کشاورزی زیستی ـ بخش سوم

● کشاورزی زیستی و محیط زیست
کشاورزی زیستی توانایی ارائه‌ی برخی از خدمات و کالاهای محیط زیستی را دارد که عبارتند از:
خاک:
الف) در کشاورزی زیستی میزان حاصل‌خیزی خاک افزایش می‌یابد.
ب) خطر آب‌شویی و فرسایش خاک کاهش می‌یابد.
ج) میزان فعالیت‌های بیولوژیکی و میکروارگانیسم‌ها افزایش می‌یابد.
▪ آب:
الف) کاهش مصرف سموم و کودهای شیمیایی از میزان آلودگی آب‌های زیرزمینی و سطحی می‌کاهد.
ب) شستشوی نیترات کاهش می‌یابد.
▪ هوا:
الف) میزان انتشار گازهای گل‌خانه‌ای کاهش می‌یابد (بخار آب(H۲O)، دی اکسیدنیتروژن (NO۲)، دی اکسیدکربن (CO۲) و متان (CH۴) گازهای گل‌خانه‌ای اصلی هستند)
ب) استراتژی کشاورزی زیستی در بازگشت مواد به خاک و مشارکت آن در تجزیه‌ی کربن است.
انرژی:
در کشاورزی زیستی به ازای کاربرد هر واحد از انرژی به‌طورمستقیم و غیرمستقیم می‌توان میزان محصول بیشتری را نسبت به روش مرسوم بدست آورد.
▪ بوم شناختی(اکولوژیکی):
الف) در کشاورزی زیستی در کنترل آفات از مبارزه‌ی بیولوژیک استفاده می‌شود.
ب) کشاورزی زیستی تا حدودی به واسطه‌ی مخالفت با کاربرد آفت کش‌ها و موادشیمیایی درحفظ محیط زیست مشارکت می‌کند.
● بررسی وضعیت کشاورزی ارگانیک در جهان تا سال ۲۰۰۴
سیستم‌های کشاورزی ارگانیک در دهه‌ی اخیر به‌طور چشمگیری مورد توجه قرارگرفته است، گفتنی‌ست در این سیستم‌ها راه‌حل مناسبی برای برطرف کردن برخی از مشکلات کنونی کشاورزی تعبیه شده است.
در سال ۲۰۰۳ کشاورزی ارگانیک تقریبا در ۱۰۰ کشور جهان اجرا شده و مناطق تحت مدیریت ارگانیک نیز به‌طور مداوم درحال افزایش هستند، این درحالی‌ست که متاسفانه در برخی از کشورها آمار صحیحی از نحوه و میزان مساحت تحت مدیریت کشاورزی ارگانیک در دسترس نمی‌باشد.
بررسی آمار ارایه شده توسط SOEL طی سال‌های ۲۰۰۰ الی ۲۰۰۳ نشان می‌دهد که مساحت اراضی تحت مدیریت ارگانیک جهان از ۸/۱۵میلیون هکتار در سال ۲۰۰۰ به ۴/۲۰ میلیون هکتار در سال ۲۰۰۳ افزایش یافته است. قاره‌ی اقیانوسیه-استرالیا بخش بزرگی از اراضی تحت مدیریت ارگانیک را به خود اختصاص داده است به‌طوری‌که در سال ۲۰۰۳، مساحت این اراضی ۱۰۰۶۱ هزار هکتار معادل ۸/۴۱ درصد کل اراضی تحت مدیریت ارگانیک جهان بوده است.
