زراعت جو دیم

● تعریف زراعت دیم :
كشت محصولات كشاورزی بدون آبیاری و با استفاده از نزولات آسمانی ( باران و برف ) را دیم كاری می‌گویند.
● سطح زیركشت جو در استان به شرح زیر است :
۱) جو آبی در حدود ۱۰۰۰۰ هكتار است كه شامل ارقام جو ماكویی ، والفجر ، زرجو و ارقام محلی میباشد.
۲) جو دیم در حدود ۲۵۰۰۰ هكتار بوده كه رقم قالب محلی می‌باشد و بهاره كشت می‌گردد ( اواخر اسفند و اوایل فروردین ماه ) كه بعلت داشتن دوره رشد كوتاه دارای عملكرد بسیار پایینی است.
● توصیه‌های مدیریت زراعت جهت بهبود زراعت جو دیم :
اصول زراعت دیم رعایت شود.
۱) در فصل آیش عملیات زراعی مناسب و صحیح جهت ذخیره و حفظ رطوبت اجرا گردد.
۲) در فصل آیش از ماشین آلات مناسب استفاده گردد.
۳) شخم درست برخلاف شیب زده شود.
۴) در طول فصل آیش علف‌های هرز كنترل گردد.
۵) بذر بطور صحیح در زمین كاشته شود و موقع كاشت رعایت گردد.
۶) از كودهای شیمیایی مناسب استفاده گردد.
۷) از بذور اصلاح شده ، بوجاری شده و ضدعفونی شده استفاده شود.
۸) جو دیم را نباید در زمینهای پر شیب كشت كرد. زیرا حداكثر شیب برای جو دیم ۱۲ درصد است و شیب بیشتر باعث فرسایش خاك و تخریب مزرعه می‌شود.
۹) بهترین خاك برای زراعت دیم شنی رسی یا لیمونی است. زیرا خاصیت نگهداری و ذخیره رطوبت و مواد غذایی در این خاكها زیاد است.
۱۰۰ مسئله دیگر در انتخاب زمین‌های دیم رنگ خاك است. زیرا رنگ خاك نشان دهنده جنس خاك و مواد درونی آن است. بعنوان مثال رنگ سیاه ، خاكستری یا قهوه‌ای نشان دهنده حاصلخیزی خوب تا متوسط و رنگ سفید روشن نشان دهنده آهكی بودن یا گچدار و نمكدار بودن زمین است كه این نوع خاكها فقیرند و جهت كاشت دیم مناسب نیستند. و بالاخره رنگ سرخ و زرد كه عموما ارزش زراعتی نداشته و از نظر مواد غذایی فقیرند.
۱۱) در زراعت دیم نباید از گاوآهن برگردان دار استفاده كرد زیرا این نوع گاوآهن ها در زمین‌های مرطوب و آبی مورد استفاده قرار می‌گیرند و استفاده از آن ها در زراعت دیم بعلت برگرداندن كامل خاك و ادغام خاك زراعتی كه در قسمت بالا قرار دارد با خاك زیر ، باعث از بین رفتن رطوبت خاك و همچنین باعث فرسایش خاك می‌گرددند. و در نتیجه از میزان تولید كاسته شده و باعث تخریب خاك زراعتی می شوند.
● مراحل مختلف زراعت جو دیم به روش صحیح :
دیمكاری به روش صحیح را می‌توان به پنج مرحله تقسیم كرد كه این مراحل عبارتند از :
۱) آماده كردن زمین
۲) كاشت
۳) داشت
۴) برداشت
قبل از آنكه به توضیح و تشریح هر یك از مراحل فوق پرداخته شود ، مطالبی چند پیرامون آیش گذاری مطرح می‌گردد.
۱) آیش گذاری :
در دیمزارهای استان به علت كمی رطوبت و بارندگی، زمین را یكسال در میان میكارند و در سال نكاشت (آیش) ، عملیات زراعی جهت حفظ رطوبت آن انجام می‌دهند و به عبارت دیگر بعلت میزان بارندگی محدود در سال كشت ، رطوبت سال نكاشت را همراه با رطوبت سال كشت در اختیار گیاه قرار می‌دهند.
