پنجشنبه, ۲۲ آذر, ۱۴۰۳ / 12 December, 2024
مجله ویستا
محمد آزادی بخش
چرا آزادسازی و از چه، پرسش های مهمی هستند که باید قبل از اینکه به حضرت محمد(ص) و نهضت آزادیبخش او بپردازیم به آنها پاسخ گوییم.
برای هر نهضت آزادیبخش وضعیت اجتماعی، سیاسی، مذهبی، فرهنگی یا اقتصادی موجود از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است، زیرا نهضت عملاً از دل همین وضعیت سر بر می آورد. بنابراین ضرورت دارد که از بررسی وضعیت اجتماعی ـ فرهنگی و سیاسی ـ اقتصادی موجود مکه قبل از ظهور پیامبر اسلام(ص) آغاز نماییم. تنها پس از آن است که می توانیم به اهمیت شخصیت پیامبر آزادیبخش پی ببریم.
ابتدا نظری اجمالی به محیط اجتماعی مکه در آستانه ظهور پیامبر اسلام می افکنیم. آن طور که در تاریخ آمده بی سوادی در آن دوران فراگیر بود. بر اساس روایت مورخ برجسته طبری و دیگران باور بر این است که به سختی ۱۷ نفر از سواد بهره داشتند. در واقع اعراب آموزش خواندن و نوشتن را تلف کردن وقت می دانستند و حتی به «بی سواد» بودن خود افتخار می کردند. آنها به شدت دوستدار شعر بودند که امری مربوط به قرائت و شنیدن بود و نه نوشتن. به جز شاعری در ادبیات عرب آن دوران دیگر هیچ نوع ژانر دیگری توسعه نیافته بود. در مورد زبان عربی گفته می شد که این زبان نه از آن چشم ها که از آن گوش ها بود. نثر مکتوب تقریباً ناشناخته بود. زبان عربی صرفاً یک زبان گفتاری بود.
بی علت نبود که دوران قبل از اسلام دوران جاهلیت نامیده شد. تنها بی سوادی نبود که از بیشترین اهمیت برخوردار بود. نگرش اجتماعی نیز بسیار محدود و تنگ نظرانه بود. در واقع آنها به ندرت حتی فراتر از قبیله خود را می دیدند. اصول رفتاری آنها نیز به آداب و رسوم نانوشته قبیله ای محدود بود. هیچ نوع قوانین مکتوبی وجود نداشت. اعراب در عین حال به اصل و نسب خود افتخار زیادی می کردند. اگر به غرور و افتخار قبیله ای آسیب وارد می شد این امر خونریزی و کشت و کشتار طولانی مدت برای نسل های متمادی را به دنبال داشت.
چشم انداز مذهبی حتی بدتر از این بود. هر قبیله برای خود بتی داشت. مورخان نقل کرده اند که بیش از ۳۶۰ بت در خانه مقدس خدا کعبه وجود داشت. خدایان قبیله ای انشعابات شدیدتری را موجب می شدند. هیچ مفهومی از انسانیت فراتر از قبیله وجود نداشت. کل وجود یک فرد عرب با تنگناهای قبیله ای محدود شده بود. خرافات و موهوم پرستی نیروی مذهبی بزرگی بودند. قرآن به این خرافات اشاره و آنها را تقبیح کرده است. اساساً هیچ تلاشی برای گسترش مرزهای دانش صورت نمی گرفت. خرافات بر کل زندگی آنها حاکم بود.