پس از اقیانوسیه، آمریکای لاتین با ۵۸۲۸ هزار هکتار ( ۲/۲۴ درصد)، اروپا با ۵۵۶۰ هزار هکتار (۱/۲۳ درصد)، آمریکای شمالی با ۱۴۲۰ هزار هکتار (۹/۵درصد)، آسیا با ۸۹۱ هزار هکتار(۷/۳ درصد) و کشورهای آفریقایی با ۳۱۳ هزارهکتار(۳/۱ درصد) اراضی تحت مدیریت ارگانیک را به خود اختصاص داده‌اند. (جدول ۱ مقایسه مساحت اراضی تحت مدیریت ارگانیک جهان به تفکیک قاره طی سالهای۲۰۰۳-۲۰۰۰ )
طی دوره‌ی ۲۰۰۳ - ۲۰۰۰ علی رغم افزایش سطح اراضی تحت مدیریت ارگانیک در تمامی قاره‌ها و مناطق، تغییرات جالب و قابل توجهی نیز اتفاق افتاده است به‌طوری‌که توجه به آمار ارایه شده در جدول ۱ نشان می دهد که سهم اراضی تحت مدیریت ارگانیک قاره‌های اقیانوسیه، آمریکای شمالی و اروپا درسال ۲۰۰۳ نسبت به سال مبنا کاهش یافته است (قاره اقیانوسیه با بیشترین کاهش سهم از ۵/۴۸درصد به ۸/۴۱درصد) اما این سهم در کشورهای آمریکای لاتین و قاره‌های آسیا و آفریقا افزایش یافته که بیانگر آشنایی بیشتر و افزایش علاقه‌ی کشاورزان این مناطق به کشاورزی ارگانیک است.
امروزه کشاورزی زیستی، روند رو به رشدی دارد و شاخص‌های متعددی همانند شاخص خرده فروشی محصولات زیستی در مناطق گوناگون کشورها وجود دارد که روند آشکار این رشد را نشان می دهد.
در سال‌های ۱۹۸۷ تا ۱۹۹۳ مناطق زیرکشت محصولات زیستی اتحادیه‌ی اروپا چهاربرابر و کشاورزانی که به تولید زیستی مشغول بوده‌اند دو برابر شده‌است، از سال ۱۹۹۰تا ۱۹۹۴ خرده فروشی محصولات حاصل از کشت و زرع زیستی در ایالات متحده‌ی آمریکا نیز دو برابرافزایش یافته است.
اگرچه اکنون در بسیاری از کشورهای صنعتی پیشرفته، مواد غذایی زیستی سهم ناچیزی از کل بازار مواد غذایی و نوشیدنی را تشکیل می‌دهند، اما رشد سریع این نوع کشاورزی در کشورهای گوناگون و افزایش کشاورزان راغب به تولید محصولات ارگانیک، بیان‌گر موفق بودن کشاورزی زیستی است. (نمودار۱ توزیع سطح کشت تحت مدیریت ارگانیک به تفکیک قاره در سال ۲۰۰۳ میلادی)و (نمودار۲ سطح کشت تحت مدیریت ارگانیک ده کشور برتر جهان در سال ۲۰۰۳)
آمار مربوط به کشاورزی زیستی در سال ۲۰۰۴ نشان می‌دهد که در سطح جهان حدود ۲۴ میلیون هکتار از اراضی، تحت مدیریت کشاورزی زیستی هستند که نسبت به سال۱۹۹۹، این رقم افزایش چشمگیر داشته است.
