| در پرسش‌نامه‌های شخصیت، هدف اصلی عینیت است. این پرسش‌نامه‌های را به‌آسانی می‌توان نمره‌گذاری کرد و پایائی و اعتبار آنها را ارزیابی نمود. لیکن ساخت انعطاف‌ناپذیر آنها، یعنی سؤالات مشخصی که به هر یک از آنها با انتخاب یکی از گزینه‌ها پاسخ داده می‌شود، آزادی بیان را به شدت محدود می‌کند. در مقایسه با آنها در آزمون‌های فرافکن سعی می‌شود قسمت خصوصی شخصیت وارسی شود و شرایطی فراهم آید که فرد تا حد زیادی با پاسخ‌های خود درآمیزد. در یک آزمون فرافکن محرک مبهمی ارائه می‌شود تا شخص هر طور که میل دارد به آن پاسخ دهد. از لحاظ نظری، چون محرک مبهم است و مستلزم پاسخ خاصی نیست لذا فرد شخصیت خود را در محرک ارائه شده فرافکنی می‌کند. آزمون‌های فرافکن تخیل شخص را برمی‌انگیزند و فرض بر این است که شخص با فرآورده‌های تخیلی خویش اطلاعاتی دربارهٔ خود به‌دست می‌دهد. دو آزمون که مورد استفاده فراوان قرار گرفته‌اند عبارتند از آزمون رورشاخ (Rorschach Rest) و آزمون اندریافت موضوع (تیاتی ـ Thematic Apperception).
|
|
|
|
|
|
| آزمون رورشاخ که توسط روانپزشک سوئیسی هرمان روشاخ در دههٔ ۱۹۲۰ ساخته شد شامل ده کارت است که روی هر یک طرح نسبتاً پیچیده‌ای از لکهٔ مرکب نقش بسته است که نمونه‌ای از آن در شکل نمونه‌هائی از لکه‌های مرکب در آزمون رورشاخ ملاحظه می‌شود. بعضی از کارت‌های رنگی و بعضی دیگر سیاه و سفید است. از آزمودنی خواسته می‌شود هر بار به یکی از کارت‌ها نگاه کند و بگوید که لکهٔ کارت شبیه به چه چیزی است. پس از آنکه آزمودنی به همهٔ کارت‌ها پاسخ داد معمولاً آزمایشگر پاسخ‌های وی را مرور می‌کند و از او می‌خواهد که بعضی از پاسخ‌ها را روشن‌تر بیان کند و بگوید کدام قسمت از لکه مرکب مبنای برداشتی است که وی از آن ارائه داده است.
|
|
|
|
|
| این لکه یکی از لکه‌های معیار شده‌ای است که در آزمون رورشاخ به‌کار می‌رود. از آزمودنی می‌خواهند بگوید که در لکه چه می‌بیند؛ لکه را از هر زاویه‌ای می‌توان نگاه کرد.
|
|
| پاسخ‌های آزمودنی را به طرق مختلف می‌توان نمره گذاری نمود. سه مقوله عمده عبارتند از:
|
|
| - مکان (location):
|
| آیا پاسخ سراسر لکه مرکب را دربرمی‌گیرد یا بخشی از آن را.
|
|
| - تعیین‌کننده‌ها (determinants):
|
| - آزمودنی به شکل لکه، با رنگ آن، و یا به تفاوت‌هائی دریافت یا سایه و روشن آن پاسخ داده است.
|
|
| - محتوا (content):
|
| پاسخ نمایانگر چیست. اغلب آزمایندگان پاسخ‌های را برحسب فراوانی نیز نمره‌گذاری می‌کنند. برای مثال اگر بسیاری از افراد پاسخ واحدی به لکه معینی داده باشند در آن صورت ممکن است چنین پاسخی یک پاسخ 'متداول' محسوب شود.
|
|
| براساس مقوله‌های یادشده چندین نظام نمره‌گذاری تفصیلی تهیه شده است. با این حال چون ثابت شده که این نظام‌ها از لحاظ پیش‌بینی ارزش محدودی دارند لذا بسیاری از روانشناسان ارزیابی کلی خود از پاسخ‌های ثبت شده و نیز واکنش کلی آزمودنی به شرایط آزمون (مثلاً اینکه آزمودنی تا چه اندازه دفاعی، ارتباط‌پذیر، رقابت‌جو، اهل همکاری و جز اینها است) را مبنای تفسیر خود قرار می‌دهند. تفسیر آزمون رورشاخ بیش از تفسیر هر آزمون شخصیتی دیگر مستلزم آموزش و تجربه است.