موقعیت زنان بسیار نامطلوب بود. اگرچه پوششی نظیر پوشش موجود در جامعه فئودالی در آنجا وجود نداشت، اما آنها از حیث اجتماعی و اقتصادی آزاد نبودند. آنها نمی توانستند نقش مستقلی در امور اجتماعی، اقتصادی یا سیاسی ایفا نمایند. وضع ازدواج آنها حتی بدتر بود. آنها مجبور بودند در برخی مواقع با چندین زن به طور مشترک به عنوان همسران یک مرد زندگی کنند. بعلاوه آنها سربار پنداشته می شدند و در بسیاری از موارد سعی می شد آنها را زنده به گور کنند که قرآن نیز به آن اشاره نموده است: «و هنگامی که از دختران زنده بگور شده باز پرسند، آن بی گناهان را به چه جرم و گناه کشتید». (سوره تکویر، آیات ۸ و ۹)
شرایط اقتصادی نیز بهتر از این نبود. مصیبت های اجتماعی بخش های ضعیف تر غیرقابل توصیف بودند. ساختار قبیله ای (از حیث اقتصادی) در حال فروپاشی و الیگارشی تجاری در حال ظهور بود. حرص و آزمندی مادی انگیزه این الیگارشی بود که آشکارا حتی تعهدات قبیله ای را نادیده می گرفت. در نتیجه یتیمان، بیوگان و نیازمندان به شدت تحت فشار بودند. بعلاوه بردگان و دختران برده بی شماری وجود داشتند. آنها به کار بی مزد محکوم بودند. دختران برده مجبور به زندگی با مالکان خود بودند. این بردگان در حاشیه جامعه به سر می بردند. آنها اصلاً از شان و کرامت انسانی برخوردار نبودند. همچنین نمی توانستند به این امر اعتراض نمایند. چنین مفهومی در آن دوران اساساً وجود نداشت. پیشه وران نیز از حداقل امکانات زندگی برخوردار بودند. آنها عبارت بودند از دباغان، آهنگران، درودگران و حرفه های دیگر. از سوی دیگر ثروتمندان جدید به دنبال زندگی تجملی بودند.
از حیث سیاسی وضعیت کمتر تیره و تاریک بود. اعراب شدیداً مردمی مستقل بودند و سرسختانه از استقلال خود حفاظت می کردند. هیچ تلاشی برای استیلا بر آنها چه از سوی رومی ها و چه ساسانیان به نتیجه نرسید. از این رو آنها مستقلانه در شبه جزیره عربستان زندگی می کردند. اما همانگونه که پیشتر خاطرنشان گردید هیچ وحدتی بین اعراب وجود نداشت. آنها به قبایل مختلف زیادی که سبعانه علیه یکدیگر می جنگیدند منشعب بودند. بعلاوه هیچ مفهومی از وحدت فراسوی قبیله وجود نداشت. حداقل چیزی که می توان گفت اینکه چنین وحدتی توهین آمیز تلقی می شد. تنها چند قبیله در مکه سعی نمودند برای اهداف تجاری بازرگانی بنگاههای بین-قبیله ای شکل دهند. افراد متعلق به قبایل مختلف اغلب مالکیت کاروان های تجاری را در دست داشتند.
حضرت محمد (ص) در چنین اوضاع و احوال بیزارکننده ای در صحنه اجتماعی مکه ظهور کرد. او هیچگونه آموزشی ندیده بود چه اینکه آموزش نه تشویق می شد (همانگونه پیشتر خاطرنشان گردید) و نه ارزشی بنیادی داشت (به جز برای قراردادهای تجاری، نیازی جدید که با کمک چند باسواد در مکه رفع می شد). او در کودکی یتیم گردید، و این امر موجب شد تا در تنگدستی زندگی نماید و در کشمکش های زندگی قوی و پولادین گردید. او در سن ۲۵ سالگی با بیوه ای ثروتمند ازدواج کرد و زندگی گوشه نشینانه را در غار حرا آغاز نمود، جایی که زمان زیادی را صرف تفکر درباره موقعیت اجتماعی، مذهبی، سیاسی و اقتصادی پیرامون خود کرد. سپس در سن ۴۰ سالگی برای آزادسازی مردم و نیز کل بشریت در مکه بی کم و زیاد شکفت.
آزادسازی از چه؟ از که؟ و چرا؟ آزادسازی از جهالت، ظلم، بردگی و بی عدالتی. آزادسازی برای اعطای کرامت و آزادی اندیشه و عمل. اینها آرمان های شریفی هستند که نه تنها الهام بخش زندگی بلکه خلاقیت و کنش هدفمند را موجب می شوند. محمد(ص) همچنین برای آزادسازی ستم دیدگان، فقرا و نیازمندان و جاهلان تلاش می کرد. او در این پروژه آزادسازی نه تنها یک معلم و فیلسوف بلکه یک فعال، مشارکت کننده و مبارز نیز بود. اعراب با الهام گیری از او نه تنها خود را آزاد ساختند بلکه سعی نمودند از طریق فروپاشی بزرگترین امپراتوری های ستمگر جهان در آن زمان یعنی امپراتوری روم و ساسانی دیگران را نیز آزاد سازند. پیروزی های طوفانی آنها تضمین گردیده بود زیرا ستم دیدگان این امپراتوری های قدرتمند آنها را آزادیبخش می پنداشتند.