در سازمان خواربار جهانی (FAO) کشاورزی زیستی به‌عنوان عنصری موثر برای تولید غذای مطلوب، مورد تأیید و حمایت کمیته‌ی کشاورزی این سازمان قرار گرفته است. بسیاری از دولت‌های جهان به‌ویژه در اروپا، توسعه‌ی کشاورزی زیستی را در برنامه‌های اجرائی خود قرار داده‌اند و در آینده‌ای نه چندان دور، مهمترین و اصلی‌ترین مشخصه‌ی حضور در بازارهای جهانی به‌ویژه برای محصولات باغی، عرضه‌ی محصولات عاری از ترکیبات شیمیایی خواهد بود(Willler and yussefi,۲۰۰۴)
چنان‌چه در نمودار ۱ مشاهده می‌شود در سال ۲۰۰۴ از ۲۴ میلیون هکتار سطح زیرکشت محصولات زیستی در جهان، بیشترین سهم، مربوط به کشور استرالیا (۴۱درصد) و کمترین سهم، مربوط به کشور زیمبابوه (۱۶/۰ درصد) بوده است. متأسفانه کشورما در سال ۲۰۰۴ با وجود داشتن برخی زمین‌های عاری از کود و سم، سهمی از تولید محصولات زیستی ندارد و دلیل اصلی آن نبود نظام قانون‌مند در این‌باره است. (جدول ۶سطح زیر کشت محصولات زیستی در کشورهای مختلف در سال ۲۰۰۴) و (جدول شماره ۲درصد زمینهای تحت مدیریت کشاورزی زیستی از کل زمین‌های کشاورزی در کشورهای منتخب در سال ۲۰۰۴)
چنان‌چه در جدول شماره‌ی ۳ مشاهده می‌شود، تعداد کل قطعات زمین‌های کشاورزی تحت کشاورزی زیستی در سال ۲۰۰۴، ۴۶۲۴۷۵ قطعه است که بیشترین تعداد زمین‌ها به تعداد ۵۳۵۷۷ قطعه مربوط به مکزیک و کمترین ۱ قطعه مربوط به سوریه و قزاقستان است.(جدول شماره ۳ تعداد قطعات زمینهای کشاورزی تحت کشاورزی زیستی در کشورهای منتخب در ۲۰۰۴)
محصولات زراعی و باغی زیستی جهان در ۸ گروه شامل بقولات، میوه‌ها، حبوبات، علف‌های خشک و تازه، دانه‌های روغنی و سبزیجات قرار دارند. چنان‌چه در شکل شماره ۱( نمودار ۱ سهم هر یک از محصولات زیستی از تولیدات زیستی جهان) مشاهده می شود بیشترین سهم از محصولات استاندارد شده مربوط به حبوبات و کمترین آن مربوط به دانه‌های روغنی می‌باشد(Gardner,۱۹۹۶).
● تولید محصولات ارگانیک
▪ استرالیا و اقیانوسیه
استرالیا-اقیانوسیه شامل نیوزلند و استرالیا و هم‌چنین کشورهای کوچکتری مانند فیجی، گینه نو، پاپوا، تونگا و انوآتا می‌باشد. جدول ۲ نشان می‌دهد که در استرالیا ۵/۱۰ میلیون هکتار زمین زراعی تحت مدیریت ارگانیک می‌باشد. این کشور دارای بزرگترین سطح تحت مدیریت ارگانیک در دنیاست. در حقیقت بیشترین اراضی مربوط به چراگاه‌های کم تراکم هستند و یک هکتار کشت ارگانیک در استرالیا نباید با یک هکتار کشت ارگانیک در سایر مناطق جهان همانند دانمارک مقایسه شود.(جدول ۲ اراضی و مزارع ارگانیک در اقیانوسیه)
استرالیا و اقیانوسیه حدود نیمی از سطح اراضی ارگانیک جهانی را دارا می‌باشند اما میزان خرده فروشی در آنها یک درصدبازار جهانی ارگانیک است زیرا بیشتر محصولات ارگانیک آنها صادر می‌شود اما با این وجود بالارفتن میزان علاقه‌ی مصرف کننده به غذای با کیفیت بالا و از سوی دیگر نارضایتی و اعتراض مصرف کنندگان به محصولات تولیدی از طریق مهندسی ژنتیک، باعث افزایش تقاضای محصولات ارگانیک شده است.
در استرالیا صنعت ارگانیک تحت تاثیر رشد سریع تقاضای خارجی قرار گرفت و دولتمردان به حجم بازارهای ارگانیک پی برده و بخش ارگانیک را مورد حمایت و تقویت قرار دادند؛ در این خصوص نیوزلند هم وضعیتی مشابه با استرالیا دارد.
