دومین شهر تاریخی جهان به کویر معنا بخشیده است

به گمان من، شهری چون یزد را تنها مردمانی شكیبا و كم توقع می توانسته اند بنا نهاده و آن را از پس قرون و اعصار متمادی همچنان پا بر جای نگاهدارند. چرا كه آنان، مردمانی پیوسته در معرض خطرات ناشی از آب و هوای بی نهایت گرم و خشك در تابستان و بی نهایت سرد و خشك در زمستان و همچنین خطرات ناشی از كمبود شدید آب و توفان های شن، فقدان بارندگی بوده اند آنان را تهدید می كرد. با این همه آنان با سخت كوشی و همت خود بر تمامی این خطرات فایق آمده و راه های مناسبی برای حل مشكلات خود یافته اند كه همین امر، مایه شهرت و آوازه این شهر شده است. شهر یزد نیز خود، در دره وسیع و خشكی در میانه دو كوهستان «شیركوه» به ارتفاع ۴۰۷۵ متر و «خورنق» واقع شده و این موقعیت جغرافیایی، خود به بقای این شهر كمك بسیار كرده است. چرا كه بسیاری از مردم به هنگام تابستان، از شهری با درجه حرارت بسیار بالا و كشنده به دهكده های غریب كوهستان «شیركوه» پناه می برده اند. بنا به مندرجات برخی كتب و منابع تاریخی، محققان به سنگ نبشته هایی نیز در این ناحیه دست یافته اند كه متعلق به هشت یا نه هزار سال پیش است. با توجه به شرایط آب و هوایی، یزد شهری پر رفت و آمد نیست و جهانگردانی كه غالبا به منظور بازدید از آثار و اماكن تاریخی به یزد سفر می كنند، نسبت به شدت گرما و آب و هوای خشك آن با چشم پوشی و اغماض، برخورد می كنند. در استان یزد، شهرهای بسیاری در دل كویر و یا در كناره كویر جای داشته اند كه بسیاری از آنها اكنون در زیر تل ناشی از توفان های شن مدفون گشته اند. یزد و مردمان آن با آن كه همواره با توفان های مهیبی دست در گریبان بوده اند اما به دقت از شهر و یادگارهای تاریخی اش محافظت كرده اند. نكته جالب و خواندنی دیگر درباره شهر یزد، آن است كه این شهر هرگز مورد حمله اقوام مهاجم از قبیل اعراب یا مغولان قرار نگرفته است. امروزه نیز شما هرگز خبری از منازعه و دعواهای خیابانی، یا دزدی و راهزنی و تجاور و آدم كشی و مانند آن در این شهر نمی شنوید. امنیت شهر یزد، چنان كه «آل احمد» در كتاب «یزد در سفرنامه ها» آورده، در ادوار گذشته نیز عامل مهمی در جذب مسافران و تاجران به یزد بوده است. (از جمله در سفرنامه ماركوپولوی ونیزی).
