بقعهٔ قدمگاه، مشهد

بقعهٔ شاه‌رضا، اصفهان

زيارتگاه شاه‌رضا در مسير اصفهان به شيراز، در ۸۴ کيلومترى جنوب اصفهان واقع شده است. تزئينات کاشى‌کارى گنبد آن ابتدا در زمان صفويه صورت گرفته است. سپس در قرن سيزدهم هجرى قمرى تعمير و تجديد بنا شده است و داخل آن نيز با تزئينات آيينه‌کارى آراسته شده است. اين امام‌زاده، ‌ زيارتگاه عمومى مردم «شهرضا» و دهات اطراف آن است.

بقعهٔ شاه‌زاده حسين، ورامين

اين بقعه در شرق شهر ورامين واقع شده و بناى آن از دو بخش تشکيل مى‌شود.

قسمت اول، با کاشى‌هايى زيبا تزئين شده و قسمت دوم که مقبره در آن جاى گرفته است، با درى کوچک به قسمت اول مربوط مى‌شود.

در سمت راست بقعه، محراب قرار دارد که با کاشى‌هاى معرق و جلاى فلزى به رنگ‌هاى فيروزه‌اى و بنفش تزئين شده است و در رديف زيباترين و باارزش‌ترين آثار عصر محسوب مى‌شود.

بقعهٔ شيخ احمد فهادان، يزد

بنايى که در محلهٔ فهادان به نام شيخ احمد فهادان معروف شده بقاياى خانقاه، مسجد و بقعه‌اى است که به شيخ احمد اسفنجردى مشهور است و به شيخ احمد فهادان تعلق دارد.

شيخ فخرالدين احمد و برادرش محمد از مردم اسفنجرد به پيشهٔ شومالى مشغول بوده‌اند که به علت ظلم و ستم موجود، از موطن خود هجرت کردند و به يزد آمدند و در محله‌اى که فهادان (يوزداران) نام داشت سکونت گزيدند. اين محله يادگارى بوده است از عهد سلطان قطب‌الدين ابن عزيز‌الدين لنگر که از اتابکان يزد بود و به نگاهدارى يوز علاقه‌اى وافر داشت.

اين دو برادر، از عرفا بودند و مردم به ايشان بسيار احترام مى‌‌گذاشتند، درکتاب‌هاى تاريخى يزد، ‌ کراماتى چند به فخرالدين احمد نسبت داده شده است.

بقعهٔ شيخ اسحاق، خانمرود، هريس

در ساحل جنوبى رودخانهٔ کوچک روستاى خانقاه محال خانمرود بقعهٔ آجرى بزرگى قرار گرفته که به بقعهٔ شيخ اسحاق معروف است. اين بقعه بر روى قطعه زمينى مستطيل شکل به ابعاد ۶ متر در ۵/۱۳ متر بنا شده و سه قسمت مشخص دارد که عبارت است از ايوان، نمازخانه و مقبره.

در مورد هويت شيخ اسحاق و صاحبان ديگر قبرهاى اين بقعه اطلاعات مستندى در دست نيست، ولى طبق گفتهٔ اهالى به نقل از پيشينيان، بانى بقعه فردى به نام شيخ محمد معمار بوده است.

بقعهٔ شيخ برخ‌الاسود، قريه‌كوشه، قشم

اين بقعه در قريهٔ گوشهٔ قشم و در جوار مسجد کهنسال قريه واقع شده است. براساس کتيبهٔ موجود در اين مسجد، اين بنا در حدود سال ۲۴۴ هجرى قمرى ساخته شده است و در سال ۷۳۷ هجرى قمرى - بعد از زلزله - به امر يکى از شاه‌زادگان جزيرهٔ هرمز يا لارستان مرمت شده است.

اين بقعه از سنگ لاشه و ملاط و اندود گچ بنا شده است. درون آن از نظر تزئينات بدنه‌ها به صورت تاق‌نماسازى و سپس بخش بلند زير پاکار گنبد آن که به سه دوره تقسيم مى‌شود، ‌ شباهت بسيارى به تزئينات و تاق‌نماسازى‌هاى ساده و کولى‌دار بقعهٔ «بى‌بى مريم» قشم دارد. اکنون بخش عمده‌اى از ساختمان بقعه ويران شده است.