▪ آیش گذاری با انجام عملیات زراعی صحیح فواید زیر را دارد :
- از بین رفتن علفهای هرز
- افزایش مواد آلی خاك ( در نتیجه فعالیت موجودات زنده خاك )
- ذخیره آب و جلوگیری از فرسایش خاك
▪ آیش گذاری در مناطق باد خیز و گرم و خشك :
كشاورزان در این مناطق بعد از برداشت صحیح یعنی برداشت جو از ارتفاع حداقل ۲۵-۲۰ سانتیمتری سطح خاك عملیات زیر را جهت حفظ رطوبت و نگهداری خاك باید انجام بدهند.
در این مناطق بعلت بالا بودن درجه حرارت در فصل گرما و بادهای منطقه كلش های سطح مزرعه را باید به حال خود باقی گذاشت.
▪ نتیجه این عمل شامل موارد زیر است :
- كلش های باقیمانده در سطح خاك مزرعه از تابش مستقیم آفتاب به سطح خاك جلوگیری میكند. این كار در عمق ده سانتیمتری خاك ۲ تا ۴ درجه از حرارت خاك میكاهد و در نتیجه از تبخیر رطوبت خاك جلوگیری میكند.
- با بجا گذاشتن كلش در مناطق بادخیز از حركت خاك دیمزار جلوگیری میشود.
- در زمینهای شور اگر سطح خاك پوشش نداشته باشد سال به سال به شوری خاك اضافه خواهد شد. زیرا وقتی آفتاب مستقیما به خاك بتابد ، خاك گرم شده و باعث حركت آبهای زیر زمینی به طرف بالا میشود و این آب به همراه خود نمكها را به سطح خاك میاورد و پس از تبخیر آنها را در سطح خاك باقی می ‌گذارد. در نتیجه بعد از چند سال درجه شوری خاك بالا رفته و خاك غیر قابل استفاده میشود.
- در هنگام بارندگی، در زمینهای دیم، قطره های باران به روی كاه و كلش افتاده و از فشار مستقیم آن به خاك جلوگیری می كند و سپس به آرامی جذب میشود. همچنین وجود كاه و كلش در سطح زمین از سله بستن خاك جلوگیری میكند. كه سله بستن باعث جاری شدن آب در سطح خاك و عدم نفوذ در خاك میشود.
زمان شخم در این مناطق با گاوآهن قلمی از اول پاییز تا اواخر آبان میباشد و در بعضی مواقع تا اواخر آذر نیز ادامه دارد.
۱) آماده كردن زمین :
▪ اهداف :
- كشاورزان به تاثیرات گاوآهنهای قلمی و پنجه غازی در دیمزارها و دلایل استفاده از آنها آشنایی پیدا می‌كنند.
- روش انجام شخم با گاوآهنهای قلمی و پنجه غازی را آموخته و عمل مینمایند.
الف ) روش شخم با گاوآهن قلمی در فصل آیش :
زمان شخم زدن با گاوآهن قلمی در فصل آیش در مناطق خشك و بادخیز ، پاییز می‌باشد.
▪ طریقه كار :
كشاورزان زمین مورد نظر را باید در ماه های مهر و آبان با گاوآهن قلمی شخم بزنند تا مقداری از كلش های باقیمانده با خاك مخلوط گردد. گاوآهن قلمی، هم خاك را شیار میدهد و هم مقداری از كلش و بقایای گیاهی را با خاك مخلوط میكند كه بدین صورت مجموعه مناسبی از مخلوط خاك و كلش ایجاد مینماید كه با این عمل علاوه بر اینكه از شسته شدن خاك جلوگیری مینماید نفوذ آب در خاك را آسان و زیاد می‌گرداند.
باید توجه داشت كه در همه حالت شخم باید در خلاف جهت شیب مزرعه باشد تا در موقع بارندگی، آب در مزرعه جاری نشده و سطح مزرعه شسته نشود.
