معرفی انسان شناسی دین

● تاریخچه
انسان‌شناسی دین از شاخه‌های قدیمی انسان‌شناسی است و نخستین گزارش‌های مردم نگارانه غالباً حاوی اطلاعاتی دربارهٔ باورها و مناسک اقوام «ابتدایی» بوده‌اند. اولین گزارش‌های مردم نگارانه مربوط هستند به گزارش‌های مبلغین مذهبی و ماموران اجرایی کشورهای استعمارگر از مردم مستعمرات. استعمارگران که برای خود رسالت «متمدن سازی» مردم گشتند که با موازین اروپایی ـ مسیحی به عنوان «توحش» و «خرافه» تلقی می‌شدند. در عین حال تمایل به غرائب (Exotism) نیز انگیزهٔ دیگری برای پرداختن به اموری بود که پرداختن به «باورهای نامعقول»، «مناسک وحشیانه» و «غیرقابل باور» بخش زیادی از این گزارش‌ها را شامل می‌شدند. این پیشینه سبب شد که سنت انسانی دین بیش از همه بر ادیان قبیله‌ای تمرکز پیدا کند و ادیان بزرگ و تاریخی از حیطه مطالعات انسان‌شناختی خارج شوند. اگر چه مدت‌ها طول کشید تا انسان‌شناسی به عنوان یک رشته علمی منسجم از پیش فرض‌های استعماری رهایی یابد، ولی به نظر می‌رسد که گرایش به امور غریب (Exotic) و صور قبیله‌ای ادیان هم چنان در شالودهٔ هر اقدام انسان‌شناختی حضور دارد.
انسان‌شناسی دین، دین را در معنای وسیع آن در نظر گرفته به گونه‌ای که مفهوم دین، همه پدیده‌هایی را که برای مردم مقدس بوده یا از اوصاف و ویژگیهای فراتجربی برخوردار باشند، را شامل می‌شود. بنابراین تعریف رویکردهای امروزی انسانشناسی دین امر دینی را در همه صور موجود آن هم در جوامع ابتدائی و هم در پیچیده‌ترین جوامع صنعتی و مدرن مورد مطالعه قرار دهند.
پرداخن به دین می‌تواند مجرایی برای بررسی پیش فرض‌های اساسی هر ملتی را فراهم می‌کند. حتی در جوامع غیر دینی و سکولار، دین یا گرایشات شبه دینی هم چنان در جهان شناسی و رویکردهای اساسی آن جامعه نقش خود را ایفاء می‌کنند. جامعه ایرانی نیز به لحاظ دینی، جامعه‌ای متکثر است، هر چند دین اسلام در قالب دو مذهب تسنن و تشیع، وجه غالب را در ایران داراست، اما با وجود این در بطن جامعه ایرانی، مجموعه‌ای متکثر از ادیان و امور مذهبی و شبه مذهبی بصورت خرده فرهنگهای دینی وجود دارد، که زمینه‌ای بسیار مناسب را برای مطالعات انسان‌شناختی دین فراهم می‌کند.
از این روی انسان‌شناسی دین یکی از پربارترین شاخه‌های این رشته بوده است و نیز بستری مساعد برای رشد و توسعهٔ تاملات و نظریه‌های انسان‌شناختی فراهم کرده است. کما این که بسیاری از نظریه‌پردازان شاخص انسان‌شناسی همچون ادوارد بارنت تایلور(Burnett Tylor Edward)، امیل دورکیم (Emile Durkheim)، مارسل موس (Marcel Mauss)، آرنولد ون ژنپ (Arnold van Gennep)، ویکتور ترنر (Victor Turner)، مری داگلاس (Marry Douglas) و کلیفورد گیرتز (Clifford Geertz) و ... در این حوزه به مطالعه و نظریه پردازی پرداخته‌اند.
● رویکرد ویژه انسان‌شناسی در مطالعه دین
مباحث دین پژوهی رویکردهای متنوعی از تاریخ ادیان گرفته تا مباحث جامعه شناختی، روان‌شناختی و فلسفی را شامل می‌شوند. اگر چه نمی‌توان این رویکردها را با مرزهایی قاطع از یک دیگر جدا کرد ولی در عین حال هر یک دیدگاه و ویژگی‌های خاص خود را دارا هستند. در این میان انسان‌شناختی را از رویکردهای دیگر متمایز می‌کند، تاکید انسان‌شناسی در مطالعه امور انسانی در شرایط حیاتی (In vivo) است. یعنی مطالعهٔ انسان‌ها و فرهنگ انسانی و ـ از جمله دین ـ در جریان زندگی و آن گونه که به صورت زمان‌مند و مکان‌مند، و به طور انضمامی وجود دارند. این رویکرد در تقابل با رویکردهایی قرار دارد که امور انسانی را در شرایطی کنترل شده. جزئی و مصنوعی بررسی می‌کنند، که می‌توان آنها را رویکردهای مبتنی بر شرایط مصنوعی (In vitro) نامید. به این دلیل است که انسان شناسی با مطالعهٔ میدانی و کار میدانی (Field work) ارتباطی تنگاتنگ دارد و حتی انتزاعی ترین تاملات انسان شناختی براساس یافته‌های میدانی یا همان مواد مردم‌نگارانه (Ethnographic) قرار دارند. براین اساس برای انسان‌شناسی دین، مهمترین مرجع و منبع اطلاعاتی ذهن مومنان و ساختارهای فرهنگی آنهاست که بیش از همه مبتنی بر تجربه‌ای امیک و همدلانه از آنها توسط پژوهشگر انسانشناس است.

