در آستانه انقراض

امضاء یادداشت های تفاهم میان ایران و سایر كشورها از جمله اخباری است كه چندان مورد توجه قرار نمی گیرد. شاید بسیاری از افراد این گونه توافقات را چندان مؤثر تلقی نمی كنند، اما اكنون اكوسیستم دریای خزر به دلیل نداشتن تفاهم میان پنج كشور ساحلی خود در حال از بین رفتن است. تفاهمی كه هنوز هم می تواند جان دوباره ای به خاویار و كیلكای آن ببخشد.در اواخر سال گذشته میلادی بانك جهانی گزارشی دربار? آلودگی های زیست محیطی سواحل ایران انتشار داد. در این گزارش اشاره ویژه ای نیز به دریای خزر به عنوان بزرگ ترین دریاچه روی زمین شده است. در این گزارش تكان دهنده آمده است: شمار ماهیان خزر از جمله استروژن (خاویاری) و كیلكا ، طی دهه گذشته بیش از حد كاهش یافته است.
در اتحاد جماهیر شوروی تجارت خاویار خزر قانونمند بود، اما پس از سقوط دیوارهای آهنین آن، صید و قاچاق غیرقانونی خاویار سر به فلك گذاشت. این سرآغاز گزارش یكی از محققان خاویار در كالیفرنیا است تا نشان دهد كه چگونه به یكباره ماهیان خاویاری كه طبیعت نسل آنها را از دویست میلیون سال قبل حفظ كرده در مدت كوتاهی توسط بشر در حال از بین رفتن است.
محمدپور كاظمی، رییس انستیتو تحقیقات بین المللی ماهیان خاویاری می گوید: در صورت ادامه روند نزولی ذخایر تا ۱۰ سال آینده منابع ماهیان خاویاری به صفر می رسد. وی به كاهش ۳۰ درصدی ذخایر در سال ۸۴ به دلیل كاهش ماهیان مولد اشاره می كند و می افزاید: دریای خزر تنها متعلق به ایران نیست و هر اقدامی در این زمینه بازسازی ذخایر و ممنوعیت چند ساله هر نوع صید ماهیان خاویاری باید با همكاری كشورهای ساحلی انجام شود.
كاهش صید ماهیان خاویاری دریای خزر در سال های گذشته به وضوح قابل مشاهده بوده است. رضا حسینی، مدیرعامل شركت مادر تخصصی خدمات كشاورزی، شركتی اكنون دو سال است مسئولیت فروش قانونی خاویار ایران را برعهده دارد، می گوید: تولید خاویار در سال های ۶۳ و ۶۴ حدود ۳۶۰ تن بود اما سال گذشته به ۴۴ تن رسید. وی اضافه می كند: تولید خاویار در دو دهه گذشته نزدیك به ۹۰ درصد كاهش یافته است. صید غیرمجاز، نبود مدیریت در برداشت از ذخایر، ساخت انواع سد و آلودگی های نفتی باعث شده تا ذخایر ماهیان خاویاری به سرعت به سمت نابودی كشیده شود و این نگرانی را سبب شود تا چند سال آینده شاهد انقراض نسل ماهیان خاویاری باشیم.
كاهش ذخایر ماهیان خاویاری به جایی رسیده كه در سال جاری هیچ ماهی مولدی از رودخانه های شمالی از جمله سپید رود كه اصلی ترین منبع این نوع ماهی در سواحل كشور به حساب می آید صید نشده است.
كاهش ذخایر ماهیان خاویاری در سال های اخیر تا حدودی مورد توجه مسئولان ایران قرار گرفته است، اما چهار كشور ساحلی دیگر خزر هنوز هم چندان توجهی به آن ندارند. كنوانسیون تجارت بین المللی گونه های در حال انقراض جانوری و گیاهی سازمان ملل (سایتس) از سال ۱۹۹۸ اقدام به سهمیه بندی صید ماهی خاویاری و صادرات خاویار خزر نموده است. فعالیت های این كنوانسیون هرچند اقدامی ارزشمند به حساب می آید، اما در عمل نتوانسته تأثیری بر بازسازی ذخایر داشته باشد.
صید غیرمجاز و دام های نامریی هنوز در طول سواحل خزر حرف اول را برای سرانجام رساندن انقراض ماهیان خاویاری می زند و تا زمانی كه پنج كشور ساحلی به توافقات لازم برای بازسازی دریا و جلوگیری جدی از صید غیرقانونی نرسند این روند كه چندان هم مجالی ندارد ادامه خواهدیافت.
براساس تصمیم سایتس امسال تنها ایران مجوز صدور قانونی خاویار آن هم از نوع آسترا به میزان ۵/۴۴ تن را خواهد داشت هرچند به نظر می رسد رقم یاد شده نیز به دلیل كاهش ذخایر استحصال نخواهد شد. همانطور كه سال گذشته نیز استحصال قانونی كمتر از سهمیه تعیین شده برای كشورمان بود. خاویار بلوگا كه گران ترین خاویار جهان به حساب می آید و اكنون به میزان اندكی در سواحل ایران و قزاقستان صید می شود، در سال های اخیر همواره مورد تحریم جوامع حامی گونه های جانوری بوده است. بر همین اساس نیز سایتس فروش آن را برای هیچ كشوری در ساحل خزر مجاز اعلام نكرده است. هرچند روح ا... یزدان نژاد، رییس اتحادیه سراسری تعاونی صیادی ایران ادامه روند فعلی را تأسف بار می داند و می گوید: ظرف چند سال آینده ماهیان خاویاری را تنها در عكس ها خواهیم دید. اما ویكی اسپروپل رییس گروه بین المللی محافظت از منابع دریایی پا را فراتر می گذارد و می گوید: امروزه خوردن یك قاشق خاویار شبیه پوشیدن لباس از پوست خز در حال انقراض است. وی اضافه می كند: خوردن خاویار بلوگای اصل در واقع اوج بلاهت فرد است.