عمق شیب با این گاوآهن ۲۰ الی ۲۵ سانتیمتر میباشد كه بوسیله چرخ تنظیم شاسی گاوآهن تنظیم میشود.
ب ) شخم با گاوآهن پنجه غازی در فصل آیش :
پس از سپری شدن دوره زمستان، در دیمزارها ، برای مبارزه با علفهای هرز نوبت به استفاده از گاوآهن پنجه غازی میرسد. ابتدا تیغه های گاوآهن پنجه غازی را به جای تیغه های گاوآهن های قلمی می بندیم و تا عمق ۸ الی ۱۰ سانتی متری را بدون برگرداندن خاك ، شخم میزنیم تا ریشه تمام علفهای هرز را قطع كند.
زمان شخم با این گاوآهن در فصل بهار میباشد كه در سه نوبت انجام میشود:
▪ شخم اول :
زمان انجام آن بستگی به شرایط منطقه ، گرما و رطوبت و انواع علفهای هرز دارد و بطور كلی زمانی است كه علفهای هرز بیش از دو سوم منطقه را پوشانده و هنوز سه برگه نشده باشند. با این شخم علفهای هرز كه مقدار زیادی از رطوبت زمین را مصرف میكنند از بین رفته و همچنین سطح خاك نرم شده و از سله بستن خاك و هدر رفتن رطوبت آن جلوگیری میشود.
عمق این شخم ۶ الی ۸ سانتیمتر میباشد كه با چرخ تنظیم كه به شاسی گاوآهن متصل است تنظیم میشود.▪ شخم دوم :
دومین شخم بهاره معمولا پس از ۱۵ تا ۲۰ روز بعد از اولین شخم بهاره جهت از بین بردن باقیمانده علفهای هرز انجام میگردد كه معمولا این شخم در كلیه مناطق لازم است.
عمق این شخم ۸ تا ۱۰ سانتیمتر است.
▪ شخم سوم :
بندرت انجام میگیرد و معمولا در مناطقی كه اواخر فصل ، بارندگی خوبی داشته باشد صورت میگیرد كه حدوداً ۱۰ الی ۱۵ روز بعد از شخم دوم است.
عمق این شخم ۸ تا ۱۰ سانتیمتر می‌باشد.
۲) كاشت :
اهداف :
- كشاورزان با كلیه مراحل كاشت و ترتیب آنها آشنا میشوند.
- با خصوصیات بذر مناسب برای كاشت در دیمزارها آشنا میشوند.
الف ) آماده كردن بذر :
بذری كه جهت كاشت جو در دیمزارها انتخاب میشود باید مشخصات زیر را داشته باشد :
۱) قدرت جوانه‌زنی
۲) پنجه زنی
۳) زودرسی
۴) مقاومت به گرما و سرما
۵) مقاومت در برابر ریزش
جو در مقایسه با گندم نسبت به سرما حساس‌تر است بنابراین ارقام جو باید از مقاومت زیادتری برخوردار باشند تا در منطقه كشت گردند.
در حال حاضر به لحاظ كم بودن ارقام جو مقاوم به سرما و رقم پاییزه اكثریت قریب به اتفاق مزارع جو دیم در استان زنجان بصورت بهاره كشت میشود كه بعلت عملكرد پایین و پاكوتاه بودن قابل برداشت با كمباین نیست. بنابراین ارقام توصیه شده باید از عملكرد بالا،‌ مقاومت به سرما و ارتفاع مناسب برای برداشت مكانیزه برخوردار باشند.
