمضان، مجموعه تلویزیونی «متهم گریخت» و «او یك فرشته بود» از اقبال زیادی در بین مخاطبان برخوردار بود، «متهم گریخت» با خمیرمایه طنز و بازی خوب گرجستانی و اجلالی توانست عده زیادی از مخاطبان عام را پای تلویزیون بكشاند، اما از سویی دیگر مجموعه تلویزیونی «او یك فرشته بود» با استفاده از آموزه های مذهبی تقابل شیطان و انسان را به چالش كشاند به گونه ای كه مخاطبان عام و خاص نسبت به آن جذبه پیدا كردند.یك عضو كمیسیون فرهنگی مجلس نیز با ابراز تشكر از سیاستگذاران صدا و سیما و دست اندركاران تهیه سریال «او یك فرشته بود» گفت: سریال «او یك فرشته بود» یكی از سریال های خوب صدا و سیما در سال های اخیر بوده است.
فاطمه آلیا در ادامه افزوده است: طی تماس های زیادی كه از سوی مردم و موكلین با من به عنوان یكی از اعضای كمیسیون فرهنگی مجلس برای سریال «او یك فرشته بود» به عمل آمد، باید از دست اندركاران این سریال مخصوصاً خانم صحت و آقای برازش مشاور مذهبی آن تشكر شود.سریال «او یك فرشته بود» موفق شد در طول ماه مبارك رمضان، روح آیات قرآن درباره پیروی از راه شیطان، نحوه نفوذ شیطان در افراد و نیز چهره شیطان در قالب یك انسان و در دو جنسیت زن و مرد به خوبی نشان دهد.
محمد امیری

منبع : روزنامه همشهری