تاریخچه فرش بیرجند

ـ جغرافیای طبیعی:

تا اوایل قرن حاضر شهرستان بیرجند به انضمام شهرستان قائن کنونی، ولایت قائنات را تشکیل می‌داد که در جنوب ولایت با خرز و خواف، و در شرق ولایت فردوس و گلشن قرار داشته است. بعدها ولایت قائنات به صورت یکی از بخش‌های بیرجند درآمد و به تدریج از شهرستان بیرجند نیز جدا شده، خود شهرستانی مستقل شده است.شهرستان بیرجند از شمال به شهرستان قائن و از شرق به افغانستان و از جنوب بهشهرستان زابل و بخش نصرت آباد زاهدان و قسمتی از استان کرمان و از غرب به طبس و فردوس محدود شده است.

ـ جغرافیای تاریخی:

ناحیه‌ای که بیرجند جز کوچکی از آن را تشکیل می‌‌داده است و همزمان با سیر تاریخ نسبتاً پرفراز و نشیب خود، این قصبهٔ کوچک را نیز به همراه کشیده است قهستان نام دارد. سرزمین مزبور ناحیه‌ای نسبتاً کوهستانی و ناهموار بوده است که به دلیل شرایط جغرافیائی و موقعیت مکانی‌اش در معرض حوادث و جریانات مختلف قرار گرفته، به خصوص در مسیر حوادث پس از ظهور اسلام نقش نسبتاً مهمی داشته است. اگر چه شهر بیرجند به عنوان یک ناحیهٔ با سابقه شناخته نشد، لیکن نمی‌توان تصور کرد که این ناحیه یکسره خالی از اهمیت بوده است.

ناحیه مزبور که محدوده وسیعی از خوسف در غرب تا طبس مسیناً در شرق را شامل است، در مسیر راه‌های ارتباطی مهمی بوده است که صفحات جنوبی کشور را به هرات و نیشابور و خراسان بزرگ متصل می‌کرده است و بعید به نظر می‌رسد که از رهگذر این موقعیت جغرافیائی نصیبی نبرده باشد. علاوه بر این، ناحیه بیرجند به واسطهٔ وضعیت توپوگرافیکی و اقلیم نامساعد و همچنین دوری‌اش از مراکز سیاسی قدرت، زمینه ساز حوادث تاریخی خاص هم شده است. به عنوان مثال موقعیت کوهستانی این ناحیه، آن را پناهگاه نهضت‌هائی نظیر اسماعیلیان کرده است که با حکومت‌های وقت به مبارزه می‌پرداخته‌اند.

خشکی اقلیمی و وجود بیابا‌ن‌هائی که به آب و هوای شبه جزیرهٔ عربستان شباهت دارد، از همان قرون اولیهٔ اسلامی، توجه اعراب را به خود جلب کرده و منتهی به سکونت آنها در این ناحیه گردیده است.(دهستان عربخانه در جنوب بیرجند). در عین حال باید اضافه کنیم که این منطقهٔ کوهستانی از دستبرد و هجوم‌های مکرر مراکزی که اطرافش را فرا گرفته بودند در امان نبوده است. آلفونس گابریل در این باره می‌نویسد: «در سراسر جنوب خراسان، غارت و دزدی انسانی جزو امور روزمره به شمار می‌رفت و همه از ترس هجوم ترکمن‌ها از سمت شمال و افغان‌ها از سمت شرق و بلوچ‌ها از سمت جنوب در رنج و عذاب بودند» اثرات این تاخت و تازها به صورت قلاع و خندق‌ها و راهروهای زیرزمینی که بعضی از نواحی مسکونی را به یکدیگر و به قلعهٔ بیرون شهر متصل می‌کرده است، و نیز سرداب‌هائی که در داخل منازل تعبیه می‌کرده‌اند، قابل مشاهده است.

