مسجد جامع پاوه، پاوه

مسجد جامع اميربندهٔ‌ كلاچاى، كلاچاى، رودسر

مسجد جامع اميربندهٔ کلاچاى يکى از آثار تاريخى و مذهبى گيلان است. بناى مسجد، نقشه‌اى مستطيل شکل دارد و ايوان آن، در بخش غربى با ۱۷ ستون چوبى برپا شده است. بر روى برخى از ستون‌ها، نقش‌هاى تزئينى هندسى و خط‌هاى مارپيچ ديده مى‌شود. بناى مسجد به احتمال زياد به دورهٔ صفوى مربوط است.

مسجد جامع اهر، اهر

مسجد جامع اهر در کوچهٔ مسجد جمعهٔ اين شهر واقع شده و منسوب به دورهٔ سلجوقى و اتابکان است. اين مسجد از نظر شيوهٔ معمارى و تزئينات از مساجد بسيار زيباى استان است.

در ورودى مسجد طاق‌نماى آجرى و ازارهٔ معمولى دارد. بر بالاى آن لوحه‌ها و در لچک‌هاى آن پنج گل نقش بسته است. سنگ نبشتهٔ‌‌ بالاى سردر حاوى تاريخ بنا و نام بانى آن است.

مسجد جامع بابل، بابل

بناى مسجد جامع بابل مربوط به ۱۶۰ هـ.ق است که گويا به دست مازيار بن قارن بنا شده است. اين مسجد بارها و به ويژه در دورهٔ صفوى بازسازى شده و در دوران فتحعلى‌شاه قاجار در سال ۱۲۲۵ هـ.ق به مباشرت ميرزا محمد شفيع صدراعظم و توسط محمدحسين - متولى بنا - مجدداً بازسازى شده است. بناى کنونى مسجد باقى مانده آثار دوره قاجاريه و تعميرات و مرمت‌هايى است که بعدها صورت گرفته است.

مسجد داراى دو سر‌در ورودى شرقى و غربى است که بالاى سر‌در غربى آيات و عباراتى بر خشت‌هاى کاشى به تاريخ ۱۲۳۰ هـ.ق نوشته‌اند. صحن مسجد به صورت شرقى - غربى قرار گرفته و در اطراف آن، ‌ ايوان و شبستان‌هايى است. در غرب شبستان، محراب قديمى و در ضلع جنوبى آن، دو محراب کاشى‌‌کارى جديد قرار دارد. محراب قديمى، نيمه خراب است و خشت کاشى‌هاى آن به هم ريخته است. بر متن و اطراف محراب، کتيبه‌هايى کاشى‌کارى و گچ‌برى شده است. اشعارى از فتحعلى خان صبا به تاريخ ۱۲۲۷ هـ.ق، در پاکار طاق ايوان ديده مى‌شود.

مسجد جامع بسطام، بسطام، شاهرود (تيموريان، قاجاريان)

مسجد جامع بسطام در جنوب بسطام و در فاصلهٔ‌ دويست مترى جنوب آرامگاه با يزيد واقع است. اين مسجد شامل دو بخش است:

- صحن مسجد داراى محرابى است که با گچبرى‌هاى بسيار زيبا و هنرمندانه تزئين شده است. صحن مسجد مربع و فضاى آن باز است. محراب مذکور نيز داراى سه حاشيه گچبرى شده از آيات قرآن است. در قسمت وسط محراب دو مربع مستطيل قرار دارد که روى يکى عبارت لااله‌الااللّه، محمد رسول‌ا... و بر ديگرى عبارت على بن ابى طالب ولى ا... نوشته شده است.

- از لحاظ اسلوب و صنعتى که در ساختن مسجد به کار رفته، با قسمت «الف» کاملاً فرق دارد. تفاوت فاحش گچبرى مستطيل دوم با تمام گچبرى‌هاى اين محراب کاملاً محسوس است. به نظر مى‌آيد از آن جا که اين مسجد در سال ۷۰۶ هجرى ساخته شد و در آن زمان مذهب تسنن در ايران رواج داشته، اسامى ابوبکر و عمر و عثمان بر آن نوشته شده بود، ولى از زمان رواج مذهب شيعه و تسلط فرمانروايان و حکام شيعى، آن اسامى را حذف کرده و به جاى آن نام على بن ابى‌ طالب ولى ا... را نوشته‌اند.