بقعهٔ شيخ رشيدالدين محمد، روستاى بيدواز، شيروان

اين بقعه در ۳۲ کيلومترى شمال شرقى اسفراين و در حاشيهٔ روستاى بيدواز واقع است. بناى شيخ محمد رشيدالدين داراى طرحى هشت‌ضلعى است که گنبدى بر روى آن استوار شده است. اندازهٔ‌ اضلاع بيرونى بنا ۳/۵ متر است و اضلاع داخلى به صورت جرزهاى عمودى بالا رفته‌اند و به دو رديف کتيبهٔ گچ‌برى نفيس ختم مى‌گردند.

اين بنا، در اصل، داراى سه درِ ورودى در جبهه‌‌هاى شمالى، شرقى و غربى بوده است، که دو تاى اول را مسدود کرده‌اند و از ورودى غربى استفاده مى‌شود. از مجموع سه جفت درِ چوبى اين امام‌زاده، در حال حاضر، دو جفت درِ بسيار نفيس و عالى در درون بقعه نگهدارى مى‌شود که در بدنهٔ آن‌ها نقوش اسليمى و ختايى به طرز زيبايى کنده‌کارى شده است. درِ اصلى بقعه به موزهٔ آستان قدس رضوى منتقل شده است.

دربارهٔ هويت شيخ رشيدالدين محمد، اطلاعات زيادى در دست نيست؛ ولى در قسمتى از کتيبهٔ گچ‌برى که در ضلع شرقى باقى مانده است؛ متوفا را نوادهٔ‌ شيخ همام و نبيرهٔ شيخ احمد غزالى صاحب‌تبار معرفى کرده‌اند. صندوق چوبى اين بقعه به ابعاد ۱/۱۲×۱/۶۲ متر، ‌ يکى از باارزش‌ترين صندوق‌هاى باقى‌مانده از اواخر قرن نهم هجرى است. بناى شيخ‌ رشيد‌الدين محمد کلا از قلوه‌سنگ و ملاط گچ و آهک بنا شده و احتمالاً از آثار قرن هشتم و نهم هجرى است. در دورهٔ صفوى، ‌ قسمت‌هاى بالاى گنبد تعمير و به وسيلهٔ کلاف چوبى مستحکم گشته است.

بقعهٔ شيخ شهاب‌الدين، اهر

شهر تاريخى و زيباى اهر به نام مدفن عارف بزرگوار شيخ شهاب‌الدين اهرى در تاريخ معروف و مشهور است. بقعهٔ اين عارف نامدار در بخش جنوبى اهر در محوطهٔ بسيار باصفايى که در حال حاضر گردشگاه اهالى اين شهر است، بنا شده است.

شيخ شهاب‌الدين اهرى از عرفاى مشهور قرن هفتم هجرى است که در اين مکان به هدايت و ارشاد طالبان حق و طريقت مى‌پرداخت و به درجهٔ قطب نايل گرديد. شيخ شهاب‌الدين مذهب شيعهٔ اثنى عشرى داشت و از سلسلهٔ مبارکهٔ طريقت ذهبيه بود و راه و طريق خود او شهابيه نام داشت.

بقعهٔ شيخ شهاب‌الدين شامل يک ايوان بزرگ، دو منارهٔ بلند، دو ايوان کوچک، مسجدى بزرگ و خانقاه معروف به قوشخانه است و همچنين داراى اطاق‌هاى کوچک در اطراف بقعه، چينى‌خانه يا چله‌خانه و مسجد کوچک است. در صحن اين بقعه که با حصار سنگى بسيار زيبايى محصور شده آرامگاه شيخ بزرگوار قرار دارد.

