تک‌نگاری (Monographie)

مطالعات روستائى اعم از کاربردى يا دانشگاهى که صرفاً جنبهٔ نظرى دارد به‌طور عمده با دو شيوهٔ عملى انجام مى‌پذيرد:

- مطالعات پهناگر (Extensive) که در مورد مسائل معينى و در سطح وسيعى صورت مى‌گيرد. در اين نوع مطالعات به‌علت وسعت جامعه، که بررسى آن هزينهٔ زيادى را در بردارد، از روش‌هاى آمارى استفاده مى‌شود. به اين ترتيب که از کل دهات يک منطقه تعدادى ده براساس نمونه‌گيرى انتخاب مى‌شود و مورد بررسى قرار مى‌گيرد.

- نوع دوم مطالعات ژرفانگر (Intensive) است. اگر موضوع مطالعه مستلزم دقت و عمق بيشترى باشد، حوزهٔ آن محدود خواهد بود. در اين صورت تحقيق منحصراً به يک موضوع يا يک اجتماع کوچک و محدود از نوع 'روستا' اختصاص پيدا مى‌کند. اين نوع مطالعات که با شيوه‌اى ژرفائى انجام مى‌گيرد، تک‌نگارى يا منوگرافى ناميده مى‌شود.

واژهٔ منوگرافى از دو جزء (monos) يعنى واحد، يکتا، تک و (Graphos) يعنى تصوير، توصيف و نگارش ترکيب مى‌شود، و در مجموع به‌معنى توصيف، تصوير يا نگارش يک واحد است.

در ترجمهٔ فارسى معادل اين واژه تک‌نگارى انتخاب شده است. در واقع تک‌نگارى يک شيوهٔ تحقيق جامعه‌شناختى است و محقق با به‌کار بردن اين شيوه، پديده‌هاى اجتماعى جامعه‌هاى کوچک را به‌طور ژرف و دقيق و همه جانبى مورد بررسى قرار مى‌دهد. به همين جهت است که گاه مترادف شيوهٔ تک‌نگارى، ژرفانگر يا ژرفائى آورده‌اند. تک‌نگارى توصيفى است ژرف و دقيق از يک شخص (بيوگرافى) يا يک واحد اجتماعى مانند: خانواده، طايفه، يا قبيله، قشر اجتماعى، يا يک ده يا يک واحد اجتماعى مشابه ديگر که جنبه‌هاى مختلف آن را در برمى‌گيرد. تک‌نگارى براساس مشاهدهٔ مستقيم و عينى استوار است. محقق با شرکت فعال در زندگى مردم جامعهٔ مورد بررسى، معاشرت مستمر با آنها و به‌کار بردن فنون مصاحبه و پرسشنامه، وقايع و امور اجتماعى را از نزديک مشاهده، مطالعه و توصيف مى‌کند.

تک‌نگارى نه تنها جنبه‌هاى گوناگون حيات اجتماعى از جغرافيا گرفته تا ساختارهاى اقتصادى، فرهنگى، خانوادگى، ارزش‌ها، نهادها، هنجارهاى اجتماعى و ويژگى‌هاى مختلف ديگر يک واحد اجتماعى را به‌نحو دقيق تصور مى‌کند، بلکه به روابطى که در درون اين ساختارها موجود است نيز توجه دارد، و آنها را تبيين مى‌کند.

سابقاً تک‌نگارى آنتى‌تز آمارى تلقى مى‌شد، اما امروز به‌عنوان شيوهٔ خاصى براى تنظيم اطلاعات مربوط به يک واحد اجتماعى مورد توجه قرار مى‌گيرد.

از عمده‌ترين انواع تک‌نگارى، بيوگرافى است. بيوگرافى شرح حال و بيان تأثيرات زندهٔ فرد براساس تجربيات شخصى است.

