آتشكدهٔ‌ فیروزآباد، فیروزآباد

آتشكدهٔ كازرون، كازرون (ساسانيان)

آتشکدهٔ کازرون در ده کيلومترى جنوب شرقى کازرون قرار گرفته است. بناى اين آتشکده از سنگ و ملاط گچ فراوان است که در حال حاضر، به جز سه پايه و دو لنگه تاق نيمه ويران چيزى از آن نمانده است. اين جا يکى از پنج آتشکده‌اى است که مهرنرسى در نواحى کازرون، ‌ جره و فراش‌بند ساخته است.

آتشكدهٔ كركوى، زابل

اين آتشکده در ناحيه کرکوى سيستان واقع شده و آثار و بقايايى از آن مشهود است. ويژگى‌هاى معمارى، شکل بنا و کارکرد آن نشانگر اين است که اين آتشکده به دوره ساسانيان تعلق دارد.

آتشكدهٔ كنار سياه، فيروزآباد (ساسانيان)

در شهرستان فيروزآباد، مجموعهٔ نسبتاً کامل بناى آتشکده و ساختمان‌هاى متعلقهٔ آن که از قرن پنجم ميلادى بر جاى مانده است، از آثار تاريخى اين شهرستان محسوب مى‌شود.

آتشكدهٔ گناباد، روستاى گيسور، گناباد

در آبادى گيسورِ شهرستان گناباد آتشکده‌اى وجود دارد که از دوران هخامنشيان برجاى مانده است. در اطراف اين آتشکده، چند قلعهٔ‌ باستانى به نام‌هاى دخترشورآب، قبر پيران ويسه و پشن قرار گرفته‌اند. گفته مى‌شود اين قلعه‌‌ها به دوره‌هاى پيش از اسلام و بعد از اسلام تعلق دارند.

آتشكدهٔ نيشابور، نيشابور

در شهرستان نيشابور آتشکده‌اى قديمى قرار دارد که به دورهٔ پيش از اسلام مربوط است. در مورد اين آتشکده اطلاعات دقيقى در دست نيست. ظاهراً هيچ ‌نوع مطالعه‌اى بر روى اين اثر تاريخى انجام نگرفته است.

آتشكدهٔ‌ فيروزآباد، فيروزآباد

ساسانيان آتشکدهٔ فيروزآباد که تنها ويرانه‌اى از آن به جا مانده است، از سنگ‌هاى بزرگ خوش‌تراش ساخته شده بود. اين آتشکده روى صفه‌‌اى قرار داشت که بر بالاى آن يک سکوى چهارتاقى بود. بر فراز اين بنا، گنبدى مشرف و مسلط بر تمام شهر وجود داشته است. اين بنا ظاهراً از همهٔ چارتاق‌هاى ديگر عهد ساسانى بزرگ‌تر بوده است. در حال حاضر، فقط منارهٔ اين بنا بر جا مانده است.

آتشكده آتشكوه، روستاى آتشكوه، نيمور، محلات (ساسانيان)

اين آتشکده در نزديکى روستاى آتشکوه نيمور قرار دارد و تاريخ ايجاد آن به دوران ساسانيان مربوط است. بناى چهار طاقى آن شامل ستون‌‌هاى سنگى استوانه‌اى شکل است که بر روى هم استوار شده است. همچنين داراى اتاق‌هاى سرپوشيده و يک ايوان براى محل برافروختن آتش بوده است. بناى آتشکده نيمور تا قرن چهارم هجرى سالم بوده است و ابن فقيه همدانى در آن زمان بناى نيمور را هم طراز ايوان کسرى، قصر شيرين و معبد کنگاور دانسته و مى‌‌نويسد : «هيچ بنايى از خشت و گل خوش منظرتر از بناى نميور (نيمور) روستايى در اصفهان نيست و در اين بنا تصويرها و اخبار و پندهاى شگفت‌‌انگيز است.» محلى که اين آتشکده در آن قرار دارد، منطقهٔ سرسبز و مشجرى است. در نزديکى اين آتشکده درخت چنار بسيار کهنسالى قرار دارد که از ريشه آن چندين چنار تنومند ديگر سر بر آسمان کشيده است.

آتشكده خيرآباد، روستاى ده‌وه، خيرآباد، كهكيلويه (دهدشت)

اين آثار تاريخى در سمت راست جاده دهدشت - بهبهان و در يک کيلومترى شمال روستاى «ده‌وه» خيرآباد و در طرف چپ رودخانه خيرآباد واقع شده که به دوره ساسانى مربوط است. اين بنا که به چهار طاقى يا آتشکدهٔ خيرآباد شهرت دارد، ‌ ساختمانى است مربع شکل با اضلاع متساوى ۱۱ متر که با استفاده از گچ و لاشهٔ سنگ ساخته شده است. اين بناى تاريخى در چهار طرف اصلى داراى چهار طاق است که بر روى چهار پايه ساخته شده و بر فراز آن گنبدى وجود داشت که اکنون ديگر نيست.

