امروزه در تمام دنيا از مواد مختلف به‌عنوان مکمل غذائى در جيره غذائى طيور استفاده مى‌شود. عده‌اى از اين مواد جنبه غيرغذائى داشته و عده‌اى ديگر به‌عنوان غذا به‌کار برده مى‌شود. ترکيبات مصنوعى ويتامين‌هاى مختلف جزء دسته اخير مى‌باشند که با نام‌هاى مختلف در بازار به فروش مى‌رسد. موادى که جنبه غير غذائى دارد و به فرمول اضافه مى‌شود عبارتند از:
آنتى‌بيوتيک‌ها، آنتى‌اکسيدان‌ها، ترکيبات آرسينکى، مواد ادويه‌اى و چاشنى، داروها، ترکيبات هورمونى، ترکيبات رنگ دانه‌ها.
آنتى‌بيوتيک‌ها (Antibiotic)
آنتى‌بيوتيک‌ها موادى هستند که از کشت بعضى قارچ‌ها و يا کپک‌ها و برخى ميکروب‌ها به‌دست مى‌آيند.
تعدادى از آنتى‌بيوتيک‌ها در جيره غذائى به‌کار برده مى‌شود. عمل آنها تسريع در سرعت رشد و افزايش استفاده از غذاى خورده شده در طيور مى‌باشد.
مؤثرترين و پرمصرف‌ترين آنتى‌بيوتيک‌هائى که در بازار وجود دارد امروزه استفاده از آنها در فرمول‌هاى غذائى طيور متداول مى‌باشند عبارتند از:
- باسى‌تراسين Bacitracin
- فلاوامايسين Flarvmaycin
- اوپارسين Avaparcin
- ويرجنياماسين Virginamaycin
- لينکومايسين Lincomycin
- و اولاکيندوکس Olaquindox
به‌طورکلى اثر آنتى‌بيوتيک‌ها متفاوت است. بعضى اوقات اثر قابل ملاحظه‌اى ندارند ولى بعضى اوقات داراى اثر بسيار زيادى هستند و حتى در بعضى محيط‌هاى فيزيکى و تحت بعضى شرايط اثر خود را بهتر ظاهر مى‌کنند. طبق تحقيقات جديد توأم کردن آنتى‌بيوتيک‌ها داراى اثر بيشترى است تا اينکه يکى از آنها منحصراً مورد استعمال قرار گيرد
هنوز در مورد چگونگى اثر آنتى‌بيوتيک‌ها و طرز اثر آنها در رشد جوجه‌ها و استفاده بيشتر از مواد غذائى توسط طيور بين دانشمندان تغذيه و بحث و اختلاف‌نظر وجود دارد. ولى به‌طور کلى به‌نظر مى‌رسد استفاده آنها براثر عمل انتخابى (Selection action) در روى باکترى‌هاى روده است. بدين ترتيب که از رشد بعضى ميکروب‌هاى موذى جلوگيرى مى‌کند و آنها را از بين مى‌برد و سبب تحريک و رشد بعضى ميکروب‌هاى مفيد روده مى‌گردد.
اصولاً ميکروب‌هاى مضر روده توليد مواد سمى مى‌کنند درصورتى‌که بعضى ديگر از ميکروب‌ها در روده فعاليت مى‌نمايند و سبب توليد مواد لازم و مفيد مانند ويتامين‌ها و عوامل ناشناخته رشد (Unidentified grouth factor) که در غذا وجود ندارد مى‌گردند و اين يکى از دلايلى است که نشان مى‌دهد چرا خوردن بعضى از کشت‌هاى ميکروبى توسط طيور سبب تحريک و افزايش رشد مى‌شود.
از نظر عملى به‌خوبى نشان داده شده که اضافه نمودن آنتى‌بيوتيک‌ها به فرمول غذائى مرغ‌هاى تخمى داراى اثر مفيد و قابل ملاحظه‌اى است زيرا سبب افزايش خاصيت غذائى مى‌گردد و توليد را اضافه مى‌کند.
طبق آزمايشى که برروى اثر آنتى‌بيوتيک‌ها در رشد جوجه در قسمت تحقيقات مرغدارى مؤسسه امين‌آباد وابسته به دانشکده دامپزشکى توسط نگارنده صورت گرفته نتايج حاصله نشان داده است که افزايش آنتى‌بيوتيک‌ها به فرمول غذائى علاوه بر اينکه رشد را سريع مى‌کند بازده استفاده از غذا را نيز بالا مى‌برد و تلفات را کاهش مى‌دهد در ضمن از نظر اقتصادى نيز افزايش آن به فرمول غذائى مقرون به‌صرفه است.