در ادامه عناصر و جنبه های آزادساز تعالیم و رفتارهای پیامبر اسلام(ص) را به بحث می گذاریم.
برای هر پراکسیس (عمل) آزادساز، دانش از بیشترین اهمیت برخوردار است. در واقع این دانش است که چشم انداز لازم را برای آزادسازی و کنش های آزادساز فراهم می آورد. بی دلیل نیست که نخستین واژه ای که به پیامبر وحی می شود واژه اقرا به معنی بخوان است. (سوره علق آیه ...) آیات زیر نیز بر بر لزوم کسب دانش تاکید می ورزند: «بخوان به نام پروردگارت که آفریننده است (یکی از دلالت های آیه این است که باید به مطالعه و کسب دانش راجع به خلقت پرداخت). آن خدایی که انسان را از خون بسته آفرید. بخوان و پروردگار تو کریمترین کریمان است. آن خدایی که بشر را علم به نوشتن با قلم آموخت. و به آدم آنچه را که نمی دانست به الهام خود تعلیم داد». (سوره علق، آیات ۱ تا ۵)
ذکر این نکته در اینجا حائز اهمیت است که هیچ مفهومی حتی از قلم در میان اعراب وجود نداشت، داشتن سواد امر بسیار نادری بود. در اینجا قرآن بر کاربرد قلم تاکید می ورزد زیرا به واسطه قلم است که دانش از مکانی به مکان دیگر و از نسلی به نسل دیگر انتقال می یابد، از این رو نزول وحی به پیامبر اسلام با تاکید بر دانش و انتقال آن به دیگران آغاز می گردد. بعلاوه قرآن در جایی دیگر دانش را به نور تشبیه می نماید. بنابراین خداوند اعراب را از تاریکی جهالت به نور دانش رهنمون ساخت. می توان درک کرد که این کسب دانش چه تاثیر آزادسازی بر اذهان اعراب باید گذاشته باشد. بعلاوه پیامبر با فریضه دانستن کسب دانش برای مرد و زن بر اهمیت آن افزود. او همچنین پیروان خود را به کسب دانش حتی در چین توصیه نمود.
بدون تردید این توصیه های کتاب مقدس و پیامبر اسلام تاثیر آزادساز عظیمی بر اعراب و دیگر پیروان او گذاشت. اعرابی که از دانش متنفر و بیزار بودند در طی یک قرن به سرآمدان علم و دانش بدل شدند. در دوران خلفای عباسی اعراب و دیگر مسلمانان کل گنجینه دانش یونانی را فرا گرفتند به طوری که پدر خوانده آن تلقی می گردیدند. علاوه بر این آنها فیلسوفان بزرگی چون ابن سینا و ابن رشد و چند فیلسوف دیگر، همچنین پزشکان، شیمیدانان، جغرافیدانان، فیزیکدانان و ریاضیدانانی پروردند که حتی غرب به آنها مدیون و بدهکار است. مسلمانان به سختی می توانستند به این درجه در دانش نائل آیند مگر با توصیه ها و پندهای قرآن و پیامبر اسلام. از این رو اعراب کاملاً از جهل و نادانی آزاد گردیدند.
● آزادسازی اجتماعی
آزادسازی از جهل و نادانی پیامدهای ژرف تری در حوزه های دیگر داشت. اعراب، همانگونه که پیشتر خاطرنشان گردید، شدیداً مقید به نگرش قبیله ای بودند. این نگرش با تعالیم قرآن مبنی بر اینکه تمامی انسان ها از یک پدر و مادر هستند و هیچ کس بر مبنای قوم، قبیله، نژاد یا رنگ بر دیگری برتری ندارد، کاملاً فروپاشید. این انشعابات تنها برای شناخت است. قرآن در آیه ۱۳ سوره حجرات در این باره می فرماید: «ای مردم ما همه شما را نخست از مرد و زنی آفریدیم و آنگاه شعبه های بسیار و فرق مختلف گردانیدیم تا یکدیگر را بشناسید، به راستی که بزرگوارترین شما نزد خدا با تقواترین مردمند».