اكنون به این پرسش می پردازیم كه چه چیزی یزد را به عنوان یك شهر تاریخی معرفی می كند. برخی از ویژگی های تاریخی یزد را به اختصار مطرح می كنیم كه البته این موارد قابل افزایش و تكمیل است:
ساختار كلی شهر: قسمت قدیمی شهر یزد كه تحت حفاظت قرار گرفته، ساختاری چنان منسجم دارد كه در هیچ جای دیگری مشابه آن را نمی توان یافت. ساختار منسجمی از كوچه های باریك و دیوارهای بلند كه عابران و رهگذران را از تابش مستقیم نور خورشید در فصل تابستان، و وزش بادهای سرد در زمستان، در امان نگاه می دارد. علاوه بر این، بازار سرپوشیده، كاروانسراها، قلعه ها، آب انبارها و بادگیرها نیز از شاخصه های برجسته معماری یزد است كه آن را از شهرهای دیگر متمایز می كند. ساختار یا ساختمان خانه ها: اگر نظری گذرا به كتابخانه خود بیفكنید، براحتی در خواهید یافت كه از یزد و طرح ساختمان ها و سبك معماری آن در بسیاری از كتب معماری یاد شده است. از جمله، این نكته كه در شهر یزد، تمام خانه ها از مصالحی چون كاهگل و خشت خام (متاسفانه من واژه ای معادل كاهگل و خشت خام در انگلیسی نمی شناسم.) ساخته شده و مشتمل است بر دیوارهای بسیار بلند و سربركشیده كه مانع تابش مستقیم اشعه خورشید در تابستانند. همچنین اتاقی بزرگ به نام تالار، كه یك سوی آن باز و كاملا رو به فضای بیرونی است و غالبا به هنگام عصر مورد استفاده قرار می گیرد، چرا كه تالار همیشه در آن بخش از منزل كه مستقیما در جهت غروب آفتاب (مغرب) است جای دارد، و اتاق ها همگی در سمت دیگری از خانه ساخته می شوند. استخر آب كه به آن «حوض» می گویند، درست در وسط حیاط جای دارد و به راحتی از تمام اتاق ها و یا تالار خانه، قابل مشاهده است. همچنین اتاقی نیز در جلوی تالار قرار دارد كه به راحتی در معرض تابش نور خورشید قرار داشته و در زمستان، محل گرمی است كه مورد استفاده بسیار قرار می گیرد. و اما كلاه فرنگی، كه آن نیز بخشی دیگر از خانه های یزد است و غالبا برای صرف ناهار، عصرانه و یا خواب سبك بعد از ظهرهای تابستانی، مورد استفاده قرار می گیرد. نوعی خاص از كلاه فرنگی (بنایی شبیه به كلاه كابویی) درست در وسط سقف منزل تعبیه می شود كه سبب هدایت باد از هر شش جهت به درون خانه می گردد. این نوع كلاه فرنگی ها كاملا از بادگیرها كه بعدا به آنها نیز خواهم پرداخت متفاوتند، ‌اگر چه آنها نیز از ناحیه كف منزل، چیزی شبیه به «كلاه كابوها» به نظر می رسند. اكنون به زیر زمین در خانه های یزد می پردازیم كه در تمامی خانه های قدیمی، مورد استفاده بسیار بوده و هست چرا كه از نظر دما، حدود، ۲۰ درجه خنك تر از بخش های فوقانی منزل بوده و هم از این روست كه بیشتر مردم، حتی در حال حاضر نیز برای فرار از شدت گرما، به زیرزمین ها روی می آورند، چرا كه زیرزمین ها نوعی یخچال های طبیعی در عمق خاك هستند كه قدری گودتر از زمین، حفر و ساخته شده و به منظور ذخیره سازی و نگاهداری میوه جات و غذاهای فاسد شدنی كه نگهداری آنها مستلزم درجه حرارت بسیار پایین است، مورد استفاده قرار داشته و هنوز هم در میان بسیاری از مردمی كه در بخش های قدیمی شهر مسكن دارند، مورد استفاده است
بادگیرها: و اما بادگیرها، عبارتند از طرح های جالب و شگفت آوری كه طی هزاران سال پیش تاكنون پیشرفت بسیار داشته و هنوز هم به درستی دلایل و نحوه كار این برج های بادی ساده، دانسته و شناخته نشده است. در واقع، جای بسی شگفتی است كه چگونه جریان باد با ۱۰۰ درجه سرعت، در فراز این برج ها محصور شده و پس از عبور از راهروهایی ساده، هوایی با ۲۰ درجه خنك تر را به بخش های زیرین می رساند. یكی از مشهورترین بادگیرهای یزد، امروزه در باغ دولت آباد با جاذبه های تاریخی خاص آن، واقع است.