▪ استرالیا
مهمترین محصولات ارگانیک استرالیا میوه‌جات و سبزیجات می باشندکه در کل سال تولید می شوند و همچنین فرآورده های لبنی نیز به سرعت در حال رشد هستند. عمده‌ترین محصولات شامل: برنج، پشم، گیاهان، بذور سبزیجات و گوشت گوسفند هستند اما در کل یارانه‌ای برای کشاورزی ارگانیک وجود ندارد.
تا زمانی‌که تقاضای خارجی برای محصولات ارگانیک نسبت به تقاضای محلی بیشتر است استرالیا محصولات ارگانیک خود را صادر خواهد کرد، با وجود آن‌که استرالیا بزرگترین سطح زمین‌های ارگانیک دنیا را در اختیار دارد اما هم‌چنان بخشی از محصولات ارگانیک را از خارج وارد کرده (عمده آن محصولات دانه‌ای ارگانیک هستند).
▪ آمریکای شمالی
در آمریکای شمالی بیش از ۵/۱ میلیون هکتار از اراضی تحت مدیریت ارگانیک وجود دارد که از این مقدار ۲۵/۰% از کل فضای کشاورزی آمریکای شمالی را تشکیل می‌دهد، هم‌چنین تعداد زمین‌های زراعی ارگانیک بیش از ۴۵ هزار قطعه است.
▪ ایالات متحده
کشاورزی ارگانیک از بخش‌هایی است که به‌طور مستمر طی چندین سال اخیر سریع‌ترین رشد را در بخش کشاورزی آمریکا داشته است؛ براساس آمار سرویس تحقیقات اقتصادی بخش کشاورزی ایالات متحده کشت‌زارهای ارگانیک گواهی‌دار که شامل زمین‌های زراعی و چراگاه‌هاست، از ۴۱۷ هزار هکتار در سال ۱۹۹۲ به ۵۵۰ هزارهکتار در سال ۱۹۹۷ و ۹۵۰ هزارهکتار در سال ۲۰۰۱ رسیده است.
در سال ۲۰۰۱ از ۹۵۰ هزارهکتار زمین تحت پوشش ارگانیک بیش از ۵۵۰ هزارهکتار اراضی زراعی و مابقی شامل جنگل و چراگاه بوده است، بیشترین زمین‌های زراعی در مناطق کالیفرنیا، داکوتای شمالی، مینیسوتا، لووا، مونتانا، کولورداو و بیشترین چراگاه و جنگل در تگزاس، مونتانا، کولورادو است.
با وجود چنین وسعت کشتی، زمین‌های کشاورزی ارگانیک دارای گواهی در حال حاضر ۳/۰ درصد کل زمین‌های زراعی و ۲/۰ درصد کل چراگاه‌ها را تشکیل می‌دهد.
بررسی‌ها نشان داده است که در سال ۲۰۰۱ در ایالات متحده‌ی آمریکا تنها حدود ۷ هزار تولیدکننده محصولات ارگانیک دارای گواهی، مشغول به‌کار بوده‌اند و محصولات ارگانیک در ۲۰ هزار فروشگاه محصولات طبیعی، بازارهای محلی کشاورزان و در ۷۳ درصد کل خواروبار فروشی‌ها به‌فروش می‌رسد.
بسیاری از تولیدکنندگان محصولات ارگانیک در ایالات متحده موانع پیش روی اجرای کامل کشت ارگانیک را هزینه‌های بالای مدیریتی، ریسک بالای تغییر به سوی روش‌های جدید کشاورزی، آگاهی محدود از سازوکارهای کشاورزی ارگانیک، کمبود بازاریابی و مسائل مربوط به بازار می‌دانند، اما با این حال بسیاری از تولیدکنندگان در ایالات متحده به‌دلایل گوناگونی همانند کاهش قیمت نهاده‌ها، حفظ منابع تجدید ناپذیر، در اختیار داشتن بازارهای با ارزش، افزایش درآمد کشاورزان به‌خصوص به هنگام سقوط قمیت محصولات عمده تمایل به اجرای کشاورزی ارگانیک دارند.