این انقلابی ترین مفهوم نه تنها برای اعراب بلکه برای کل نژاد بشر است. موانع رنگ و نژاد حتی امروز نیز نیرومندند، تا آنجا که سازمان ملل مجبور شد در منشور حقوق بشر خود که به حق آزادسازترین منشور تلقی می شود، بر برابری همه انسان ها صرف نظر از عقیده، رنگ و نژاد تاکید ورزد. اما قرآن این نکته را قرن ها پیش مطرح ساخت. و پیامبر با ترفیع بلال برده سیاه پوست آزادشده به جایگاه موذنی خود این امر را اثبات نمود. بعد از اوست که برخی مسلمانان سیاه پوست در این دولت ها جامعه بلالی تشکیل داده اند. پیامبر با ترفیع برده سیاه پوست آزاد شده به این مقام به روشنی ثابت نمود که شان و کرامت انسان بالاتر از همه چیز از جمله رنگ و نیز موقعیت اجتماعی است. هیچ عملی نمی تواند بیش از این آزادساز باشد.
بعلاوه پیامبر علیه خرافات و باورهای فوق طبیعی مبارزه نمود. او از آوردن معجزه امتناع می ورزید. او خود را نه به عنوان یک موجود مافوق طبیعی بلکه به عنوان یک انسان شبیه انسان های دیگر معرفی می نمود. قرآن در این باره بسیار قاطعانه سخن می گوید و هرگونه تقاضا برای آوردن معجزه را مورد تمسخر قرار می دهد. ( سوره اسراء آیات ۹۰ تا ۹۵) کافران در تقاضای خود برای آوردن معجزه می گفتند یا باید برای ما از زمین چشمه آبی بیرون آری، یا تو را باغی از خرما و انگور باشد که در میان آن باغ نهرهای آب جاری گردد، یا آنکه بنا به وعده تو آسمان بر سر ما فرو افتد یا آنکه خدا را با فرشتگان مقابل ما حاضر آری، یا آنکه خانه ای از زر و کاخی زرنگار دارا باشی یا آنکه بر آسمان بالا روی و مواردی دیگر. خداوند از مردم می خواست فرامین و رهنمودهایش را همانگونه که پیامبر آنها را ابلاغ می نماید پذیرا باشند. اگر فرشتگان را در زمین مسکن و قرارگاه بودی ما هم فرشته را از آسمان به رسالت می فرستادیم. اما پیامبر برای انسان ها باید از میان خود انسان ها باشد. بدین ترتیب قرآن تقاضای کافران برای آوردن معجزه را رد می نماید. تنها معجزه خود قرآن است.
سبک قرآن ساده، روان، نیرومند و نخستین نمونه از نثر هدفمند بود. واژه پردازی آن شهری و کلاسیک بود. سبک و قدرت آن به سادگی اعرابی را که به سبک و واژه پردازی خود افتخار می کردند متعجب می ساخت. آنها نمی توانستند علی رغم مبازه طلبی های مکرر با سبک آن رقابت نمایند. با این حال به انکار حقیقت پیام آن ادامه می دادند.
یک جنبش انقلابی، رادیکال و آزادیبخش بر عقل تاکید می ورزد زیرا عقل به انسان می آموزد که پرسش نموده و به سنجش منتقدانه بپردازد. قرآن محمد (ص) بر عقل و نه بر راز و رمزها یا معجزات تاکید می ورزد. این کتاب مقدس به طور مکرر مردم را به تفکر فرا می خواند و آنها را به عنوان اولولالباب خطاب می کند که به معنی عقل است. «لب» در زبان عربی به معنی گوهر یک چیز است و عقل گوهر انسان دانسته می شود، در نتیجه لب که جمع آن الباب است برای عقل به کار برده می شود.
