سینمای مستند در ایران

تاريخ سينماى مستند با تاريخ سينما و پيدايش آن، همزمان است. در واقع نخستين فيلم‌هاى توليد شده، در هر سرزمين مستند هستند. در مردادماه ۱۲۷۹، عکاس‌باشى نخستين فيلم مستند ايرانى را در روز جشن گل از مظفرالدين‌شاه تهيه کرد و بعد وى فيلم‌هاى ديگرى نيز از مظفرالدين‌شاه ساخت. عکاس‌باشى فيلم‌هايى را نيز از دستجات قمه‌زن‌ها، قصردوشان تپه، بازار، تکيه‌‌دوست و ... تهيه کرد.

فيلمبردار بعدى روسى‌خان است که در عاشوراى ۱۳۲۷ هـ . ق. از مراسم سوگوارى فيلمبردارى کرد. خان باباخان معتضدى نيز فيلمبردار فيلم‌هاى مستند و خبرى بود که پس از کسب تجربياتى در کمپانى گومون در بازگشت به ايران تجربيات فيلمبردارى خود را با ثبت مناظر باغ‌ها و گلخانه آغاز کرد و پس از دعوت شدن به دربار حدود چهارصد متر از وليعهد احمدشاه فيلمبردارى کرد.

حميد نفيسى که تحقيقات گسترده‌اى در تاريخ سينماى مستند دارد تنوع ساخت اين فيلم‌‌ها را در هفده گروه شناسايى کرده است:

- مستند واقعه‌نگار (فيلم‌هايى درخصوص ابتداى پيدايش سينما و ضبط تصاويرى از واقعيات روزمره)

- مستند سياحتگر (آثارى در زمينهٔ سفرهاى اکتشافي، آموزش جغرافى و تاريخ)

- مستند گزارشگر (تدوين مجموعه‌هاى 'گزارش‌هاى فيلمبردارى شده' که بعداً عنوانِ 'سينما حقيقت' پيدا کرد.)

- مستند تصويرگرا (اين نوع فيلم ضمن نمايش دادن صحنه‌هاى مستند، ابتکارات و ابداعات فنى و تکنيکى را نيز در برمى‌گيرد که پيش از ظهور فيلم‌هاى ناطق متداول بود.)

- مستند اجتماعى (با هدف نمايش معمولى مسائل و روزمره و آگاه ساختن تماشاگران به آن‌چه در دنيا مى‌گذرد، مسائل اجتماعى و شرايط زمان، نظير مشکل تعليم و تربيت، آلودگى محيط زيست، کمبود مسکن و مواد غذايى در مناطق مختلف، جنگ‌‌ها، شورش‌ها و بلاياى طبيعى است.)

- مستند تبليغى (هدف بيشتر متقاعد کردن تماشاگران نسبت به موضوعى که صحت ندارد و وا داشتن آنان به عملى است که اگر همهٔ حقايق را در مقابل مى‌داشتند به آن عمل نمى‌کردند.)

- مستند محاکمه‌کننده (سينماگر اعمال ناشايست و خلاف اخلاق و انسانيت را در جريان جنگ‌ها، منازعات و برخوردها متذکر مى‌شود.)

- مستند علمي، واقع‌گرايى نو (اين نوع از فيلم‌ها به وضع اجتماعى و اثرات ناشى از جنگ، توفان، فرسايش خاک، قحطى و ... مى‌پردازد.)

- مستند شاعرانه (ديد شخص و فردى در آن نقش دارد و سعى دارند که احساسات شاعرانه فيلم‌ساز را در ميان مشغله، جنب و جوش و ماشينى شدن اجتماعات نشان دهند.)

- مستند تاريخ‌نگار (مضمون اين فيلم‌ها تاريخ اقوام، شهرها، نهضت‌ها، حکومت‌ها، مکتب‌ها و ... است.)

- مستند قوم نگار (به‌جز فيلم، عکس، مجسمه، نقاشي، عوامل هنرى ديگرى مثل موسيقى محلى و يا رقص‌هاى محلي، سنت‌ها، آداب و رسوم و ... دستمايه اين فيلم‌ها هستند.)

- مستند حيثيت‌‌آور (موضوع فيلم‌ها، تبليغ غيرمستقيم شرکت‌هاست. اين نوع فيلم نخستين بار توسط شرکت 'شل' ساخته شد و تنها در ابتدا و انتهاى فيلم نام شرکت آورده مى‌شد. اما موضوع فيلم مربوط به هواپيما، اتومبيل و ترن بود که به‌طور مستقيم با نفت و فرآورده‌هاى آن مربوط مى‌شد. بعداً اين امر توسط سازمان‌هاى ديگر الگو قرار گرفت مثل صنايع پست، هواپيمايي، راه‌آهن، معدن و ... .)

- مستند بى‌واسطه (در سينماى بى‌واسطه از هيچ بازيگرى استفاده نمى‌شود و سينماگر از مردم، حين انجام فعاليت‌هاى عادى آنها فيلمبردارى مى‌کند.)

- مستند حقيقت‌جو (اين رشته فيلم‌ها بازگوکنندهٔ اين مهم هستند که اين سينماگر پشت دوربين است که فيلمبردارى مى‌کند نه دوربين. نتيجه رابطه و واکنش متقابلى است که بين شخصيت‌هاى تحت فيلمبردارى و سينماگران بوجود مى‌آيد.)

- مستند معترض (اين فيلم‌ها به انتقاد از اوضاع اجتماعى مى‌پردازند.)

- مستند ستيهنده (اين فيلم‌ها توسط گروه‌ها و اشخاص به صورت پنهانى و بدون نام، با وسايل بسيار ساده تهيه شده‌اند و توزيع‌شان خارج از روال معمول صورت گرفته است. نمونهٔ آن ماجراى قيام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ و ۱۷ شهريور ۱۳۵۷ است.)

- مستند ويديوئى (اين دسته از مستندها پيش از انقلاب مطرح نبودند.)