محصولات تازه بیشترین فروش را در میان محصولات ارگانیک دارند پس از آن نوشیدنی‌های غیرلبنی، نان‌ها، غلات، غذاهای بسته بندی شده (یخ زده، غذاهای خشک، غذای کودک، سوپ‌ها و دسرها) و محصولات لبنی در لیست محصولات پرفروش هستند.
▪ کانادا
بر اساس اطلاعات کشاورزی کشور کانادا، کشاورزی ارگانیک در این کشور به‌دلیل تقاضای مصرف کنندگان در سال‌های اخیر رشد قابل توجهی داشته است؛ به‌طوری‌که تقریبا" ۳۲۰۰ قطعه‌ی زمین زراعی ۴۳۰ هزارهکتاری دارای گواهی ارگانیک هستند، هم‌چنین ۴۵ گواهی دهنده‌ی ارگانیک و بیش از ۳۲۰ تهیه کننده و دست اندرکار محصولات ارگانیک در کانادا فعالیت دارند؛ در کاناد از هر ۲۰ باغ میوه ۱ باغ محصولات خود را به صورت ارگانیک تولید می‌کند. در کانادا به‌دلیل وجود زمین‌های وسیع و آب و هوای سرد و خنک، مصرف سموم و آفات کاهش می‌یابد و یکی از مناطق ایده‌آل برای کشت ارگانیک است. تولید غلات ارگانیک بیشترین رشد را در بخش ارگانیک این کشور داشته و اولین محصول صادراتی کانادا نیز نامیده می‌شود.
▪ مکزیک
در ۵ سال گذشته کشاورزی ارگانیک در مکزیک از ۲۵ هزارهکتار به ۱۰۰هزار هکتار رسیده و با صادرات به اروپا، ژاپن و ایالات متحده ۱۰۰ میلیون دلار درآمد داشته است.
مکزیک اولین تولیدکننده‌ی قهوه ارگانیک و جزو تولید کنندگان اصلی آواکادو، انبه، موز، آناناس، پاپایا، وانیل، سویا و کاکائو ارگانیک نیز است.(جدول ۳ زمینهای تحت مدیریت ارگانیک و زمینهای کشاورزی ارگانیک در آمریکای شمالی)
▪ اروپا
از اوایل دهه‌ی ۹۰ کشاورزی ارگانیک تقریبا" در تمامی کشورهای اروپا رشد سریعی داشته و هم‌چنان در قرن جدید نیز ادامه دارد. براساس تحقیقات انستیتوی تحقیقات ارگانیک سوئیس (FIBL) تا آخر سال ۲۰۰۱ میلادی در ۱۵ کشور عضو اتحادیه اروپا ۴۴۴۲۸۷۵ هکتار زمین زراعی با ۱۴۲۳۴۸ مزرعه تحت پوشش کشت ارگانیک قرار داشته است. این میزان ۲/۳درصد از فضای کشاورزی و ۲ درصد از مزراع اتحادیه اروپا را تشکیل می‌دهد.
اگر به کشورهای در پیش گفته شده کشورهای( EFTA (European Free Trade Association نیز اضافه شود تعداد مزارع به ۱۷۵۸۰۷ و مساحت زمین‌های کشاورزی تحت پوشش کشاورزی ارگانیک به ۵۱۳۳۸۴۳ هکتار خواهد رسید.
در مقایسه با سال ۲۰۰۱ اتحادیه‌ی اروپا شاهد رشد ۱۷ درصدی و با اضافه کردن کشورهای EFTA در مجموع شاهد رشد ۲۵ درصدی در مناطق کشاورزی ارگانیک بوده‌اند، هم‌چنین تعداد زمین‌های کشاورزی رشد ۹ درصدی در اتحادیه‌ی اروپا و رشد ۲۵ درصدی در کشورهای عضو اتحادیه اروپا و کشورهای EFTA داشته است.