بناى مقبره و مسجد شيخ شهاب‌الدين در مقايسه به بقعهٔ‌ شيخ امين‌الدين جبرائيل در کلخوران اردبيل استادانه‌تر است. در واقع گچبرى، معمارى و نقاشى مسجد شيخ شهاب حد کمال اين هنر را مى‌رساند. شباهت معمارى دو بنا به علت همزمان بودن آنهاست و هر دو نيز به امر شاه‌ عباس صفوى ساخته شد. مرحوم سيد ابوالقاسم نباتى (مجنون شاه قراجه داغي) سال ۱۲۵۰ هجرى قمرى در تعريف اهر و بقعهٔ شيخ شهاب‌‌‌الدين اهرى چنين سرود:

اى خوشا خاکِ قراداغ که خلدْ آيين است		منظرِ ماه و مَلَک مهبطِ حورالعين است
عرش با آن عظمت سجده کند بر خاکـش		زانکه آرامگهِ شيـخ شهاب‌الديـن است

بقعهٔ صاحب‌الامر، تبريز

بقعهٔ صاحب‌الامر در جانب شرقى ميدان صاحب‌آباد سابق تبريز قرار گرفته است و يک گنبد و دو منارهٔ بلند دارد. نخست، مسجد سلطنتى شاه تهماسب صفوى بود؛ ولى در سال ۱۰۴۵ قمرى به وسيلهٔ سپاهيان سلطان مراد چهارم تخريب شد و پس از عقب‌نشينى عثمانيان دوباره آباد گرديد. اين بنا در زلزلهٔ شديد سال ۱۱۹۳ هـ.ق فرو ريخت و در سال ۱۲۰۸ به وسيلهٔ جعفرقلى خان دنبلى ملقب به باتمانقليج پسر احمدخان تجديد بنا شد.

در سال ۱۳۴۵ بدون توجه به اهميت تاريخى بنا، در نتيجهٔ خيابان‌کشى، بخش بزرگى از آن تخريب شد. در مدخل دهليز و اندرون بقعه دو طاق مرمرى از زمان شاه تهماسب صفوى باقى و پابرجاست. بلندى طاق مرمرى مدخل دهليز يا کفشکن که از بيرون نظر هر بيننده‌اى را جلب مى‌کند ۳/۵ متر است. اين طاق از سه قطعه سنگ ترکيب شده است.

در وسط بقعه صندوق چوبى مشبکى گذاشته‌اند که زير آن قبرى وجود ندارد.

تزئينات ديوارهاى داخلى بقعه عبارت است از کتيبه‌‌هاى برنزى برجسته و آيينه‌بندى طاق محراب. در جوار اين بقعه، مسجدى نيز وجود دارد که به مسجد ثقه‌الاسلام يا مسجدالامر معروف است.

بقعهٔ عبدالعالى (ع) و عبدالمعالى (ع)، دامغان (قاجاريان، پهلوي)

در جنوب شرقى شهر دامغان و در محلهٔ معصوم‌زاده، مقبره‌اى وجود دارد که مشهور به معصوم‌زادگان عبدالعالى و عبدالمعالى است. بقعه داراى گنبد پيازى شکل است که از خشت و گل ساخته شده و سطح خارجى آن با کاشى کبود معمولى مزين شده است. حرم به صورت اتاق هشت ضلعى است که هشت تاقنماى متساوى‌الاضلاع به ابعاد دو متر دارد و از سطح زمين در حدود ۵۰ سانتى‌متر بلندتر است. مساحت تقريبى حرم ۳۵ مترمربع و کف آن با موزائيک مفروش شده است. در وسط حرم دو قبر وجود دارد که روى قبرها يک ضريح چوبى غيرمشبک با حفاظ شيشه‌اى رنگى و بدون سقف به طول ۲/۶۰ و عرض ۲/۳۰ و بلندى ۱/۷۰ متر قرار گرفته است. اين ضريح روى ستونى از سنگ مرمر توسى به ارتفاع ۳۰ سانتى‌متر است.