همچنین آنهایی که از سنت گذشتگان پیروی می نمایند و هیچ گونه تغییری در زندگی خود نمی دهند کور و آنهایی که تفکر و تعقل می کنند بینا خوانده می شوند. قرآن در این باره می فرماید: «بگو ای پیامبر من شما را نمی گویم که گنج های خدا نزد من است و نه آنکه از غیب آگاهم و نمی گویم که من فرشته ام، من پیروی نمی کنم جز آنچه را که به من وحی می رسد بگو آیا کور و بینا برابرند؟ آیا فکر و اندیشه نمی کنند؟». (سوره انعام، آیه ۵۰)
در این آیه یک بار دیگر از حضرت محمد(ص) خواسته شده است که تمام قدرت های مافوق طبیعی را انکار نماید. همچنین کسی که می بیند و تعقل و تفکر می کند بر دیگران رجحان دارد. بدین ترتیب قرآن انسان را به عقل و نه سنت ارجاع می دهد. قرآن در آیه ای دیگر می فرماید: «آیا می خواهید که یکی از شما را باغی باشد از درخت خرما و انگور زیر آن درختان جوی های روان و در آن هرگونه موه موجود باشد ناگاه ضعف و پیری بدو فرا رسد و او را فرزندان خرد و ناتوان باشد و در باغ او بادی آتش بار افتند همه را بسوزاند، خداوند آیات خود را برای شما روشن بیان می کند باشد که تعقل نمایید». (سوره بقره آیه ۲۶۶)
در اینجا یک نمونه کاملاً زمینی ارائه شده که اغلب تجربه می شود و هیچ نکته مافوق طبیعی و خرافاتی راجع به آن وجود ندارد و قرآن از ما می خواهد که درباره آن تفکر و تعقل کنیم. در هیچ جای قرآن از ما خواسته نشده که چیزی را کورکورانه بپذیریم، بلکه بعد از بیان روشن آیات از ما می خواهد راجع به آن فکر کنیم. اسلام نهضتی انقلابی بود که می خواست مردم را از غل و زنجیرهای سنت و باورهای غیرعقلانی که در طی سالیانی دراز گریبانگیر آنها شده بود آزاد سازد. از این مخاطبان خود را باز به تعقل و تفکر و نه پیروی کورکورانه فرا می خواند. این مساله تاثیر رهایی بخشی بر هزاران پیرو پیامبر اسلام نهاد.
حضرت محمد(ص) به طور اساسی در آزادسازی بخش های ضعیف تر جامعه –جنسی و اقتصادی- درگیر بود. زنان همانگونه که پیشتر خاطرنشان گردید، در شبه جزیره عربستان به طور اخص و در کل جهان به طور اعم از کمبودهای زیادی رنج می بردند. پیامبر اسلام از طریق قرآن منشوری از حقوق را برای زنان اعلام نمود. قرآن برای نخستین بار به آنها حقوقی اعطا نمود که قبلاً هیچگاه در هیچ مجموعه قوانینی به آنها داده نشده بود. برای نخستین بار موجودیت فردی زنان به عنوان یک هویت حقوقی بدون قید و شرط پذیرفته شد. از نظر قرآن زن می توانست ازدواج نماید (بدون قیم ازدواج)، بدون هیچ شرطی از شوهر خود جدا شود، از پدر، مادر و سایر خویشان خود ارث ببرد، بنا بر حق مطلق و بدون قید وشرط خود مالک باشد (پدر، برادر یا شوهر نمی توانند با او بدخلقی کرده یا او را از اموال خود محروم نمایند)، سرپرستی فرزندان خود را بر عهده بگیرد (تا سن خاصی که کودکان بتوانند خود انتخاب نمایند) و آزادانه برای خود تصمیم بگیرد.
در قرآن همچنین آمده است که خویشان ذکر زن به هیچ وجه نمی توانند او را حتی در مسائل مربوط به ازدواج مجبور نمایند. هیچ مجموعه قوانینی قبل از اسلام این حقوق را به زنان اعطا نکرده بود. در اروپا زنان حتی تا اواخر قرن نوزدهم حتی از حق مالکیت برخوردار نبودند. در واقع قرآن با بیانی روشن اعلام می دارد که زن در حقوق و تکالیف با مرد برابر است. (سوره بقره، آیه ۲۲۸) و این برای زن چیزی کمتر از انقلاب نبود. برای نخستین بار در تاریخ به زن موقعیت حقوقی برابر با مرد اعطا شد و او از یوغ سلطه مرد رها گردید.