از اوایل دهه‌ی ۹۰ بیشترین رشد در کشورهای اسکاندیناوی و کشورهای مدیترانه بوده و این روند رو به رشد در آلمان و انگلیس، اسپانیا، ایتالیا و جمهوری چک نیز مشاهده شده است اما کشورهایی همانند ایرلند سهم مزارع ارگانیک آنها در طول این دوره با کاهش مواجه شده است. (نمودار ۳ روند گسترش اراضی تحت مدیریت ارگانیک و تعداد مزارع ارگانیک اتحادیه اروپا طی سالهای۲۰۰۱-۱۹۸۵ )
با درنظرگرفتن اهمیت کشاورزی ارگانیک می‌توان تفاوت‌هایی را در میان کشورهای اروپا پیدا کرد. در اتریش بیش از ۱۱درصد و در سوئیس بیش از ۱۰ درصد زمین‌های کشاورزی تحت پوشش کشت ارگانیک هستند، اما در بعضی از کشورها تنها ۱درصد از کل زمین‌های کشاورزی را شامل می‌شود.
ایتالیا بیشترین تعداد مزارع و مساحت کشاورزی ارگانیک را در اروپا دارد، به‌نحوی‌که بیش از یک چهارم سطح ارگانیک و یک سوم مزارع ارگانیک اتحادیه‌ی اروپا در ایتالیاست. (نمودار ۴ سطوح تحت مدیریت ارگانیک در ده کشور با بالاترین سطح تحت کشت ارگانیک در اروپا) و ( نمودار ۵ ده کشور اروپایی با بالاترین درصد)
▪ آلمان
دولت آلمان درپی دستیابی به تحت پوشش ارگانیک قراردادن۲۰درصد کل مزارع کشاورزی این کشور تا سال ۲۰۱۰ است.
تا پایان سال ۲۰۰۱، ۶۳۲۱۶۵ هکتار و ۱۴۷۰۳ مزرعه تحت پوشش مدیریت کشت ارگانیک قرار گرفته است که این ارقام شامل ۷/۳درصد زمین‌های کشاورزی آلمان است.
اگر قرار باشد سهم ارگانیک تا سال ۲۰۱۰ به ۲۰درصد برسد، نیاز به رشد بیش از آن‌چه تا به‌حال صورت گرفته محسوس است، با وجود آن‌که بازار ارگانیک آلمان بزرگترین بازار اروپاست اما به نظر می‌رسد که هم‌چنان سهم بازار این محصولات کم باشد(۶/۱درصد).
دلایل رشد آهسته‌ی این کشور با وجود داشتن تاریخچه‌ی طولانی آن درخصوص تولیدات کشاورزی ارگانیک تا سال ۲۰۰۱ را می‌توان مشارکت کمتر سوپر مارکت‌ها، کمبود حمایت‌های سیاسی، برچسب گذاری مشخص، حمایت و تحقیقات، گفتگو ی میان محققان و مصرف کننده‌ی نهایی و در نهایت کمبود اطلاعات در خصوص مصرف کننده، کشاورز و ... دانست.
دستیابی به هدف ۲۰ درصدی در خصوص کشت ارگانیک در طول یک دوره‌ی کمتر از ۱۰ سال چالش بزرگ و اساسی برای بخش ارگانیک آلمان و هم‌چنین وزارت غذا، کشاورزی و حمایت از مصرف کننده‌ی آن کشور می‌باشد.
با در نظر گرفتن مشکلات در پیش گفته شده و با رفع کمبودهای موجود، شاهد افزایش فروش محصولات ارگانیک، افزایش این محصولات در بازار و سوپرمارکت‌ها و در نتیجه بازسازی مجدد بخش ارگانیک در سال ۲۰۰۱ بوده و با چنین کوشش‌هایی رشد ۱۶ درصدی تحت مدیریت ارگانیک در این کشور به‌دست آمد. (جدول ۴ اراضی تحت مدیریت ارگانیک و تعداد مزارع ارگانیک در اروپا)

منبع : خبرگزاری ایسنا