اين آتشکده يکى از قديمى‌ترين و معروف‌ترين آتشکده‌هاى اين منطقه و واجد ارزش‌هاى تاريخى و نيز زيارتگاهى براى زرتشتيان مى‌باشد.

آتشكده ميل ميلونه، نيمور، محلات (ساسانيان)

در غرب نيمور در ميان اراضى کشاورزى ستونى از سنگ‌هاى ريز که با ملات ساروج بر روى هم چيده شده‌اند وجود دارد. بلندى اين ستون ۷ تا ۸ متر است و نشان از يک چهار طاقى دارد که آتشکده بوده است. اين بنا را هم اکنون ميل ميلونه مى‌گويند، ولى به احتمال قوى باقى مانده آتشکدهٔ «وره» است که در کتب تاريخى هم از آن ياد شده است. قلعه جمشيدى که بنا به روايتى هسته اوليه نيمور بوده، ‌ کمى بالاتر از اين آتشکده واقع شده است.

آتشكده و كوشك قينقر كوه پشمين‌ملكشاهى، مهران

در ارتفاعات کوه پشمين ملکشاهى مهران، ‌‌ آثارى از دو برج و يک آتشکده از دوران ساسانى برجاى مانده است. ارتفاع اين آتشکده ۵ متر و مساحت آن ۲۷ متر است. اين آتشکده با دارا بودن چهار دهانهٔ‌ ورودى، يک باغ وسيع و چندين درخت زيتون وحشى در کنار چشمه سارى زيبا نظر هر بيننده‌اى را به سوى خود جلب مى‌‌کند. بر پيکرهٔ اين بناى تاريخى آسيب‌هايى نقش بسته است.

ساير آتشکده‌هاى استان ايلام عبارتند از:

ـ آتشکدهٔ سيکان (چهار طاقى) در روستاى سيکان دره شهر مربوط به دورهٔ ساساني.

ـ آتشکدهٔ مهدى‌آباد (چهار طاقى) در روستاى مهدى‌آباد دره شهر مربوط به دورهٔ ساساني.

ـ‌ آتشکدهٔ سه‌پا در زرنه ايوان مربوط به دورهٔ ساساني.

ـ آتشکده و معبد تاريخى در ميمه زرين‌آباد مربوط به دورهٔ ساساني.

ـ آتشکدهٔ دو طبقهٔ ساسانى در منطقهٔ چرداول نزديکى سرآبگه.

آتشكده‌هاى باستانى، استان كهكلويه‌وبويراحمد

در ميان آثار مختلف به جا مانده از قديم مى‌‌توان به آتشکده‌هاى متعددى در استان کهگيلويه و بويراحمد اشاره کرد که هر يک با وجود گذشت زمان و خرابى‌ها، ‌ نشانى از قدمت تاريخى و فرهنگى منطقه دارند. مردم محلى آتشکده‌هاى باستانى را «گنبد وتشکه» مى‌نامند و در ميان آن‌ها مى‌توان از آتشکدهٔ فرزوک، گل سرخدان و شهريور نام برد.

آتشكده‌هاى گل سرخدان، كهكيلويه(دهدشت)

اين سه آتشکده هر يک به فاصلهٔ ۵۰ مترى ديگرى بنا شده است. «مقدسي» از اين آتشکده‌‌ها با نام «کتيبه المجوس» يا «آتشکده آتش‌پرستان» نام مى‌برد.

اين بناها در پاى کوه گچى تيزنگ واقع شده‌اند و ظاهر بناها خصوصاً گچ‌برى‌هاى داخل آن‌ها، نشانگر اهميت آتشکده‌ها در نزد مردم باستان ايران بوده است. مردم محلى اين سه گنبد را سه گنبدان مى‌نامند.

آتشكده‌هاى هخامنشى،حاجى‌آباد، كازرون (هخامنشيان)

در کم‌ترين فاصله از محوطهٔ نقش رستم، در دو سوى کوه حاجى، دو برج سنگى کوچک متعلق به دوران هخامنشيان وجود دارد که از سنگ‌هاى کوه تراشيده شده‌اند. بر بالاى اين دو برج، گودال‌‌هايى موجودند که محل آتش بوده است. در نقاط بالاتر کوهستان نيز گودال‌هاى ديگر آتش در ارتفاعات مختلف موجود است. اندکى بالاتر از اين محل، در پايين صخره کوهستان، حفره‌هايى که استودان‌هاى عهد ساسانى هستند و استخوان‌هاى مردگان را در آن‌ها مى‌گذاشتند، وجود دارند که مردم محل آن‌ها را شاه اسمعيل مى‌گويند.