تنها نکته منفی ای که می توان گفت زن از آن رنج می برد اجازه تعدد ازدواج برای مرد (تا چهار زن) بود. این مساله بدون تردید از موقعیت برابر او با مرد می کاهد. با این حال باید نسبت به آن نگاهی تاریخی داشته باشیم. اعراب به هر تعداد که می خواستند ازدواج می کردند. اسلام آن را به چهار زن محدود کرد. ازدواج های متعدد پیشین فقط به خاطر امیال و کامجویی و فاقد منطق و دلیل بود. اسلام شرایط بسیار سختی بر آنها نهاد. ازدواج ها نه صرفاً به خاطر کامجویی بلکه دقیقاً به خاطر سرپستی و تحت حمایت قرار دادن یتیمان و زنان بیوه جایز شمرده شد (آیات قرآنی راجع به تعدد زوجات همراه با اشاره به یتیمان و زنان بیوه و اموال آنهاست). بعلاوه قرآن شرط سخت رفتار برابر در همه مسائل از جمله عشق و محبت را مطرح می سازد و می فرماید: «و اگر بترسید که مبادا درباره یتیمان مراعات عدل و داد نکنید پس آنکس از زنان را به نکاح خود آرید که شما را نیکو و مناسب با عدالت است: دو یا سه یا چهار و اگر بترسید که چون راه عدالت نپیموده و به آنها ستم کنید تنها یک زن اختیار کرده و یا کنیزی که دارید به آن اکتفا کنید که این نزدیکتر به عدالت و ترک ستمکاریست». (سوره نساء، آیه ۳)
بنابراین مشاهده می شود که ازدواج با بیش از یک زن صرفاً به قصد لذت و کامجویی جایز دانسته نشده است. بعلاوه این امر در گذشته ضرورتی تاریخی بود اما اکنون دیگر یک ضرورت محسوب نمی شود. از آنجا که این امر مغایر اصل بنیادی عدالت است، ممنوع کردن یا شدیداً محدود نمودن و تنها در موارد استثنایی جایز دانستن آن به هیچ وجه اقدامی غیراسلامی نخواهد بود. بسیاری از کشورهای اسلامی این کار را کرده اند. بعلاوه هیچ مفهومی از حجاب در قرآن وجود ندارد. قرآن تنها به کشیدن تکه پارچه ای بر سر به منظور تشخیص زنان آزاد از زنان برده توصیه کرده، آن هم به خاطر اینکه کافران به زنان مسلمانان تعدی می کردند و هنگامی که مورد بازخواست قرار می گرفتند با بیان اینکه «ما فکر کردیم او برده است» رها می شدند. قرآن در اینجا زنان را به پوشیدن صورت یا پنهان نمودن خود دستور نمی دهد.
این محدودیت های خفیف برای زنان را باید در بستر و زمینه جامعه شناختی آن مورد بررسی قرار داد. در صورتی که جامعه یا بستر جامعه شناختی دگرگون شود این محدودیت ها دیگر نباید تحمیل گردند. ذکر این نکته حائز اهمیت است که قرآن ابتدا مفاهیم آزادی و شان فردی زنان را می پذیرد و سپس با در نظر گرفتن شرایط تاریخی و جامعه شناختی این محدودیت های خفیف را که در فوق به آنها اشاره شد بر آنان تحمیل می نماید. اصل بنیادی آزادی و شان و کرامت فردی در مقایسه با محدودیت های جامعه شناختی از اهمیت بیشتری برخوردار است. مفهوم نخستین بر دومی ارجحیت دارد به دلیل اینکه مشروط نیست بلکه مفهومی بنیادی است.
● عدالت اقتصادی
قرآن تاکید زیادی بر عدالت توزیعی دارد و کاملاً با ثروت اندوزی مخالف است. قرآن به شدت هر چه ممکن ثروت اندوزی را محکوم می نماید. همچنین مردم را ترغیب و تشویق می کند که اموال و دارایی خود را صرف مراقبت از یتیمان، زنان بیوه، فقرا و نیازمندان کنند.
قرآن نمی خواهد ثروت تنها در میان اغنا در جریان باشد. (سوره حشر آیه ۷) بعلاوه قرآن به مردم هشدار می دهد که ثروت نباید مکرراً شمارش گردد، همچنین نباید تصور شود که ثروت می تواند به انسان زندگی جاوید دهد. کسی که ثروتی جمع کرده و به شماره سرگرم است، قطعاً به آتش دوزخ سوزان درافتد. آتشی که چگونه تصور سختی آن توان کرد؟ آن آتش را خدا افروخته و شرارۀ آن بر دلها شعله ور است. (سوره همزه) باز در آیه ۳۴ سوره توبه به آنهایی که ثروت اندوخته و آن را در راه خدا صرف نمی کنند سخت هشدار می دهد. قرآن همچنین مومنان را به صرف مازاد اموال خود (بعد از رفع نیازهای اساسی) تشویق می نماید. (سوره بقره، آیه ۲۱۹)
عمل رباخواری در مکه کمرشکن بود و مردم بسیار زیادی زیر بار قرض رفته بودند. قرآن شدیداً رباخواری را محکوم نمود و به رباخواران هشدار داد که اگر ترک ربا نکنند آگاه باشند که به جنگ با خدا و پیامبر او برخاسته اند. (سوره بقره آیات ۲۷۵ تا ۲۷۹، و سوره روم آیه ۳۹) بسیاری از محققان قویاً معتقدند ربا نه تنها به معنی رباخواری بلکه به طور کلی استثمار است و شامل انتفاع استثمارگرانه نیز می شود.