در تک‌نگارى، وقايع بايد به توالى هم و به ترتيب تقدم و تأخر تاريخى و به همان روشنى که کنش عناصر محيط در مراحل تحول دارا هستند و با همان دقتى که اين محيط ـ با تمام پيچيدگى کنشى آن ـ از اختلال ذره‌بين اجتماعى ادراک مى‌شود، نمودار شود ^(۱). تک‌نگارى تنها يک توصيف انتزاعى نيست، بلکه تمام جنبه‌هاى يک اجتماع و روابط واقعى ميان آنها را در برمى‌گيرد. به‌عبارت ديگر تک‌نگارى تنها به توصيف اجزاى مختلف يک واحد اجتماعى به‌طور جداگانه اکتفا نمى‌کند، بلکه تمام اجزاى يک ساختار اجتماعى و روابط ميان آنها را مورد بررسى قرار مى‌دهد و کنش‌هاى متقابل ميان آنها را تبيين مى‌کند.

(۱) . Rene Konig. Sociologie. paris, Flammarion, 1972. p.p. 225, 226.

تک‌نگارى از جمله روش‌هاى مورد تأئيد بسيارى از جامعه‌شناسان است، و از آنجا که در اين روش تمام جوانب مربوط به يک موضوع واحد مورد توجه قرار مى‌گيرد، در صورتى که با دقت انجام شود، يکى از عميق‌ترى روش‌هائى است که در تحقيقات معمول است ^(۲).

(۲) . محسنى، منوچهر. جامعه‌شناسى عمومى. تهران، طهورى، ۱۳۴۹، صفحهٔ ۱۹۱ و ۱۹۲.

برخى از جامعه‌شناسان عقيده دارند، روش تک‌نگارى که در مطالعهٔ يک موضوع، يک سازمان، يک شخص يا يک اجتماع کوچک به‌کار مى‌رود، غالباً بر اين اصل مبتنى است که هر موردى، نمونهٔ موار بى‌شمار متشابهى است، و در نتيجه به کشف قوانين و اصول کلى منجر مى‌گردد ^(۳).

(۳) . کُنيگ، ساموئل. جامعه‌شناسى. مشفق همدانى، تهران، اميرکبير، ۱۳۴۹، صفحهٔ ۲۶.

تحقيق به شيوهٔ تک‌نگارى را نخستين بار فردريک لوپله (F. Le Play ' (۱۸۰۶-۱۸۸۲' در توصيف زندگى کارگران به‌کار برده است. از نظر لوپله خانواده واحد اوليه و اساسى براى مطالعات جامعه‌شناسى است. وى طى مسافرت‌هاى متعدد خود تعداد ۳۶ خانواده کارگر اروپائى را مورد بررسى قرار داد و نتايج بررسى‌هاى خود را به‌صورت کتابى زير عنوان کارگران اروپائى به سال ۱۸۵۵ منتشر کرد ^(۴). لوپله با کاربرد اين روش در تحقيقات اجتماعى خدمت گرانبهائى به دانش جامعه‌شناسى کرده است. روش او بعدها به‌وسيلهٔ ديگر محققان تکيمل شد و در زمينهٔ شناخت جوامع روستائى به‌کار رفت.

(۴) . روسک، جوزف؛ رولندواران. مقدمه‌اى بر جامعه‌شناسى. بهروز نبوى؛ احمد کريمى، تهران، مؤسسهٔ عالى حسابدارى، ۱۳۵۰، صفحهٔ ۳۵۱.

نخستين مطالعات روستائى به شيوهٔ تک‌نگارى در آمريکا در دههٔ دوم قرن بيستم انجام گرفت. از جمله محققانى که در تحقيقات روستائى از اين شيوه استفاده کرده‌اند، يک مرد روحانى به‌نام ويلسن (W. H. Wilson) بود که شانزده بررسى دربارهٔ جوامع محلى روستائى و مؤسسات مذهبى آنها به انجام رسانده است ^(۵).

(۵) . صفى‌نژاد، جواد. طالب‌آباد. مؤسسه‌ٔ مطالعات و تحقيقات اجتماعى، مقدمهٔ شاپور راسخ، ۱۳۴۵، صفحهٔ ۵.