●كیلكا در دام هیولا
كیلكا ماهی ریزی است كه بدنی پهن داشته و دو زیرگونه دارد. یكی از آنها در دریای سیاه و دیگری در دریای خزر زندگی می كند.
صید كیلكا در ایران از سال ۱۳۵۰ همزمان با تشكیل ناوگان صیادی شیلات آغاز شد. میزان صید در اولین سال در گیلان بیش از ۲۰۰ تن بود. در آن سال ها كیلكا به دلیل ریز بودن و عدم شناخت جامعه از آن نتوانست جایگاه مناسبی برای خود كسب كند و در واقع ادامه پیدا نكرد. اما از ابتدای دهه هفتاد شمسی نخستین برداشت مجدد كیلكا آغاز شد و میزان صید آن به بیش از ۹۵هزار تن در سال ۷۹ رسید، اما به یك باره میزان صید روبه كاهش نهاد و اكنون به كمتر از ۲۰ هزار تن رسیده است. صدها صیاد دریای خزر در معرض از دست دادن زندگی خویش هستند. هجوم یك موجود دریایی كه غذای ماهیان را می خورد عامل این بحران است. موجود ریزی با نام نمیوپسیس (Nemiopsis) اكنون هیولای دریای خزر است. جملات بالا سرآغاز گزارشی با عنوان هیولای خورنده صید خزر را تهدید می كند از یك خبرنگار اروپایی است. میزان استحصال كیلكا از خزر در حال كاهش مداوم است و با وجود پژوهش های انجام شده توسط موسسه تحقیقات شیلات ایران اما كار مبارزه با شانه دار ژله ای خزر كه عامل اصلی و بدون قیدوشرط این كاهش صیداست، هنوز بلاتكلیف باقی مانده است.با ادامه روند فعلی در آینده ای نزدیك صید كلیكا و صنایع جانبی وابسته به آن عملاً حضور خارجی نخواهند داشت.در سال ۱۹۹۵ میلادی پروفسور دومونت بلژیكی احتمال انتقال شانه دار به دریای خزر را طی نامه ای مطرح كرد اما كشورهای ساحلی چندان توجهی به آن نكردند.نزدیك به دو سال پس از این هشدار نوعی جاندار دریایی كه به آن شانه دار ژله ای (شانه دار مهاجم) نیز گفته می شود از طریق مخزن آب توازن كشتی به خزر وارد شد و پیش بینی متخصص بلژیكی به واقعیت پیوست.
كانال ولگادن تنها راهی است كه دریای خزر را به خارج متصل می كند. این شانه دار در ابتدای دهه هشتاد میلادی اكوسیستم دریای سیاه را برهم زد و بعدها در دریای آزوف نیز خسارت فراوانی بر جای گذاشت و از همین دریا با كشتی ها از طریق ولگادن به خزر آمد. اقیانوس اطلس زیستگاه طبیعی شانه دار مهاجم است. در آن محیط طبیعی شانه دار دیگری (Beroe Ovata)زندگی می كند كه باعث می شود تا این دو با یكدیگر تعادل جمعیتی داشته باشند، اما در خزر تنها نوع ژله ای وارد شده و از رقیب آن خبری نیست و همین نكته عامل اصلی گسترش شانه دار در خزر است. شانه دار از ماهیان كلیكا مصرف می كند و ذخایر این ماهی به همین دلیل به شدت روبه كاهش است. حتی اخیراً برخی متخصصان اعلام نموده اند به دلیل كاهش ذخایر كیلكا و در صورت عدم اقدام مناسب ممكن است ماهیان خاویاری طعمه بعدی این جاندار باشد. كاهش تراكم شانه دار مهاجم با وارد كردن رقیب شانه دار دیگر كه به دریای سیاه تیر وارد شد می تواند انجام شود.
عباسعلی مطلبی رییس مؤسسه تحقیقات شیلات با گفتن این جمله امیدواركننده اضافه می كند: اما دریای خزر بین پنج كشور ساحلی مشترك است و این گونه اقدامات باید تنها با هماهنگی همه كشورها همراه باشد. وی تصریح می كند: در صورت همگام شدن برای اجرای این طرح وضعیت ذخایر كیلكا در سه تا پنج سال آینده بهبود می یابد. در سال های اخیر صیادان كیلكا در حال نگارش نامه به مسئولان دولتی بوده اند، اما مشكل كیلكا اكنون از دستان یك سازمان خاص در كشور خارج شده است. موجود رقیب شانه دار فعلی دریای خزر كه توسط موسسه تحقیقات شیلات ایران مراحل آزمایش را نیز با موفقیت پشت سر گذاشته توانایی حل بحران موجود را دارد، اما این در صورتی است كه دولت ایران در اولین فرصت در رایزنی با همسایگان خزری؛ آنها را متقاعد به رهاسازی گونه جدید كند.نمایندگان علمی تحقیقات شیلات پنج كشور مالك خزر در اسفندماه سال ۸۲ در نخستین نشست فنی - منطقه ای معرفی گونه جدید را توصیه كردند، اما هنوز این موجود مهاجم با خیال راحت به زندگی و تكثیر خود در خزر ادامه می دهد.
توافقات پنج كشور ساحلی خزر برای مبارزه با صید قاچاق ماهیان خاویاری، همكاری در بازسازی ذخایر و موافقت با رهاسازی گونه جدید شانه دار، حیات دوباره ای به خزر خواهد داد هرچند به نظر می رسد این اتفاق چندان قابل دسترس نیست.

كامران ملك پور

منبع : روزنامه همشهری