پیامبر همچنین تقسیم محصول را که باز یک عمل استثماری است مردود شمرد. او همچنین سفته بازی در هر شکل آن را برای جلوگیری از استثمار فقرا توسط اغنیا و توانگران منع کرد. برای مثال او خرید محصول نرسیده را ممنوع کرد زیرا این امر در اغلب موارد به استثمار رعایای نیازمند منجر می شد. او تنها با حد مشروعی از سود (به عنوان پاداش کار و کارآفرینی) موافقت نمود و به شدت با احتکار و تشکیل بازار سیاه و غیره مخالفت کرد. او نه تنها به فرد گرسنه اجازه می دهد که غذا از افراد توانگر برباید بلکه همچنین اعلام می دارد که اگر او در این فرایند کشته شود شهید محسوب می شود.
قرآن همچنین به شدت ظلم (بی عدالتی، ستم) را محکوم می نماید و به مظلوم اجازه می دهد علیه ظلم مبارزه کند. قرآن در این باره می فرماید: «چرا در راه خدا جهاد نمی کنید در صورتیکه جمعی ناتوان از مرد و زن و کودک شما که اسیر ظلم کفارند دایم می گویند بار خدایا ما را از این شهری که مردمش ستمکارند بیرون آر و از جانب خود برای ما بیچارگان نگهدار و یاوری فرست». (سوره نساء، آیه ۷۵) بنابراین کسی که برای ضعفا می جنگد یار و دوست خداوند است. قرآن نه تنها از مومنان می خواهد برای ضعفا و مظلومان مبارزه کنند بلکه این نوید را می دهد که مظلومان پیشوا و وارث زمین خواهند شد. (سوره قصص، آیه ۵)
بدین ترتیب مشاهده می شود که قرآن یک منشور آزادیبخش برای مظلومان است. اسلام توان خود را برای حمایت از فقرا و مظلومان به کار می گیرد و هیچگاه راجع به مترفین با زبان نرم و محبت آمیز سخن نمی گوید. قرآن می فرماید: «و ما چون اهل دیاری را بخواهیم هلاک سازیم، پیشوایان و متنعمان آن شهر امر کنیم لیکن آنها راه فسق و ظلم در آن دیار پیش گیرند آنگاه همه را به جرم بدکاری هلاک سازیم» (سوره اسراء آیه ۱۶) بنابراین روشن است که زمانی که ثروتمندان نسبت به رنج و درد فقرا و نیازمندان بی تفاوت گردند کل ساختار اجتماعی مغشوش گشته و در نهایت با انقلابی نابود می شود.
● رویکرد نسبت به مذاهب دیگر
یکی دیگر از عناصر آزادساز با اهمیت اسلام سعه صدر، تساهل و احترام نسبت به مذاهب دیگر است. قرآن به روشنی بیان می دارد که در کار دین جای اجبار نیست (سوره بقره آیه ۲۵۶) و دین تو برای تو و دین من برای من باشد. (سوره کافرون آیه ۶) قرآن همچنین از مسلمانان می خواهد که به آنان که غیر خدا را می خوانند دشنام مدهند تا مبادا آنها نیز از سر دشمنی و جهالت به خداوند دشنام دهند. (سوره انعام آیه ۱۰۸) از تعالیم قرآن همچنین برمی آید که فرد مومن باید به تمام پیامبران به طور یکسان احترام بگذارد. مومنان همه به خداوند، ملائکه و کتب و رسولان او باور دارند و بین آنها هیچ فرقی نیست. (سوره نساء آیات ۱۵۰ و ۱۵۱)
به همین دلیل است که یک فرد مسلمان به همه پیامبران احترام می گذارد چه آنهایی که در قرآن از آنها یاد شده و چه آنهایی که هیچ نامی از آنها برده نشده است. قرآن همچنین صراحتاً اعلام می دارد که بهشت منحصر به گروه مذهبی خاصی نیست. «آری کسی که از هر جهت حکم خدا گردید و نیکوکار گشت مسلماً اجرش نزد خدا خواهد بود و او را هیچ حزن و اندوهی نخواهد بود». (سوره بقره، آیه ۱۱۲)
بنابراین قرآن هیچ مذهبی را به عنوان یک مذهب کاذب و دروغین محکوم نمی نماید بلکه تاکید می ورزد که متولیان مذهبی تعالیم مذاهب را بر اساس منافع خود تحریف نموده اند. تمام پیامبران حامل پیام خداوند بوده اند. قرآن هیچگاه بی احترامی به مذاهب دیگر را روا نمی دارد، چه رسد به اینکه انزجار و اعمال خشونت علیه آنها را توصیه نماید.