در این ناحیه جای پای تاریخ اساطیری ایران را فراوان می‌توان دید. به‌عنوان نمونه می‌باید به نقل‌قول‌هائی اشاره کنیم که بنای قهستان را به سام بن نریمان نسبت می‌دهند و یا قهستان را بخشی از قلمرو فریدون، پنجمین پادشاه پیشدادی می‌دانند. وجود روستاهائی در شهرستان بیرجند نظیر«سلم آباد» و «فریدون» و «گیو» و بسیاری از این قبیل مؤید این گفته تواند بود. در ناحیه بیرجند آثاری از وجود زرتشتیان نیز به دست آمده است که احتمالاً با ظهور اسلام و گریز آنها به صفحات شرقی کشور به تعدادشان در این جزیرهٔ کوهستانی که به دلیل انزوای جغرافیائی‌اش مأمن مناسبی هم به شمار می‌رفته، افزایش یافته است.

آثار و نشانه‌های فراوانی در این رابطه وجود دارد که از آن جمله می‌باید به کشف قبور زرتشتیان در روستاهائی مانند «گیو»، «آسیابان» و «درخش» اشاره نمود که در مورد روستای اخیر گفته شده محل یکی از آتشکده‌های ایران بوده است. کشفیات اخیر، نکات روشنی را در شناخت پیشینهٔ تاریخی این ناحیه عرضه نموده که سابقهٔ تاریخی بیرجند را بسی دورتر می‌برد. این کشفیات که در سال‌های اخیر صورت گرفته است نشان‌دهندهٔ سنگ نگاره‌هائی است که بر روی صفرهٔ بزرگی به نام «لاخ مزار» نزدیک روستای کوچ از توابع بخش مرکزی بیرجند حکاکی شده است.

این سنگ نگاره‌ها شامل ۲۸ کتیبه با ۱۰ صورت انسان و ۹ نقش حیوان است که در ابعاد ریزی بر صفحات صاف سنگ نگاشته شده‌اند. علاوه بر اینها که بعضاً به مفاهیم اعتقادی و یا شخصیت‌های سیاسی (نظیر قباد پادشاه اشکانی) نسبت داده می‌شوند علایم تصویری چندی نیز به دست آمده است که سابقهٔ تاریخی این سنگ نگاره را به ده‌ها هزار سال قبل می‌رساند. لوئی و اندنبرگ در تحقیقات خود به غاری قدیمی اشاره می‌کند که توسط کارلتون باستان‌شناس آمریکائی مورد بررسی قرار گرفته است. وی این غار را کلی آسپور می‌نامد که در جادهٔ بیرجند و در ۲۰ کیلومتری جنوب بیرجند قائن است.یکی دیگر از نشانه‌های قدمت تاریخی این ناحیه، در کال جنگال کشف گردیده است در این دره چند نوشته و یک پیکر و یک نیمه پیکر است که بر روی سنگ‌ها و دیوارهٔ کوه‌های آن کنده شده است.

کشفیات اخیر باستان شناسان و توصیف مؤلف بهارستان از غار چنشت مؤید این گفته می‌باشد. وی در این باره می‌نویسد: «در اواسط غار حوضی با آجر و آهک ساخته شده است و در چند موضع با چوب ساختمان‌هائی شده و اجساد مردگان در آن بسیار است که همچنان که خشکیده و از هم نپاشیده و به طوری که پیر و جوان از یکدیگر شناخته می‌شوند». تاریخ ساخت قدیمی‌ترین بنای شهر بیرجند، یعنی مسجد جامع، که حدوداً به قرن ششم و هفتم هجری نسبت داده می‌شود و تاریخ تحریر اثری که یاقوت حموی برای اولین بار، در آن اثر، نام بیرجند را برده است، نشان می‌دهد که از حدود قرن ششم و هفتم هجری بیرجند وارد مرحلهٔ جدیدی از حیات خود گردیده است. بیرجند که از زمان انتخاب شدنش به عنوان حاکم نشین قائنات در مسیر پیشرفت افتاده بود، با رونق گرفتن تجارت در اوایل قرن حاضر و گسترش ارتباطات میان انگلیس و هند، از نظر اقتصادی شکوفائی بیشتری پیدا کرد.

