منابع جمع‌آوری (اطلاعات جمعیتی)

سرشمارى در جهان

ارقام قابل اعتمادى از رشد و تعداد جمعيت جهان در ادوار اوليه در دست نيست، آنچه در دست مى‌باشد براساس نظريه و حدس مى‌باشد. اساس علم جمعيت‌شناسى آمار و اطلاعات جمعيتى است، که از طرح سرشمارى به‌دست مى‌آيد. عمليات سرشمارى براى اولين بار از اوائل قرن هيجدهم در پاره‌اى از کشور به‌دست آمد البته در بعضى از کشورها تا پايان جنگ جهانى دوم هنوز تعدادى از کشورهاى در حال توسعه سرشمارى انجام نداده بودند.

نخستين سرشمارى به‌صورت مدون در طول قرن هيجدهم در کشورهاى اسکانديناوى، برخى ايالات ايتاليا و آلمان انجام شد. نخستين سرشمارى کامل از ايالات متحده در سال ۱۷۹۰ صورت گرفت، هر چند پيش از آن برخى اقدام به سرشمارى در سطح محلى کرده بودند. در سال ۱۸۰۱ انگلستان و فرانسه اولين سرشمارى خود را انجام دادند و بعدها در طول قرن نوزدهم همهٔ ممالک اروپائى شمارش دوره جمعيت را آغاز کردند، در آغاز قرن بيستم سرشمارى تقريباً به همه کشورهاى جهان راه يافت، ايران در نوامبر ۱۹۶۵ (۱۳۳۵ شمسى) براى نخستين بار اقدام به يک سرشمارى سرتاسرى نمود. يونان در ۱۹۶۹، لبنان در ۱۹۷۰ و امروزه شايد معدود کشورهائى وجود داشته باشند که فاقد هيچ‌گونه اطلاعات جمعيتى باشند. سازمان ملل متحد پس از جنگ جهانى دوم سرشمارى‌هائى را در تمام کشورها آغاز نمود و اطلاعات به‌دست آمده در يک نشريه کامل به‌نام دورنماى جمعيتى جهان (World Population Prospects) و چند نشريه جمعيتى منتشر مى‌شود.

انجام سرشمارى از نظر جمعيت‌شناسان يعنى انجام کليه عمليات جمع‌آورى، تنظيم و انتشار اطلاعات جمعيتى، اجتماعى -اقتصادى درباره جمعيت يک سرزمين مشخص و در يک مقطع زمانى خاص، سرشمارى عمليات آمارى پيچيده و پرهزينه‌اى است که معمولاً مستلزم چندين سال برنامه‌ريزى دقيق است. يکى از خصوصيات سرشمارى دوره‌اى بودن آن است و معمولاً به دو صورت جمعيت مقيم (دى ژرو) 'de jure' که افراد را در محل اقامت معمولى آنها بدون در نظر گرفتن اينکه در زمان سرشمارى کجا بوده‌اند شمارش مى‌کنند. که هر ده سال يک‌بار انجام مى‌شود. سرشمارى جمعيت حاضر (دى فاکتور) 'de facto' که افراد را در هر مکانى که يافت شوند مورد سرشمارى قرار مى‌دهند. که هر پنج سال يک‌بار اين سرشمارى انجام مى‌شود.

- نمونه‌گيرى:

روش نمونه‌گيرى، امکان شناسائى تمام خصوصيات جمعيت را ميسر نمى‌سازد و آگاهى از اين مورد جنبهٔ برآورد دارد، اما مى‌توان گفت که يک نمونه‌گيرى جامع و خوب مى‌تواند معرف کل جامعه باشد.

در سال‌هاى اخير به سبب پيشرفت علم آمار، روش نمونه‌گيرى در پژوهش‌هاى جمعيتى بسط و گسترش قابل توجهى يافته است. آمارگيرى نمونه‌اى در کشورهاى در حال توسعه، به‌عنوان يک روش مستقل قلمداد مى‌شود، اما در کشورهاى توسعه يافته يک روش تکميلى براى تصحيح سرشمارى‌ها و ثبت وقايع چهارگانه تلقى مى‌گردد.