|
|
|
آزمون اندریافت موضوع (TAT)
|
|
| یک آزمون فرافکن رایج دیگر به‌نام آزمون اندریافت موصوع (تیاتی) در سال‌های ۱۹۳۰ توسط هنری موری (Henry Murray) در دانشگاها وارد ساخته شده است. به آزمودنی بیست تصویر مبهم از اشخاص و صحنه‌هائی شبیه شکل آزمون اندریافت موضوع نشان می‌دهند و از او می‌خواهند در مورد هر یک داستانی بسازد. آزمودنی به آزاد گذاردن تخیلات خود و بیان هر داستانی که به ذهنش خطور می‌کند ترغیب می‌شود. هدف آزمون آشکار ساختن مضامین اساسی در فرآوردهای تخیلی شخص است. اندریافت (apperception) عبارت است از آمادگی برای شیوه‌های معینی از ادراک براساس تجربه‌های گذشته‌ٔ فرد. مردم تصاویر مبهم را طبق اندریافت‌های خود تفسیر می‌کنند و داستان‌هائی را برحسب طرح‌ها و مقولاتی که منعکس‌کننده تخیلات شخصی آنان است، می‌پرورانند. مسائل خاصی که آزمودنی را ناراحت می‌کند ممکن است در چندین داستان و یا در انحراف‌های چشمگیر از مضامین متداول در یکی دو داستان منعکس شود. یک مرد ۲۱ ساله با دیدن شکل آزمون اندریافت موضوع داستان زیر را بیان کرد.
|
|
|
|
|
| زن اتاق را به انتظار آمدن کسی آماده نموده و حالا در را باز کرده تا نگاه آخر را به آن بیندازد. شاید منتظر پسرش است و سعی دارد همه چیز را به همان نحو که هنگام رفتن پسرش بوده درآورد. این زن بسیار سلطه‌گر به‌نظر می‌رسد. زندگی پسرش را در دست داشته و در نظر دارد به محض بازگشت او دوباره همان کار را از سر گیرد. این تازه شروع حاکمیت او است و پسرش حتماً مرعوب نگرش‌های سلطه‌گرانهٔ او شده و مجدداً به زندگی مرتب و منظم مادرش کشانده خواهد شد. او همهٔ عمر مو به مو مطابق میل مادرش رفتار خواهد کرد. اینها همه حاکی از آن است که مادر تا هنگام مرگش بر زندگی پسر مسلط خواهد بود.
|
|
| اگرچه در تصویر فقط زنی دیده می‌شود که در آستانهٔ اتاق به درون آن نگاه می‌کند با این حال آمادگی آزمودنی برای بیان رابطه‌ای که با مادرش داشته است منجر به بیان داستان تسلط مادر بر پسرش شد. اطلاعاتی که بعداً به‌دست آمد تفسیر متخصص بالینی را مبنی بر اینکه داستان منعکس‌کنندهٔ مسائل آزمودنی است تأیید کرد.
|
|
| هنگام تحلیل پاسخ‌های آزمودنی به کارت‌های تی‌اِتی، روانشناس در پی دست یافتن به مضامین مکرری است که ممکن است نشانگر نیازها، انگیزه‌ها و یا شیوه‌های ویژه شخص در حل و فصل روابط فردی باشند.
|
|
|
|
| چندین آزمون فرافکن دیگر ساخته شده است. در بعضی از آنها از آزمودنی خواسته می‌شود تصاویر آدم‌ها، منازل، درختان و نظایر آنها را ترسیم کند. دستهٔ دیگری از این‌گونه آزمون‌ها شامل تکمیل جملات است، مانند 'بیشتر وقت‌ها آرزو می‌کنم ...' ، 'مادرم ...' یا 'در مواردی احساس یأس می‌کنم که ...' در واقع هر محرکی که فرد بتواند پاسخی شخصی به آن بدهد می‌تواند اساس یک آزمون فرافکن شود. لیکن در مورد بیشتر آزمون‌های فرافکن پژوهش‌های کافی برای تعیین کارآئی آنها در سنجش شخصیت صورت نگرفته است.