از این تاریخ به بیرجند از طرفی مرکز توزیع محصولات و مصنوعات هند و خاور و اروپا از قبیل چای و شکر و ادویه و کبریت و غیره و از طرف دیگر محل صدور محصولات قائنات و خراسان از قبیل پشم و زیره و زعفران و پوست و خشکبار و غیره قرار گرفت و از راه بیرجند بود که واردات نوع اول به کلیه بازارهای شمال ایران حتی قفقاز و ترکستان روس می‌رسید و در نتیجه این تحول اقتصادی فعالیت بازرگانی بی‌نظیری در آن به وجود آمد به طوری که یکی از شعب مهم بانک شاهنشاهی ایران در آنجا تأسیس گردید و تجار معتبری در آن جمع آمدند و خود شهر مرکز توزیع محصولات برای تمام قائنات گردید چنان که در باراندازهای بیرجند همیشه هزاران عدل کالا تمام در اوایل به وسیله شتر و بعد به وسیله گاری حمل می‌شد مشاهده می‌گردید.

بخش مهمی از فعالیت‌های بازار بیرجند به قالی و قالیبافی مربوط می‌شود. از نختابی و رنگرزی و عرضه ابراز کار قالیبافی، تا خرید قالی از روستائیان و قالیبافان در همین بازار صورت می‌گیرد. از میان قالیبافان آنهائی که استطاعت مالی بهتری دارند، مستقیماً کالای خود را به مشهد یا تهران عرضه می‌کنند لیکن اکثراً به دلیل آن که توانائی مالی ندارند، بافته‌های خود را در همین بازار می‌فروشند. خریداران نیز به نوبهٔ خود، قالی‌های مزبور را به مشهد و تهران و بعضاً از آن جا به آلمان ارسال می‌کنند. از نظر اهمیت، زعفران و زرشک بعد از قالی قرار می‌گیرند. کرک یکی از اقلامی است که طی چند سالهٔ اخیر مجدداً مورد توجه قرار گرفته است.

ـ صنایع دستی:

با توجه به اینکه مردم بیرجند تا چند دهه پیش، با فقر دست به گریبان بوده‌اند و روستائیان نیز جز کشاورزی، آن هم کشت و زرعی که امید چندانی نمی‌توانستند به آن ببندند، درآمد دیگری نداشتند لذا سعی می‌کردند به کمک ابزار ابتدائی و کارگاه‌های خانگی، بخشی از نیازهای خود را تأمین نمایند. لذا از دیر باز ریسندگی گیوه دوزی، سبدبافی، بافت زیلو و جاجیم و به‌خصوص قالیبافی در این ناحیه رایج گردیده است. در دهه‌های اخیر، به موازات افزایش روابط پولی میان شهر و روستا و نیاز روستائیان به کسب درآمد بیشتر برای تأمین مایحتاج خود، قالیبافی رواج بیشتری پیدا کرد به طوری که در حال حاضر تأثیر قابل توجهی در اقتصاد این منطقه برجای نهاده است.

ـ سابقه و اهمیت قالیبافی:

این حرفه از دیرباز در بیرجند رواج داشته است، مک گرگر که حدوداً ۱۲۰ سال پیش از بیرجند دیدن کرده است در این باره چنین می‌نویسد: «بیرجند بر سرراه کرمان، یزد، هرات، سیستان و شهرهای میان راه واقع شده است، از این رو بازرگانان شهرهای مختلف به اینجا رفت و آمد می‌کنند. تنها کالای ارزشمند که در بیرجند تولید می‌شود قالی است. من به چند قالی بافی سرزدم و قالی‌هائی دیدم که اغلب از الیاف نرم بافته شده بود و رنگ‌های روشن و خوبی در آنها به کار رفته بود (چند قالی زیبا نظرم را گرفت) در اروپا تحفه است و نقش زیبای آن جلب نظر می‌کند». تا اوایل قرن حاضر هجری تنها روستای درخش در بافت قالی شهرت داشته است، لیکن از این تاریخ به بعد با تحولاتی که در سطح کشور و همزمان با آن در بیرجند صورت گرفت قالیبافی به سایر روستاها نیز کشیده شد.