اما در طی سه دهه بعد از رحلت پیامبر، اسلام خصیصه آزادساز و دموکراتیک خود را از دست داد و به بخشی از نظام پادشاهی تحت حاکمیت امویان بدل گردید. پیامبر فقرا، مظلومان و بردگان را حول خود گرد آورده بود و هیچگاه تردید نکرد که همانند آنان رنج و درد را تحمل نماید. اما امپراتوران اموی مستبدان و ظالمان قدرتمند را دور خود جمع کرده و سبعانه آنهایی را که حاکمیت ظالمانه شان را به چالش می کشیدند سرکوب می کردند. شمار بردگان فزونی یافت، زنان مقهور و محدود به حرمسراها گردیدند، بردگان زن مورد سوء استفاده جنسی قرار گرفتند، علیه غیر عرب ها تبعیض شد، و دیدگاه تقدیرگرایی جایگزین تعالیم آزادساز اسلام گردید. باور به جبر شدیداً ترویج و باور به اختیار و آزادی عمل سرکوب شد. بعد از توسعه نظام سلطنت، ارزش های فئودالی تعالی یافت. سلسله مراتب قدرت بسط یافت و برابری اجتماعی-سیاسی ناپدید گشت و برابری تنها به صفوف نمازگزاران در مساجد محدود گردید، زنان کاملاً مقهور و تحت سیطره قرار گرفتند و موقعیت اجتماعی آنها از بین رفت و سلطه عرب قویاً استقرار یافت.
این امر زوالی شدید بود و اسلام همه نیروی آزادساز خود (به استثناء نهضت ها و شورش های مخالف) را از دست داد و دیگر هیچگاه نتوانست روح نخستین خود را در زمان حضور پیامبر دوباره به دست آورد.
نویسنده: اصغر - علی اینجینز
ارسال کننده: مهدی حجت
ارسال کننده: مهدی حجت
منبع : باشگاه اندیشه
ایران مسعود پزشکیان دولت چهاردهم پزشکیان مجلس شورای اسلامی محمدرضا عارف دولت مجلس کابینه دولت چهاردهم اسماعیل هنیه کابینه پزشکیان محمدجواد ظریف
پیاده روی اربعین تهران عراق پلیس تصادف هواشناسی شهرداری تهران سرقت بازنشستگان قتل آموزش و پرورش دستگیری
ایران خودرو خودرو وام قیمت طلا قیمت دلار قیمت خودرو بانک مرکزی برق بازار خودرو بورس بازار سرمایه قیمت سکه
میراث فرهنگی میدان آزادی سینما رهبر انقلاب بیتا فرهی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سینمای ایران تلویزیون کتاب تئاتر موسیقی
وزارت علوم تحقیقات و فناوری آزمون
رژیم صهیونیستی غزه روسیه حماس آمریکا فلسطین جنگ غزه اوکراین حزب الله لبنان دونالد ترامپ طوفان الاقصی ترکیه
پرسپولیس فوتبال ذوب آهن لیگ برتر استقلال لیگ برتر ایران المپیک المپیک 2024 پاریس رئال مادرید لیگ برتر فوتبال ایران مهدی تاج باشگاه پرسپولیس
هوش مصنوعی فناوری سامسونگ ایلان ماسک گوگل تلگرام گوشی ستار هاشمی مریخ روزنامه
فشار خون آلزایمر رژیم غذایی مغز دیابت چاقی افسردگی سلامت پوست