▪ رقم مورد كشت و توصیه شده برای مناطق سرد استان :
ـ جو سهند :
این رقم از انواع جوهای دو ردیفه با تیپ رشد پاییزه بهاره و دارای ریشكهای تقریبا بلند میباشد. عملكرد آن در سالهای خشك بیش از یك تن بوده و در سالهای با بارندگی مناسب و بیش از ۴۰۰ میلیمتر ، بیش از دو تن عملكرد دانه دارد. ارتفاع بوته ها حدود هشتاد سانتیمتر و قابل برداشت با كمباین میباشد. میزان پروتئین دانه بالا و ۱۳ درصد میباشد. این جو دارای دانه های درشت بوده و وزن هزار دانه آن در شرایط خوب ۵۰ - ۴۵ گرم است. این رقم مقاومت بسیار خوبی در مقابل سرما ، خشكی ، ورس و ریزش دارد.
▪ تاریخ كاشت :
در منطقه زنجان كه در اكثر سالها بارندگی پاییزه ناكافی است تاریخ كاشت جو تاثیر كمتری در عملكرد دارد و در هر صورت بهتر است كاشت جو سهند كه در سالهای اخیر معرفی و ترویج شده است در اوایل مهرماه و تا آخر مهر خاتمه یابد تا در صورت بارندگی های احتمالی اول فصل از آن استفاده نماید.
▪ عمق كاشت :
در زراعت دیم به جهت اینكه محدودیت اصلی رشد گیاه، رطوبت میباشد، بنابراین كاشت عمیق در حدود ۸ سانتیمتر مناسب تر است زیرا سطح خاك یا بعلت تابش مستقیم آفتاب و وزش باد و درنتیجه تبخیر سریعا رطوبت خود را از دست داده و خشك میشود و گیاه نمیتواند به زندگی خود ادامه دهد. ولی اعماق پایین تر خاك دیرتر خشك شده و رطوبت در آن وجود خواهد داشت.
یكی دیگر از محدودیتهای رشد در منطقه ، سرما میباشد. در اواخر پاییز كه پوشش برف نیز وجود ندارد دمای خاك به شدت پایین آمده و درصورت كشت سطحی ، طوقه و ریشه گیاه در معرض خطر یخ زدگی و سرما قرار میگیرند. بدین لحاظ عمق مناسب كاشت باعث خواهد شد خسارتی به گیاهچه جوان و حساس جو وارد نیاید.
▪ میزان بذر مصرفی :
میزان بذر توصیه شده برای رقم جو سهند ۳۵۰ دانه در متر مربع و حدود ۱۴۰ كیلوگرم در هكتار و فاصله خطوط كاشت با دستگاه عمیق كار ۱۵ تا ۲۰ سانتیمتر میباشد.
▪ تناوب كاشت :
در منطقه زنجان معمولترین تناوب بصورت آیش-گندم و جو میباشد و در بعضی مناطق بندرت عدس و نخود در تناوب گنجانده میشود. برای جلوگیری از فرسایش خاك در سالهای آیش كه همراه عملیات خاك ورزی از قبیل شخم میباشد ، رعایت تناوب عدس - جو ، نخود – جو و یونجه یكساله-جو الزامی است.همجنین كشت اسپرس(خشه یونجه)دردیمزار های كم بازده خاك را تقویت كرده وبرای كشت مجدّد گندم وجوآماده می كند.میزان بذر اسپرس مورد نیاز ۴۰كیلو در هكتار می باشد.اسپرس سه سال در زمین خواهد بود وبایددرسال اول كاشت ،مزرعه قرق شود تا مورد چرای دام قرارنگیرد.
▪ مزایای تناوب :
الف ) تثبیت ازت هوا توسط گیاهان دیم خانواده لگومینوز.
ب ) افزایش مواد آلی خاك و برگرداندن بقایای گیاهی به خاك.
ج ) تقویت خاك بعلت تثبیت ازت هوا.
د ) اصلاح خصوصیات فیزیكی خاك.
ه ) وجود پوشش گیاهی از تابش مستقیم آفتاب به خاك كه باعث از بین رفتن مقداری از رطوبت و موجودات زنده خاك میشود جلوگیری مینماید.
و ) آفات و بیماری های خاك زی كاهش میابد و علفهای هرز در مزرعه كمتر میشود.