اين مسجد داراى دو کتيبه است که در يکى زمان احداث بنا و نام بانى آن نوشته شده و در ديگرى نيز تاريخ تعمير آن در زمان فتحعلى‌شاه قاجار نوشته شده است.

مسجد جامع بكان، بهبهان

اين مسجد در کنار رودخانهٔ‌ تاب در شمال بهبهان واقع شده است. بناى کنونى آن، ساده و کوچک و مشتمل بر شبستان گنبددارى است که با استفاده از مصالح سنگ و گچ ساخته شده است.

بناى اوليه مسجد به قرون اوليه اسلامى منسوب است و در گذشته کتيبه‌اى قرآنى و تاريخى داشته است. امروزه اين مسجد را قدمگاه امام رضا (ع) مى‌خوانند.

مسجد جامع بلدهٔ‌ نور، بلده، نور

اين بنا متشکل از شبستانى است که پوشش طاق گنبد آن بر روى سه فيلپا قرار گرفته است. مصالح مورد استفاده، سنگ و آهک و نماى بنا سفيدکارى است. در اين مسجد، منبرى از سنگ سياه، يک پارچه به ارتفاع و پهناى ۸۰×۱۵۰ سانتى‌متر وجود دارد که داراى پنج پله است. براساس کتيبهٔ ديوار بنا، اين مسجد در سال ۱۲۷۰ هـ.ق احداث شده و در تاريخ ۱۳۳۳ هـ.ق تعميراتى بر روى آن صورت گرفته است.

مسجد جامع بندرعباس، بندر‌عباس

مسجد جامع بندرعباس در سال ۱۱۷۵ هجرى قمرى، توسط شخصى به نام زين‌العابدين ابوالقاسم اِوَزى احداث شد که به علت هم‌جوارى با مرقد امام‌زاده شاه محمدتقى، به مسجد امام‌زاده نيز مشهور است.

مسجد جامع بهاباد، بهاباد، بافق

بهاباد از شمال و شرق به دشت لوت و رفسنجان، از جنوب و غرب به بافق و قسمتى از بخش خرانق منتهى مى‌شود. اين مسجد، طرحى جالب توجه دارد که سازگار و هماهنگ با توپوگرافى محل در دو طبقه ساخته شده است. اين مسجد در زمان کريم خان زند تعمير شد.

مسجد جامع پاوه، پاوه

بناى مسجد جامع پاوه به قرن سيزدهم هجرى مربوط است و فاقد صحن مى‌باشد. اين مسجد از يک شبستان مستطيل شکل به ابعاد ۱۵×۲۰ متر تشکيل شده که پوشش مسطح تير چوبى آن بر روى ۱۵ ستون چوبى قرار گرفته است. بخش پائين اين ستون‌ها در سال‌هاى اخير به جهت پوسيدگى تعويض شده است.

در ضلع جنوبى مسجد، محرابى قرار دارد که آن هم در سال‌هاى اخير با انجام تعميراتى شکل اوليه خود را از دست داده است. مصالح اين مسجد تخته سنگ و ملاط گل است. در جنب مسجد جامع، ‌ مسجد ديگرى است که به عنوان مسجد زمستانى مورد استفاده قرار مى‌گيرد و حاوى در چوبى بسيار قديمى است که بر روى آن کتيبه‌اى به خط کوفى حک شده است.

مسجد جامع تبريز، تبريز

مسجد جامع تبريز يکى از بناهاى تاريخى تبريز است که تاريخ بناى آن معلوم نيست. به عقيده صاحب کتاب اولاد اطهار، اين مسجد در صدر اسلام از طرف عبداللّه بن عامر ساخته شده است.

محل مسجد جامع تبريز در دوران حکومت رواديان، سلجوقيان و اتابکان قسمت مقدس شهر محسوب مى‌شد و بسيارى از سلاطين و امرا و وزرا در کنار مساجدى که خود ساخته بودند به خاک سپرده مى‌شدند. مسجد جامع تبريز در زمان ترکمانان و صفويه نيز آباد بوده است.