كانال های آبرسانی یا قنات ها: با توجه به كمبود آب و خشكی هوا در شهر یزد، هزاران چاه با خطوطی از كانال های آب كه گرداگرد شهر كشیده شده است، با یكدیگر مرتبطند. این شیوه آبرسانی، در واقع هزاران سال پیش از این به منظور آبرسانی به روستاها و مناطقی ابداع شد كه قادر به دستیابی به آب نبودند و آب این قنات ها، به راحتی در مصارف شخصی چون نوشیدن، شست و شو و مانند آن، و بخشی نیز جهت آبیاری كشتزارها و باغ ها مورد استفاده قرار می گرفت. آنان با استفاده از این روش در آبرسانی، قادر به تولید انواع میوه ها و محصولات كشاورزی بودند كه مشهورترین آنها «انار» است. انار، یكی از بهترین محصولات صادراتی یزد، به ویژه شهر «تفت» است كه در ۲۵ كیلومتری غرب یزد قرار دارد.«زندان سكندر» (زندان اسكندر كبیر): در شهر یزد، منطقه ای بسیار باستانی وجود دارد كه به اسكندر كبیر، پادشاه مقدونی (حدود ۳۰۰ پ.م) منسوب است. گفته می شود كه اسكندر هنگامی كه در مسیر سفر جنگی خود از یزد می گذشت، این زندان را برای محبوس كردن اسرای جنگی خود، از جمله شاهزادگان و افراد خاندان شاهی ایران كه در شیراز و دیگر شهرها، به اسارت او درآمده بودند، بنا كرده است؛ با علم به این كه، این اسیران قادر به ادامه حیات، در چنان آب و هوایی نخواهند بود. گفته می شود كه همین زندانیان بودند كه بعدها این شهر را ساخته و بنا نهادند. و «زندان سكندر» كه حافظ نیز در دیوان خود از آن یاد كرده، اشاره به همین بنا دارد، و البته برخی نیز برآنند كه حافظ طی اقامت خود در یزد، حوصله اش به تنگ آمده و قصد بازگشت به شیراز را داشته و از این رو این شعر را در وصف حال خود سروده است.
ابنیه و آثار اسلامی: در شهر یزد، تعداد بی شماری مسجد و اماكن مذهبی وجود دارد كه در اصل، هزاران سال پیش بنا نهاده شده و اگر چه بسیاری از این بناها، بارها تعمیر و مرمت شده اند، اما بازسازی و یا تجدید عمارت نشده و به همان تركیب اولیه خود باقی مانده اند. از جمله مهم ترین و تاریخی ترین این بناها، می توان به این نمونه ها اشاره كرد:
• «مسجد جامع یزد» (بنا شده در قرن ششم)
• «بقعه سید ركن الدین» (بنا شده در قرن هشتم توسط امیر ركن الدین غازی)
• «بازار، بقعه مسجد امیر چخماق» (ساخته شده در اوایل قرن هشتم، كه تمام این ابنیه ها نخست به دست «فاطمه خاتون» همسر «امیر چخماق» حاكم یزد، بنا شده است.)
علاوه بر این ها مناره ها نیز بر بلندای بازار شهر، به ویژه زمانی كه شهر یزد به عنوان یك مركز تجاری مهم بر سر راه مسافران و تجار جاده ابریشم قرار داشت راهنمای آنان در تاریكی شب بود تا به راحتی با مشاهده روشنایی چراغ هایی كه بر فراز این مناره ها افروخته می شد، به دروازه های شهر، راه یابند.
• مسجد ریگ (شن) بنا شده در سال ۷۳۰ هجری، به دست «امیر معین الدین اشرف»
اماكن و ابنیه زرتشتیان: در شهر یزد، جماعت كثیری از زرتشتیان سكونت دارند و بسیاری از آنان نیز هر ساله به منظور زیارت اماكن مذهبی خود به یزد سفر می كنند. برخی از این اماكن عبارتند از:
• معبد آتش یا آتشكده: كه در اصل، معبدی قدیمی است برای حفظ و افروخته نگاه داشتن آتش، كه برخی برآنند كه آتش این معبد، برای مدت بیش از ۱۱۰۰ سال است كه همچنان روشن و افروخته مانده است. در این آتشكده، همواره موبد یا روحانی زرتشتی، مسئول مراقبت و نگاهداری از روشن ماندن آتش است كه همواره در این كار دهانش را با پارچه سپیدی می پوشاند، به طوری كه بازدم او مستقیما به آتش مقدس نرسد و سبب آلودگی آن نشود.