آتشگاه سمنان، سمنان (ساسانيان)

در جنوب محلهٔ اسفنجان (اسپنژان) سمنان آتشگاهى وجود داشت که تا ساليان قبل، ‌ آثار ستون‌هاى ساختمان آن باقى بود. اين ستون‌‌ها در ميان حصارهاى سر به فلک کشيدهٔ متعلق به دوره‌هاى قبل از اسلام واقع بود. اصولاً آتشکده و آتشگاه مربوط به دوره‌هاى قبل از اسلام است و از اين نظر مى‌توان پى به قدمت محلهٔ‌ اسفنجان و آتشگاه سمنان برد. در حال حاضر، خرابه‌هايى کوچک از منطقهٔ آتشگاه باقى مانده است، ديوارهاى کوتاه با تلى از خاک نمايانگر کوچک دورهٔ‌ احداث اين بنا است. اين منطقه و اطراف آن، هم اکنون با ساختن خانه‌هاى جديد، مسکونى شده و آثار باقى‌ماندهٔ آتشگاه نيز به تدريج در حال نابودى است.

آتشگاه كوه‌سنگى، اصفهان

اين اثر تاريخى کهن‌ترين ميراث پيشينهٔ اصفهان است که هم‌اکنون بقاياى بناى آن در کوه‌سنگى در ارتفاع ۱۶۸۰ متر واقع شده است. محوطهٔ استقرار آتشگاه ۳۶ هزار مترمربع مساحت دارد و محل استقرار آن در فاصله‌اى نسبتاً اندک از زاينده‌رود است. اين کوه کوچک تنها برجستگى مشخص و قابل‌توجه دشت غربى اصفهان است که بهترين منظرهٔ زمين‌هاى مسطح کشاورزى، باغ‌هاى وسيع و سرسبز و پيچ‌وخم‌هاى خيال‌انگيز زاينده‌رود از فراز آن ديده مى‌شود. در بالاى کوه‌سنگى، يک آتشدان بزرگ و مدور خشتى با دريچه‌هاى متعدد ديده مى‌شود که جايگاه افروختن آتش در مرتفع‌ترين نقطهٔ کوه و قابل رؤيت از دورترين نقاط بوده است. پيرامون اين آتشدان و در سطحى پايين‌تر، اتاق‌هاى بسيارى ساخته شده بود که اکنون قسمتى از بقاياى آن‌ها در شمال و شمال شرقى اين کوه سنگى برجاى مانده است. مصالح به کار رفته در بناى آتشگاه، عمدتاً خشت‌هاى خام مکعب مستطيلى شکل به ابعاد ۴۰ سانتى‌متر و ارتفاع ۱۳ سانتى‌متر است. اين خشت‌ها متشکل از ملاط گِل همراه با ريگ‌ريزه‌هايى است که براى استحکام بيش‌تر آن، از نى‌هاى حاشيهٔ زاينده‌رود استفاده شده است.

ديوارهاى آتشگاه نوعى سکوسازى است که به تدريج از پايين شروع شده و در قسمت فوقانى کوه به صورت سطوح نسبتاً وسيع و مسطحى براى ايجاد بنا و يا هر نوع فعاليت ديگر، مورد استفاده قرار مى‌گرفته است.

با توجه به نزديکى کوه‌سنگى به زاينده‌رود، در جلگهٔ مسطح ماربين و واقع شدن يکى از مناطق قديمى شهر کهن اصفهان (سِدهٔ قديم و خمينى شهر امروز) در فاصلهٔ دو کيلومترى شمال آتشگاه، شايد بتوان قديمى‌ترين مرکز اجتماعى انسان‌ها در منطقه را حول و حوش اين کوه‌سنگى جستجو کرد.

باقى‌مانده‌هاى اين بناهاى خشتى از سال‌ها پيش مورد بررسى و توجه محققان و باستان‌شناسان داخلى و خارجى قرار گرفته، و نظرات متفاوتى نيز در مورد آن‌ها بيان شده است. دکتر عاملى - کارشناس حفظ و مرمت ميراث فرهنگى - پس از انجام مطالعات تخصصى بر روى نى‌هاى موجود در ملاط خشت‌هاى بنا (کربن ۱۴)، طول عمر مصالح به کار رفته در ساختمان را بيش از ۲۵۰۰ سال مى‌داند. براساس نتايج آزمايش‌هاى انجام گرفته، بناى آتشگاه مربوط به تمدن «عيلام» و زمانى است که معابد را با ايجاد تپه‌هاى مصنوعى و با استفاده از تپه‌هاى طبيعى، با اجراى تکنيک سکوسازى، بر روى آن‌ها مى‌ساختند.

آتشگاه کوه‌سنگى اصفهان با شمارهٔ ۳۸۰ در تاريخ ۱۳۳۰، در فهرست آثار ملى کشور به ثبت رسيده است.