گويا مهد عليا بيگم، از محل خيرات خود دستور عمارت مسجد جامع تبريز را صادر کرد که در تاريخ عالم آراى امينى نيز درج شده است:

قبله‌اش رشگِ گنبدِ کيوان		طاق او جفتِ طاقِ کاه کشان
سبز بنمـوده گنبــدِ مينــو		گوييـا هسـت عکـسِ قبــهٔ او
معبدِ مردمِ سحرخير است		هم مصلاى شهر تبريز اس‍ـت

حاج طالب خان تبريزى بانى مدرسه طالبيه تبريز در ۱۰۸۷ هجرى در وقف‌نامهٔ مدرسه از اين مسجد به نام مسجد جامع کبير تبريز نام برده است. در زلزلهٔ معروف تبريز (نيمهٔ‌ اول و دوم قرن ۱۲ هجرى) چند طاق از آن شکست و فرو ريخت که به وسيله احمدخان دنبلى تجديد بنا شد. مسجد جامع را امروز مردم جمعه مسجد مى‌خوانند. که بلندى، استحکام ارکان و شايستگى آن ديدهٔ هر صاحب نظر را به استاديِ مهندس و مهارت معمارش متوجه مى‌سازد.

در اين بنا دو پارچه سنگ نبشته است که يکى مشتمل بر فرمان شاه سلطان حسين صفوى در ۱۱۰۶ هجرى است که در روى سنگ رخام نقر شده و سنگ نبشته دوّم در درون مسجد به ديوار يکى از اطاق‌هاى غربى نصب شده و مشتمل به نقل رؤياى شاه‌ طهماسب اوّل است.

قسمتى از محوطهٔ مسجد جامع به کتابخانه و حجرات طلاب علوم دينى اختصاص داده شده که اخيراً به نحو چشمگير و شايان توجهى نوسازى و مرمت شده است. مسجد جامع در حال حاضر يکى از مراکز تحصيل علوم دينى و جزو افتخارات مذهبى شهر تبريز محسوب مى‌شود.

مسجد جامع تسوج، تسوج، شبستر

مسجد جامع تسوج از توابع شبستر در رديف آثار قديمى اين منطقه است. بر پيشانى مدخل اين مسجد فرمانى است از سلطان محمد خدابنده که با خط ثلث برجسته بر روى سنگ فلفلى يکپارچه‌اى نقر شده است.

مسجد ۲۴ ستون دارد. چهار ستون جنوبى آن آجرى و بقيه سنگى است. پايه و سرستون‌ها مقرنس سنگى است که ۳۵ گنبد آجرى بر روى آنها قرار گرفته است. طاق‌ها به شيوهٔ ايلخانى است و اشکالى مختلف دارد. دو سوى شرقى و غربى مسجد خواجه‌نشين‌هاى بزرگى تعبيه شده که ۴ متر طول و حدود ۲/۵ متر عرض دارد و مساحت کل مسجد ۱۱۲۰ مترمربع در ابعاد ۳۲×۳۵ متر است.

بناى اين مسجد چندين بار تعمير و مرمت شده که با توجه به اطلاعات موجود، ‌ آخرين تعمير کامل آن در سال ۱۲۵۲ هجرى قمرى به امر محمدشاه قاجار به عمل آمد. احتمال دارد که گچبرى و مقرنس‌کارى طاق مدخل و طاق محراب در همين دوران صورت گرفته باشد.

کتيبهٔ فرمان نشان مى‌دهد که تسوج داراى اهميت و جمعيت زياد بود و موقعيت سوق‌الجيشى مهمى داشت؛ از اين جهت مورد عنايت و توجه شاه صفوى قرار گرفت. تاريخ متن فرمان شاه صفوى ۹۸۹ هجرى است.

مسجد جامع جور، لشت‌نشا، رشت

مسجد جامع جور در لشت‌نشا که در فهرست آثار ملى به ثبت رسيده، يکى از بناهاى معروف گيلان است و در سال ۱۲۰۶ هجرى قمرى ساخته شده است. مسجد ياد شده با ۳۸۰ مترمربع مساحت با آجر خشتى شاخته شده و در کتيبه‌اى که بر سر درِ آن و شبستان مسجد نصب شده‌، تاريخ ۱۳۱۸ هجرى قمرى ثبت شده است. در اطراف کتيبه‌ها، کاشى‌هايى مزين به آيه‌هايى از قرآن کريم با خط ثلث ديده مى‌شود. اين مسجد دو طبقه و پنجره‌هاى منبت‌کارى شده دارد.