منابع
منابع انسان‌شناسی دین به زبان فارسی شامل کتب معدودی است که به برخی از عمده ترین آنها در زیر اشاره شده است. برای کتب لاتین می‌توانید به سایت‌های معرفی شده در بالا مراجع کنید.
الیاده، میرچا (۱۳۶۲): چشم‌اندازهای اسطوره ـ ترجمه جلال ستاری ـ تهران: انتشارات توس.
الیاده، میرچا (ویراستار)(۱۳۷۵): دین پژوهی ـ ترجمه بهاء‌الدین خرمشاهی ـ تهران پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
لوی استروس، کلود (۱۳۶۱): توتمیسم ـ ترجمه مسعودراد ـ تهران: انتشارات توس.
همیلتون، ملکم (۱۳۷۷): جامعه‌شناسی دین ـ ترجمه محسن ثلاثی ـ تهران: انتشارات تبیان.
هیس، ه.ر(۱۳۴۰): تاریخ مردم‌شناسی ـ ترجمه ابوالقاسم طاهری ـ تهران: انتشارات ابن‌سینا.
معرفی برخی سایت‌های مرتبط
انجمن انسان‌شناسی دین، زیر مجموعه انجمن انسانی‌شناسی آمریکا
(SAR:Society of Anthropology of Religion): عضویت، فراخوان‌ها، لینک‌ها و ...
http://www.uwgb.edu/sar
آموختاری دربارهٔ موضوعات انسان‌شناسی دین: چشم‌انداز کلی، عناصر مشترک در دین، رهبران دینی، خلسه در دین، دین و جادو، اصطلاحات، سایت‌های مفید و ...
http:// anthro.palomar. edu/religion
معرفی انسان‌شناسی دین: مقدمه، تعریف، تاریخچه و کتاب‌شناسی
http://www.indiana.edu/~wanthro/religion.htm
مجموعه‌ای از لینک‌های دسته‌بندی شده از دپارتمان‌ها، موزه‌ها، مجلات، گروههای بحث و تبادل نظر، کتاب‌شناسی و ... دربارهٔ انسان‌شناسی دین
http://www.uwgb.edu/sar/links.htmLISTS

منبع : خانه انسان شناسی ایران