|
|
| در مورد آزمون‌های رورشاخ و تیاتی پژوهش‌های فراوانی صورت گرفته است. با این حال نتایج همیشه دلگرم‌کننده نبوده است. پایائی آزمون رورشاخ به‌طور کلی کم بوده است زیرا تفسیر پاسخ‌ها بستگی زیادی به قضاوت متخصصان بالینی دارد؛ دو آزمایشگر آموزش دیده ممکن است ارزیابی‌های کاملاً متفاوتی از پاسخ‌های یک آزمودنی واحد به‌دست دهند. به‌علاوه کوشش‌هائی که جهت اثبات قدرت آزمون رورشاخ در پیش‌بینی رفتار یا تشخیص و تمیز گروه‌ها از هم شده چندان موفقیت‌آمیز نبوده است. فعالیت‌های فراوانی برای بهتر ساختن روش رورشاخ صورت گرفته است. برای مثال، در آزمون لکه مرکب هولتسمن (Holtzman Inkblot Testـ ۴۵) کارت وجود دارد که آزمودنی به هر یک فقط یک پاسخ می‌دهد (هولتسمن و همکاران، ۱۹۶۱). امید می‌رفت این روش نتایج پایاتر و معتبرتری به‌دست می‌دهد لیکن نتایجی که تاکنون به‌دست آمده مأیوس‌کننده بوده است (زور بین ـ Zubin، ۱۹۷۲)
|
|
| آزمون تیاتی وضع بهتری داشته است. هنگامی‌که نظام‌های نمره‌گذاری مشخص یک می‌رود (مثلاً سنجش انگیزه‌های پیشرفت و یا مضامین پرخاشگری) پایائی آزمون برحسب توافق نمره‌گذاری در حد رضایت‌بخش است. لیکن رابطهٔ نمره‌های تیاتی به رفتار آشکار شخص وضع پیچیده‌ای پیدا می‌کند. دل مشغولی‌های شخص لزوماً به عمل درنمی‌آیند. شخصی که در بعضی داستان‌هایش مضامین پرخاشگری داشته ممکن است عملاً رفتار پرخاشگرانه نداشته باشد. با بیان تخیلی پرخاشگری ممکن است شخص در پی جبران نیاز به بازداری تمایلات پرخاشگرانه خود باشد. وقتی بر اساس داستان‌های تیاتی میزان بازداری شخص در ابزار پرخاشگرانه خود باشد. وقتی براساس داستان‌های تیاتی میزان بازداری شخص در ابراز پرخاشگری و نیرومندی تمایلات پرخاشگرانه وی تخمین زده می‌شود، این تخمین‌ها بهتر می‌توانند رفتار شخص را پیش‌بینی کنند. در مورد پسرانی که طبق نتایج آزمون‌ها تمایلات خود را خیلی بازداری نمی‌کردند همبستگی بین میزان پرخاشگری منعکس‌شده در داستان‌های تیاتی و پرخاشگری آشکار برابر با ۵۵/۰ بود، در حالی‌که مقدار این همبستگی در مورد پسرانی که بازداری زیاد داشتند برابر با ۵۰/۰ـ بوده (الویوس Olweus ،۱۹۶۹).
|
|
| مدافعان آزمون‌های رورشاخ و تیاتی خاطر نشان می‌سازند که نباید فقط براساس پاسخ‌های انتظار پیش‌بینی دقیق داشت. مضامین داستانی و یا پاسخ به لکه‌های مرکب فقط هنگامی معنا دارند که در پرتو اطلاعات دیگری از قبیل تاریخچه فردی، نتایچ آزمون‌های دیگر و مشاهدهٔ رفتار مورد بررسی قرار گیرند. متخصص بالینی ماهر از نتایج آزمون‌های فرافکن برای تفسیر مقدماتی شخصیت فرد استفاده کرده و سپس آن را براساس اطلاعات بعدی تأیید و یا رد می‌کند. آزمون‌ها از این لحاظ مفید هستند که سرنخ‌هائی در مورد حوزه‌های احتمالی تعارض که باید بررسی شود، به‌دست می‌دهند.
|