مطالعات روستائى در آمريکا ابتدا بيشتر به‌خاطر تأثير تمدن‌هاى جديد صنعتى در روسا بود که شيوهٔ زندگى مردم روستائى را دستخوش دگرگونى کرده و از نفوذ کليسا در اجتماعات روستائى کاسته بود. به همين جهت اين قبيل مطالعات در آغاز به‌وسيلهٔ روحانيون انجام مى‌گرفت و منظور آنها اين بود که با شناخت علل کاهش نفوذ کليسا در اجتماعات روستائى، تدابيرى در حل دشوارى‌هاى زندگى مذهبى مردم روستاها اتخاذ شود، تا بلکه بتوانند از ضعف مذهب جلوگيرى کنند.

از مطالعات ژرفانگر جامعه‌شناسى روستائى در آمريکا، رسالهٔ دکتراى نلسون (L. Nelson) دربارهٔ يک روستاى ايالت 'يوتا' که به سال ۱۹۲۴ نوشته شده است، اهميت زيادى دارد. اين رسال پژوهش‌هاى متعدد ديگرى را به‌دنبال داشت و بدين‌سان تک‌نگارى در بررسى‌هاى روستائى رونق گرفت. اين شيوهٔ تحقيق بعدها در اروپا اشاعه پيدا کرد. پس از جنگ جهانى دوم تحت‌تأثير جامعه‌شناسى آمريکا و روش‌هاى بررسى که در آن سرزمين متدوال بود، جامعه‌شناسان اروپائى به مطالعات روستائى پرداختند. هانرى مندارس زير عنوان 'مطالعات جامعه‌شناسى روستائى' يک ده آمريکائى و يک ده فرانسوى را از ديدگاه جامعه‌شناسى روستائى مورد مطالعه و مقايسه قرار داد. در سال ۱۹۲۷ مطالعاتى درباره ۱۲ روستاى اطراف رودخانهٔ 'رن' در آلمان صورت گرفت. در رومانى جامعه‌شناسى به‌نام گوستى (Gusti) با کمک شاگردان خود به تنظيم ۶۲۸ تک‌نگارى روستائى همت گماشت. در سال ۱۹۵۳ دو تن از محققان فرانسوى به‌نام برنو (Bernot) و بلانکار (Blancard) تک‌نگارى کاملى دربارهٔ يک ده فرانسوى منطقهٔ 'نرماندى' عرضه کردند، و در آن از تاريخ، جغرافيا، جمعيت، اقتصاد، مراحل اساسى زندگى مردم از تولد تا مرگ و نيز از انديشه‌ها، پندرها، ارزش‌ها و هنجارهاى اجتماعى به دقت بحث کردند. مطالعات روستائى در کشورهاى آسيائى سال‌ها بعد متداول شد. در هندوستان سرينيواس (Srinivas) با همکارى جمعى از محققان کتاب دهات هند را به سال ۱۹۶۰ تأليف کرد و دوب (Dube) محقق ديگر در سال ۱۹۶۱، کتاب ده‌هندى را انتشار داد و بدين‌سان کار مطالعات روستائى توسعه يافت ^(۶).

(۶) . صفى‌نژاد، جواد. طالب‌آباد. مؤسسه‌ٔ مطالعات و تحقيقات اجتماعى، مقدمهٔ شاپور راسخ، ۱۳۴۵، صفحهٔ ۵.