حوادث بعد از جنگ‌های بین الملل، و تغییر مسیر تجاری کشور و رواج بیش از پیش اقتصاد پولی (که با خشکسالی نیز توأم شده بود) موجب خرابی اوضاع اقتصادی بیرجند و رکود کسب و تجارت گردید، لذا عده‌ای برای رهائی از فقر به مهاجرت روی آوردند و عده‌ای نیز به طرق دیگر به انطباق خود با شرایط دشوار پیش آمده پرداختند. به همین دلیل دستگاه‌های قالیبافی از حدود ۳۶۰۰ دستگاه بعد از جنگ جهانی دوم به « ۱۳ هزار دستگاه در سال ۱۳۷۰» افزایش یافت. در سال مزبور صنعت قالیبافی به جمعیتی در حدود ۳۰ هزار نفر را به خود مشغول داشته و به طور عمده در بخش «درمیان» به‌خصوص در دهستان شاخنات (که تقریباً نیمی از دارهای قالی را به خود اختصاص داده) متمرکز بوده است.

پس از این ناحیه، شهر بیرجند و نقاط روستائی اطرافش، به‌خصوص دهستان «نهارجان» می‌باید نام برد که در درجهٔ بعدی اهمیت قرار گرفته‌اند. به واسطهٔ پیوندهای عمیقی که شهر بیرجند را با روستاهای آن مرتبط می‌سازد در بسیاری از خانه‌های شهر بیرجند، دستگاه‌های قالیبافی بر پاست به‌طوری که در حدود ۲۰ درصد از دستگاه‌های قالیبافی شهرستان بیرجند در این شهر شمارش شده‌اند. در عین حال باید اذعان نمود که قالیبافی همواره یک صنعت ویژهٔ روستاهای بیرجند است تا کارگاه‌های شهری.

در بین نقاط روستائی مزبور، بعد از آسیابان و درخش که از سابقهٔ طولانی برخوردارند، روستاهای «مود» و «گسک» شهرت بیشتری دارند. از نقشه‌های رایج در این شهرستان می‌توان در درجهٔ اول ریزه ماهی و سپس نقشه‌هائی مانند سی و دوگل، کلهٔ اسبی، کلهٔ شیخ ترکمن، خشتی، سعدی، سی و دوکله و سه گل را نام برد. بعضی نواحی در نقشه خاصی مهارت و شهرت یافته‌اند، از مهم‌ترین این نقشه‌ها می‌توان «ریزه ماهی» را نام برد که اگر چه در بسیاری از نقاط بیرجند عمومیت دارد ولی به طور عمده به «مود» و اطراف آن اختصاص یافته است، در میان نقشه‌های مختلف بعد از «ریزه ماهی»، نقشهٔ «سعدی» نیز ارزش تجاری دارد و خاص «آسیابان» است.

اصولاً «مود» و در آسیابان، درخش نقاط مهمی هستند که نه تنها در مورد ارائه بهترین نقشه‌ها با هم رقابت دارند بلکه اکثر استادکاران و دلالان و تاجران فرش، ریشه در این نقاط دارند. ابعاد دستبافته‌ها تا حدی بستگی دارد به امکانات مادی و مهارت بافندگان. اغلب این بافته‌های در ابعاد کوچک، از جمله قالی‌های ۶ متری است چرا که بسیاری از بافندگان با سرمایه‌‌های اندک شخصی کار می‌کنند و امکانات محدود آنها با دستبافته‌های کوچک سازگارتر است.

حدوداً ۶۰ درصد از قالیبافان بیرجندی برای خودشان کار می‌کنند و بقیه به یکی ار شیوه‌های زیر فعالیت دارند:

ـ به صورت کارگر روز مزد:

این گونه کارگاه‌های، به‌ویژه قبل از انقلاب که مانعی نیز نمی‌دیدند، کارگران خود را از میان زنان و کودکان انتخاب می‌کردند.

ـ به صورت مخاطی:

بدین ترتیب که در برابر بافت مقدار معینی از قالی، اجرت معینی دریافت می‌دارند.

ـ کار برای تاجر و صاحب سرمایه:

در این شیوه، تاجر یا واسطه و به هر حال صاحب سرمایه، امکانات لازم، اعم از وسایل و مواد خام، را در اختیار قالیباف می‌گذارند و ظاهراً با او شریک می‌شوند.

ـ پیش فروشی:

بعضی نیز پیش از بافته شدن قالی، آن را به واسطه‌ها و سلف خرها پیش فروشی می‌کنند.