▪ نیاز غذایی :
درصورت داشتن نزولات جوی مناسب بهاره مصرف ۱۰۰ كیلوگرم كود ازته ( ۵۰ كیلوگرم در موقع كاشت و ۵۰ كیلوگرم در بهار بصورت سرك ) توصیه میشود ولی در صورتی كه نزولات بهاره كافی نباشد مصرف ۵۰ كیلوگرم كود ازته در پاییز و موقع كاشت بهمراه كود فسفاته كفایت میكند ( برای پایداری بیشتر كود ازته در خاك ، سولفات آمونیوم و نیترات آمونیوم بر اوره برتری دارد )
در خصوص مصزف كودهای فسفاته توجه به سابقه مصرف كودهای فسفره و نتایج تجزیه خاك از اهمیت خاصی برخوردار است. وقتی كه فسفر قابل جذب خاك از ۸-۷ میلی گرم در یك كیلوگرم خاك كمتر باشد مقدار ۱۰۰ كیلوگرم سوپرفسفات تریپل در موقع كاشت همراه كود ازته در خاك مصرف و توسط ادوات خاك ورزی با خاك مخلوط میگردد.
بدلیل بالا بودن پتاسیم قابل جذب خاكهای استان مصرف پتاسیم توصیه نمیشود ولی در صورتی كه غلات طی سالیان متمادی در زمین كشت و برداشت شده و خاك نیز سبك باشد ، پس از تجزیه خاك و با توجه به مشخصات خاك میزان پتاسیم موردنیاز تعیین و توصیه میگردد.
▪ میزان بارندگی مورد نیاز :
چون دوره زندگی جو كوتاهتر از گندم است به همان نسبت نیاز جو به آب كمتر از گندم است. میزان بارندگی مورد نیاز جو دیم ۲۵۰ میلیمتر است. حساسترین مرحله به تنش رطوبتی مرحله بین گرده افشانی و رسیدن دانه ها میباشد كه باعث كاهش قابل ملاحضه وزن هزار دانه میشود.
▪ پاشیدن كود سرك :
برای پاشیدن كود سرك بارندگی لازم است. هنگامی كه انتظار میرود هوا ببارد و هوا پوشیده از ابر است بهترین هنگام پاشیدن كود سرك میباشد. چنانكه كود ازته بدون وجود بارندگی به مزرعه پاشیده شود در مجاورت هوا ونور خورشید تجزیه شده و متصاعد میشود و مورد استفاده گیاه قرار نخواهد گرفت.
زمان مصرف كودهای ازته در صورت كافی بودن میزان بارندگی در اوایل رشد و نمو جو بوده كه بصورت كود سرك مورد استفاده قرار میگیرد.
▪ مقدار مصرف :
مصرف این كودها باعث افزایش شاخ و برگ میشود و بهمین علت باید در مقدار آن دقت كافی بعمل آید زیرا زیادی شاخ و برگ باعث رشد بیش از حد ساقه و در نتیجه باعث خوابیدگی ساقه و خوشه ( خطر ورس ) خواهد شد و همچنین مصرف زیاد آن باعث چروكیدگی دانه و كم شدن تولید خواهد شد. زمان مصرف آن در موقع پنجه زدن و قبل از به ساقه رفتن میباشد.
▪ مبارزه با علفهای هرز :
علفهای هرز از آنجایی كه دارای رشد سریع بوده و مقاومت بیشتری در مقابل عوامل نامساعد محیطی نسبت به محصولات زراعی دارند ، لذا از فضا و مواد غذایی و رطوبت خاك استفاده بیشتری نموده و خصوصا در مزارع دیم كه حفظ رطوبت و ذخیره آن در خاك بسیار مهم میباشد ، لزوم مبارزه با علفهای هرز بیشتر محسوس است. برای مبارزه با علفهای هرز مزارع جو دیم با كارشناسان اداره حفظ نباتات مشورت نمایید.
▪ زمان برداشت :
زمان برداشت موقعی است كه كلش زرد و خشك و دانه جو سخت شده باشد

منبع : سایت آموزشی - اطلاع رسانی هرس