در ايران برررسى‌هاى روستائى به شيوهٔ علمى دير زمانى نيست که آغاز شده است. با گسترش مطالعات روستائى، تک‌نگارى روستائى که يکى از شيوه‌هاى ثمربخش تحقيقات روستائى است رواج و عموميت يافته است. در آغاز، مطالعه دربارهٔ ده عمدتاً جنبه‌هاى فرهنگى را در برمى‌گرفت، و تک‌نگاران بيشتر به شرح مسائل فرهنگى، آداب و رسوم، عادات و شيوه‌هاى زندگى و سکونت مردمان روستائى مى‌پرداختند و کمتر به شناخت ساختارهاى اقتصادى ـ اجتماعى، قشربندى جامعه، نهادها، ارزش‌هاى اجتماعى و روابط ميان عناصر ساختى جامعه توجه داشتند. با تأسيس 'بخش تحقيقات روستائى' در 'مؤسسهٔ مطالعات و تحقيقات اجتماعى دانشگاه تهران' ، مطالعات روستائى اهميت پيدا کرد. در اين مطالعات از دو شيوهٔ عملى پهنانگر و ژرفانگر استفاده مى‌شود. مطالعات پهناگر در سطح يک منطقهٔ وسيع و با استفاده از روش‌هاى آمارى انجام مى‌گيرد، و براى تکيمل آن مطالعاتى در سطح يک ده با استفاده از روش تک‌نگارى صورت مى‌‌پذيرد. تک‌نگارى روستائى مکمل مطالعات پهنانگر است، و مسائل پيچيده‌اى را که در منطقهٔ وسيعى وجود دارد روشن مى‌کند. به‌عقيدهٔ هانرى مندراس، مطالعات پهناگر که در مورد مسئلهٔ معينى در مجموع مناطق وسيعى صورت مى‌گيرد، هر چند مفيد باشد، باز بدون تک‌نگارى‌هاى علمى، که امکان مى‌دهد مسئلهٔ بررسى شده‌اى مجدداً در تمام جامعهٔ خاصى مورد پژوهش قرار گيرد، مفهوم نمى‌گردد ^(۷) مندراس مى‌گويد: ترديدى نيست که جهان‌بينى روستائى تحت‌تأثير ويژگى‌هاى زمان آن قرار دارد. بايد از تحليل اين ويژگى‌ها به درک جهان‌بينى روستائى نايل شد. بدين‌ترتيب معلوم مى‌شود که تک‌نگارى ده يا 'ناحيه' يکى از بارورترين روش‌هاى تحقيق براى جامعه‌شناس روستائى است ^(۸).

(۷) . مندراس، هانرى و ديگران. مسائل جامعه‌شناسى امروز. عبدالحسين نيک‌گهر، دانشگاه مشهد، ۱۳۴۷، صفحهٔ ۱۷۹.

(۸) . مندراس، هانرى و ديگران. مسائل جامعه‌شناسى امروز. عبدالحسين نيک‌گهر، دانشگاه مشهد، ۱۳۴۷، صفحهٔ ۱۷۹.

مطالعهٔ ده، مستلزم ارتباط و تماس مستمر با فضاهاى مختلف جغرافيائى، اقتصادى، اجتماعى، فرهنگى، سياسى و غيره است. بنابراين محقق بايد از ديدگاه يک مهندس کشاورزى، اقتصاددان، مورخ، جغرفيدان و مردم‌شناس ده را مورد بررسى قرار دهد. اين امر در عمل دشوار مى‌نمايد و کار يک گروه از متخصصان رشته‌هاى مختلف را ايجاب مى‌کند، اما جدا نکردن عناصرى که کل واحد ده را تشکيل مى‌دهد داراى اهميت زيادى است. بى‌شبهه تحليل پديده‌هاى اجتماعى در اجتماع ده مطالعاتى را از ديدگاه‌هاى مختلف ايجاب مى‌کند؛ بنابراين جمامعه‌شناسى که به‌کار تک‌نگارى ده مى‌پردازد، بايد با فنون مختلف تحقيق آشنائى داشته باشد و از دست‌آوردهاى علوم مختلف بهره گيرد، و با اقامت طولانى در ده، شرکت فعال در زندگى مردم، و از طريق مشاهدهٔ مستقيم و عينى، جنبه‌هاى مختلف زندگى مردم را به همان گونه که هست ثبت کند، و آنها را طبقه‌بندى و مورد تحليل قرار دهد، و سرانجام گزارش نهائى را تهيه کند. مطالعهٔ ده به شيوهٔ تک‌نگارى شامل سه مرحله است. مرحلهٔ اول به دو شکل زير انجام مى‌گيرد:

۱. مطالعهٔ اسناد و مدارک و شناسائى محيط جغرافيائى ده يا ناحيه‌اى که ده مورد بررسى جزء آن است.