مسجد جامع چالشتر، شهر كرد

اين مسجد در سال ۱۲۶۷ هجرى قمرى به دستور حاج محمدرضا خان چالشترى در ۹ کيلومترى شهر کرد ساخته شده است. جنس بنا از سنگ، آجر و کاشى است و داراى چهار ايوان و شبستان و حوضخانه، تطهير خانه و سردر ورودى است. در داخل شبستان جنوبى اين مسجد منبر چوبى زيبايى تعبيه شده که در اطراف آن آياتى از قرآن بر روى چوب، منبت‌کارى شده است. اين بنا نيز همچون ساير ابنيهٔ تاريخى به تعمير، مرمت و نگهدارى نياز دارد.

مسجد جامع داراب، داراب (صفويان)

اين مسجد که در زمان صفويه ساخته شده دو گلدسته دارد که آيات قرآن به خط کوفى و با آجر در اطراف آن‌ها نوشته شده است.

مسجد جامع دامغان، دامغان (صفويان)

اين مسجد روبروى مدرسهٔ حاج فتحعلى‌بيگ که به آن مدرسهٔ پامنار نيز مى‌‌گويند قرار گرفته است. ۳۵ متر طول و ۱۸ متر عرض دارد. داراى دو رديف ستون است که روى ستون‌ها سقف مدور آجرى دارد و فواصل آجرها نيز با گچ بندکشى شده است. ستون‌ها هم آجرى است و محراب آن از گچ ساخته شده است. مسجد دامغان را ميرزا محمدخان سپهسالار دامغانى بنا کرده است.

دالان ورودى به صحن منتهى مى‌شود، طول صحن مسجد ۳۸ و عرض آن ۳۶ متر است. در ضلع جنوب صحن مسجد سه ايوان است که ايوان وسط آن مرتفع‌تر و عريض‌تر از ايوان‌هاى طرفين است. محراب در همين ايوان واقع است. دهانهٔ اين ايوان هفت متر و درازاى زير سقف ۱۶ متر است.

اين مسجد دو شبستان دارد يکى در ضلع غربى و ديگرى در ضلع شرقي. شبستان شرقى چند سال پيش به همت سرهنگى که رئيس نظام وظيفهٔ دامغان بود، تعمير و ترميم شد و شبستان غربى متصل به مناره را فردى به نام حاج شيخ کاظم خراب کرده و از نو ساخته است.

مسجد جامع دزفول، دزفول

بناى اوليه اين مسجد، از آثار قرن سوم يا چهارم هـ.ق است که در قرون هفتم، يازدهم، سيزدهم و در دوره‌هاى متأخرتر تعمير شده و گسترش يافته است. بناى مسجد شامل سردر ورودى، صحن وسيع، ايوان‌ها و شبستان‌هاى جنوبى و شرقى است. مسجد چهار ورودى کوچک دارد که به غير از يکى بقيه مسدود شده‌اند. سردر ورودى شمال غربى که در اوايل قرن ۱۲ هـ.ق احداث گرديده، تزئينات مقرنس و کاشيکارى دارد. در زير مقرنس‌هاى پوشش سردر، کتيبه‌اى به تاريخ ۱۱۵۷ هـ.ق مربوط به تجديد مقرنس سردر ثبت شده است. صحن مسجد نسبتاً وسيع است. بخش اصلى مسجد کنونى، شبستان ستوندار جنوبى است که در ميانهٔ آن ايوان قرار دارد. پوشش طاق و گنبد زيبا و آجرى شبستان بر روى پايه‌هاى حجيم سنگ ساخته شده است. در جانب شرقى صحن، دهانه‌ها و ايوانى قرار دارد که براساس کتيبهٔ موجود، در زمان سلطنت شاه سلطان حسين صفوى در سال ۱۱۱۰ هـ.ق ساخته شده است. در پشت ايوان شرقى صفوى، شبستانى قرار دارد که قديمى‌ترين بخش مسجد محسوب مى‌شود. در زير ضلع شمالى مسجد، سردابى ساخته‌اند. بر نماى اضلاع شمالى و غربى، تاريخ‌هايى از قرن سيزدهم و چهاردهم هـ.ق ثبت شده است که به کاشيکارى و تزئينات مسجد مربوط است.