ضلع جنوبى حرم، يک در چوبى دارد که به ايوان مستطيل شکل باز مى‌شود. همچنين سالنى بزرگ به مساحت ۱۸۰ مترمربع وجود دارد که به حسينيهٔ معصوم‌زاده معروف است و محل برگزارى مجالس سوگوارى و تعزيه است. در ضلع غربى صحن، حسينيه‌اى با زيربناى ۲۱۵۰ مترمربع در سه طبقه احداث شده است. ادارهٔ امور آستانه با هيأت امناء منتخب اداره اوقاف و امور خيريه است.

بقعهٔ على بن حمزه (ع)، شيراز (ايلخانيان)

اين بقعه در کنار پل دروازهٔ اصفهان قرار گرفته و محل دفن يکى از امام‌‌زادگان (على بن موسى کاظم عليه‌السلام) است که صحن و حرمى بزرگ و زيبا دارد.

بقعهٔ عون بن على (ع)، ماسوله، فومن

اين بقعه در شهرک ماسوله قرار دارد. طبق شجره‌نامهٔ موجود، در اين آرامگاه پسر محمد حنيفه - پسر امام على (ع) - دفن شده است. بناى آن قديمى و داراى نقشهٔ هشت ضلعى است. بر سينهٔ ديوار غربى بقعه، درى بسيار قديمى از چوب آبنوس و با کنده‌کارى‌هاى بسيار ظريف قرار دارد که به درِ چله‌خانه معروف است و به روايتى با ۲۰ پله به سردابى منتهى مى‌شود که تا زيرکوه کشيده شده است. اين در اکون بسته است و پشت آن ديوارى ساخته‌اند. مطابق کتيبه‌اى که روى يک ستون قطور در مدخل بنا کنده‌‌اند، تعمير اساسى بقعه در زمان فتحعلى‌شاه صورت گرفته است.

در وسط بنا، ‌ يک ضريح چوبى شبکه‌دار قرار دارد و در ميان آن، صندوقى منبت‌کارى شده وجود دارد که بر کناره‌‌هاى بدنهٔ آن کتيبه‌اى به خط خوش حاوى آيه‌هاى قرآنى کنده شده است. قديمى‌ترين تاريخ بقعه، به سنگ قبرى مربوط است که تاريخ ۹۶۹ هجرى قمرى بر ديوارهٔ آن کنده شده است.

بقعهٔ قدمگاه، مشهد

بقعهٔ قدمگاه بناى زيبايى است که از قرن يازدهم هجرى قمرى به يادگار مانده است. اين بقعه که به صورت هشت‌‌گوش با ايوان‌هاى بلند و طاق‌نماهاى دوطبقه، مزين به کاشى‌هاى خشتِ هفت‌رنگ و قطار گچ‌برى است، در وسط باغ بزرگى در روستاى قدمگاه قرار گرفته است. از کتيبهٔ تاريخ آن چنين استنباط مى‌شود که بنا، به امر شاه سليمان، و در سال ۱۰۹۱ هجرى قمرى ساخته شده است. علت وجه تسميهٔ آن به قدمگاه، ‌ به واسطهٔ‌ وجود يک‌ پارچه‌سنگ است که بر روى آن اثر دو ردِپاى بزرگ منسوب به جاى پاى حضرت رضا (ع) ديده مى‌شود.

گنبد بزرگ کاشى قدمگاه که بر فراز بقعه جاى گرفته، مزين به نرده‌کشى به اشکال لوزى سفيد و فيروزه‌اى است. در اطراف گنبد، کتيبه‌‌اى به خط ثلث، در حدفاصل بدنهٔ گنبد و پايهٔ آن، نصب شده است. ساختمان اين بقعه شباهت کاملى به بناى خواجه‌ربيع دارد.

چهار ايوان بزرگ در جهات مختلف بنا ساخته شده است. ازارهٔ‌ داخلى بقعه با کاشى‌هاى هشت‌گوش ممتاز پوشش يافته است. کتيبه‌اى به خط ثلث باقى مانده است که نام نويسندهٔ آن العبد محمد حسين، در پايان آن قيد شده است.