روش آمارگيرى نمونه‌اى مزيت‌هاى ذيل را دارا مى‌باشد:

- به لحاظ محدويت در تعداد ضريب اشتباه را مى‌توان به حداقل رساند و خيلى سريع به نتايج رسيد.

- به لحاظ داشتن زمان کافى و آمارگيران زبده و باتجربه مى‌توان اطلاعات دقيقى را به‌دست آورد.

- در هزينه‌ها صرفه‌جوئى کرد.

سرشمارى در ايران

اولين آمارگيرى جمعيت در ايران، در شهرهاى کاشان و تهران در سال ۱۳۱۸ و در شهرهاى اردبيل، اصفهان، بندرانزلى، رشت، شيراز، تبريز، کرمان، باختران، مشهد و همدان در سال ۱۳۱۹ و در نوزده شهر ديگر در سال ۱۳۲۰ انجام گرفته است. و مى‌توان گفت که سرشمارى فوق داراى معايبى بود اول آنکه فقط تعداد معدودى از شهرهاى کشور را شامل شد و مدت دو سال به‌طول انجاميد. به‌صورت جديد سرشمارى عمومى نفوس و مسکن در ايران به موجب قانون هر ۱۰ سال به ۱۰ سال توسط مرکز آمار ايران انجام مى‌شود، نخستين سرشمارى عمومى نفوس در سال ۱۳۳۵ توسط اداره کل آمار عمومى و چهار سرشمارى ديگر در سال‌هاى ۱۳۴۵، ۱۳۵۵، ۱۳۶۵، ۱۳۷۵ توسط مرکز آمار ايران انجام گرفته است. به‌دليل اينکه در سال ۱۳۶۵ اطلاعات اقتصادى و اجتماعى جمعيت به‌دليل جنگ تحميلى با دقت کمترى توأم بوده است لذا در سال ۱۳۷۰ سرشمارى به‌صورت نمونه‌گيرى در کشور انجام گرديد که تقريباً مى‌توان گفت که کامل کننده سرشمارى سال ۱۳۶۵ مى‌باشد.

براساس سرشمارى‌هاى فوق رشد جمعيت در دهه‌هاى مختلف به قرار ذيل مى‌باشد:

بين سال‌هاى ۱۳۴۵-۱۳۵۵ = رشد جمعيت ۱/۳ درصد

بين سال‌هاى ۱۳۵۵-۱۳۴۵ = رشد جمعيت ۷/۲ درصد

بين‌ سال‌هاى ۱۳۶۵-۱۳۵۵ = رشد جمعيت ۹/۳ درصد

بين‌ سال‌هاى ۱۳۷۰-۱۳۶۵ = رشد جمعيت ۲/۳ درصد

بين‌ سال‌هاى ۱۳۷۵-۱۳۷۰ = رشد جمعيت ۵۶/۱ درصد

که در سال‌هاى اخير به‌دليل بالا رفتن سطح آموزش، دسترسى رايگان زوج‌هاى جوان به روش‌هاى پيشگيرى از باردارى و بالا رفتن سطح آگاهى عمومى افراد نسبت به عواقب ناشى از افزايش جمعيت، کاهش مرگ و مير کودکان، افزايش خدمات بهداشتى و در دسترس قرار گرفتن آب آشاميدنى سالم را مى‌توان در کاهش رشد جمعيت کشور بين سال‌هاى ۱۳۷۵-۱۳۶۵ دخيل دانست.

ثبت وقايع چهارگانه

منظور از سرشمارى جمع‌آورى اطلاعات جمعيتى در يک لحظه از زمان مى‌باشد. اما هدف از ثبت وقايع چهارگانه بررسى مستمر دگرگونى‌هاى جمعيتى مى‌باشد. مثل ولادت، ازدواج، طلاق و مرگ که معمولاً توسط ثبت احوال جمع‌آورى مى‌شود.

سابقه تاريخى ثبت وقايع چهارگانه در کشورهاى مختلف جهان متفاوت مى‌باشد. در کشورهاى اروپائى در دفاتر کليسا ولادت‌ها به‌دليل غسل تعميد ثبت مى‌شده است.