• برج خاموشی: این برج اگر چه امروزه مورد استفاده قرار نمی گیرد اما در گذشته زرتشتیان را رسم آن بود كه مردگان خود را در این مكان، یعنی «برج خاموشی» قرار دهند كه در واقع جایی بود در قله كوه ها، در ایران مجموعا پنج برج از این نوع موجود است كه دو تای آن در یزد، دو تای دیگر در كرمان و یكی از آنها هم در تهران است. دو برجی كه در یزد واقع اند، یكی در شمال و دیگری در جنوب یزد قرار دارند. در كتاب مقدس زرتشتیان «اوستا» چنان مده است كه مردگان هرگز نباید با سنگ و خاك، تماس یابند.
از آن جا كه زرتشتیان، از اجرای مراسم خاص مردگان در برج های خاموشی منع شده اند، آنان مدت هاست كه مردگان خود را در كوه ها قرار داده و با قرار دادن سنگ، آنها را مدفون می سازند. تا آن جا كه من اطلاع دارم، امروزه نیز آنان، مردگان خود را در زیر خاك دفن می كنند اما آنان را در حالت نشسته در قبرهای ساخته شده از سیمان قرار داده و سپس بلوك های سیمانی را قبل از آن كه داخل قبر را با سنگ پر كنند، بر روی قبر قرار می دهند كه بدین روش، كلام اهورامزدا در اوستا محترم شمرده می شود.
«چك چك» (به معنی چكیدن قطره قطره آب): این مكان نیز از جمله اماكن مقدس زرتشتیان است كه در ناحیه كوهستانی دور افتاده ای قرار دارد و هر ساله پذیرای هزاران تن از زرتشتیانی است كه از سراسر جهان به زیارت می آیند. این جا مكانی است كه یكی از شخصیت های مذهبی بنام «حیات بانو» بدانجا پناه آورده و در همان جا مدفون شده است.
آب انبارها: و اما آب انبارها، كه عبارتند از مخازن زیرزمینی آب، كه غالبا محل نگاهداری آب آشامیدنی است، و اكثرا به وسیله آبگیرهای متعددی، خنك می شود. یكی از مشهورترین این آب انبارها در یزد، آب انبار «شیش بادگیر» است، و آن آب انباری است با شش بادگیر، كه آب سرد را در درون مخازن آب می گردانند، و البته پایین رفتن به طبقات زیرین این آب انبارها، برای دستیابی به شیر آب انبار و سپس بازگشت مجدد همان راه به بالا،‌مستلزم صرف وقت بسیار (و البته تمرین ورزشی مناسبی) است.
كاروانسراها: این قبیل كاروانسراها در اطراف یزد، بسیار زیاد یافت می شود كه در گذشته، به عنوان مكانی برای استراحت كردن، غذا خوردن، نماز گزاردن و خوابیدن، مورد استفاده گروه ها و دستجات بزرگ مسافران و نیز محلی برای استراحت و تغذیه و تیمار چارپایان و اسبان سواری شان بود.
قلعه ها یا دژها: این قلعه ها، هم در نواحی روستایی و هم در برخی مناطق خاص شهری به چشم می آید كه مدتی نیز توسط دستجات نظامی (ژاندارم ها) برای حمایت از شهرها یا روستاها، مورد استفاده قرار می گرفت. این قلعه ها دارای حداقل چهار برج، مشرف بر چهار قسمت از سربازخانه بوده و نیز به عنوان محل دیده بانی نگهبانان از چهار سوی قلعه، به منظور جلوگیری از حملات احتمالی دشمنان، مورد استفاده قرار می گرفته است. این قلعه ها همگی دارای ساختار و سبك معماری واحدی هستند كه هنوز هم در بنای پاسگاه های كوچك، در سراسر كشور، مورد استفاده قرار می گیرند.

منبع : خبرگزاری میراث فرهنگی