۲. مشاهدهٔ کلى ده، تماس با مردم به‌طور تصادفى، ارتباط با رهبران و شخصيت‌هاى ده (کدخدا، ريش‌سفيد، رئيس شوراى ده، مديرعامل شرکت تعاونى و مؤسسه‌هاى ديگر). پس از اين مرحله است که مى‌توان فرضيه‌هاى مورد نظر را منظم و حدود موضوع مطالعه را مشخص کرد.

اگر ارتباط و تماس محقق با اجتماع ده در مرحلهٔ اول به مشاهدهٔ کلى منجر مى‌شود، مرحلهٔ دوم به تحليل منظم اين مشاهده اختصاص پيدا مى‌کند. اين مرحله بسيار طولانى است، و در واقع کليد مطالعه بر روى زمين است. محقق براساس طرحى که در زيرا ارائه خواهد شد، جنبه‌هاى مختلف زندگى مردم ده را به‌طور جداگانه‌ مورد مطالعه قرار مى‌دهد، و اطلاعات را جمع‌آورى مى‌کند؛ اما اين طرح دستورالعمل قاطعى نيست که نتوان از چارچوب آن خارج شد، بلکه بيشتر براى به‌خاطر آوردن مسائلى است که مورد بررسى قرار مى‌گيرند و اغلب به تناسب وضعيت‌هاى خاص هر ده تغيير مى‌کند.

در اين مرحله، محقق از يک تکنيک مصاحبه و پرسشنامه استفاده مى‌کند. مصاحبه به دو طريق گروهى و فردى انجام مى‌گيرد. مصاحبهٔ گروهى از افراد مطلع، ريش سفيدان، و رهبران روستائى به‌عمل مى‌آيد. در مصاحبهٔ فردى که همراه با پرسشنامه است، از رئيس و اعضاء خانواده پرسش مى‌شود و پاسخ‌ها و اطلاعات مورد نظر در پرسشنامه‌ها ثبت مى‌شود. در همين مرحله، محقق با شرکت در زندگى مردم جنبه‌هاى مختلف آن را مورد مشاهدهٔ دقيق قرار مى‌دهد. همچنين اسناد و مدارکى را که دربارهٔ ده و موضوع مطالعه آن وجود دارد، به‌منظور روشن کردن مسئله جمع‌آورى مى‌کند.

در مرحلهٔ سوم، کليهٔ اطلاعات جمع‌آورى شده در مرحلهٔ دوم، و همچنين داده‌هاى پرسشنامه طبقه‌بندى مى‌شود، و با استفاده از مشاهدات و تأثرات ذهنى، مورد تجزيه و تحليل قرار مى‌گيرد و گزارش نهائى تهيه مى‌شود.

طرحى که اينک ارائه مى‌شود، نتيجهٔ تجربياتى است که طى چند سال تحقيق در زمينهٔ مسائل روستائى ايران به‌دست آمده است. اين طرح هر چند نمى‌تواند همهٔ پديده‌هاى اجتماعى جامعه‌هاى روستائى را در برگيرد، با وجود اين موجب تسهيلاتى در امر مطالعات اقتصادى ـ اجتماعى روستاها است. اين طرح، همچنين به‌علت تنوع ساختارهاى اجتماعى جوامع روستائى، ممکن است کمبودهائى داشته باشد، که مانند ديگر شيوه‌هاى تحقيقات اجتماعى، در عمل به‌وسيلهٔ کسانى که آن را به‌کار مى‌بندند اصلاح و تکميل خواهد شد.

پژوهشگر جامعه‌شناسى روستائى از جهت اينکه با جامعه‌هاى انسانى گوناگون سر و کار دارد، بايد با فنون مختلفى آشنائى داشته باشد، و در برابر وضعيت‌هاى مختلف، نکته‌هاى تازه‌اى را به اين طرح اضافه، يا برخى از قسمت‌هاى آن را حذف و يا اصلاح کند.