اگر يک آنتى‌بيوتيک مشخص را براى يک يا چند سال در يک مرغدارى مورد استفاده قرار دهند. به مرور اثر رضايت‌بخش خود را از دست مى‌دهد زيرا ميکروب‌ها به‌تدريج نسبت به آن مقاومت پيدا مى‌کنند در چنين مواقعى بايد از انواع ديگر آنتى‌بيوتيک استفاده کرد.
آنتى‌اکسيدان‌ها
مهم‌ترين آنتى‌اکسيدانى که به فرمول غذائى طيور اضافه مى‌شود عبارت است از D.PPD يا (Diphenly Para Phenylene diamine) اين ماده و ساير آنتى‌اکسيدان‌ها از اکسيد شدن و خراب شدن ويتامين‌هاى قابل حل در چربى مانند ويتامين A.D.E توسط چربى و مواد اکسيدان جلوگيرى مى‌کند يا آن را کاهش مى‌دهد. همچنين اين مواد براى جلوگيرى و درمان انسفالومالاسيا (Encephalomalacia) مؤثر است.
همچنين سبب افزايش ذخيره ويتامين A در کبد مى‌گردد و نيز سبب زياد شدن پيگمان‌ها در ساق و پوست مى‌شود.
آنتى‌اکسيدان‌هاى ديگر هم وجود دارد که ممکن است در فرمول غذائى مورد استفاده قرار گيرد و سبب دوام و ثبات چربى‌ها و روغن‌ها در فرمول غذائى گردد و آنتى‌اکسيدانى که بيشتر براى اين منظور به‌کار مى‌رود عبارتند از: BHT يا Butylated Hydroxy Toluen و BHA يا Butylated Hydtox Aminole. معمولاً کارخانه‌هاى سازنده مواد ويتامينى به ترکيبات خود مقادير کافى آنتى‌اکسيدان براى حفظ ويتامين‌ها اضافه مى‌کنند از اين‌رو اضافه نمودن آن به فرمول توسط مرغدارى ضرورت ندارد.
ترکيبات آرسنيکى
از قرن‌ها قبل از ترکيبات آرسنيکى براى معالجه بعضى امراض استفاده مى‌شده است در سال‌ها اخير معلوم شده است که ترکيبات آرسنيکى در طيور سبب تحريک در رشد مى‌شود.
معمولاً ترکيبات مختلف اسيد آرسنيک به اين منظور مورد استفاده قرار مى‌گيرد.
عمل اينها شبيه به عمل آنتى‌بيوتيک‌ها است و سبب جلوگيرى از رشد باکترى‌هاى مضر و موذى مى‌گردد.
اين امر اخيراً روشن شده است که اگر آرسينات‌ها با آنتى‌بيوتيک توأماً داده شوند نتايج حاصله رضايت‌بخش‌تر است.
در مورد آنتى‌بيوتيک‌ها معمولاً مى‌بايد ۱۰ مرتبه کمتر از حدى که در مورد بيمارى‌ها مورد استفاده قرار مى‌گيرد در مواقع عادى به غذا اضافه کرد.
در مورد مواد آرسنيکى ۵ بار کمتر از موقع بيمارى به‌کار برده مى‌شود. ولى گاهى اين حد نيز توليد مسموميت مى‌کند از اين‌رو بهتر است به‌جاى استفاده از ترکيبات آرسنيکى براى تحريک رشد در جوجه از آنتى‌بيوتيک‌ها استفاده شود که خطر مسموميت در آنها وجود ندارد. اين امر از نظر اقتصادى نيز مقرون به‌صرفه است.
مواد ادويه‌اى يا چاشنى
اين مواد داراى هيچ‌گونه ارزش غذائى نيست فقط بعضى از مرغداران براى توليد بو و رايحه مخصوص آنها را به غذا اضافه مى‌کنند در حقيقت بيش از اينکه خوشايند طيور باشد خوشايند مرغدار است.
بعضى از اين مواد نيز داراى خصايت آنتى‌اکسيدان است بدين دليل در بعضى موارد داراى ارزش خاص هستند.
داروها
معمولاً بعضى اوقات براى پيشگيرى برخى از بيمارى‌هاى انگلى و يا عفونى مواد مختلفى به فرمول غذائى طيور اضافه مى‌کنند. همچنين براى مبارزه با انگل‌هاى روده‌اى اغلب دارو به آب يا غذا اضافه مى‌کنند.
متداول‌‌ترين داروئى که عملاً به غذاى طيور اضافه مى‌شود مواد کوکسيديواستات است که انواع مختلفى از آنها به نام‌هاى مختلف تجارتى در بازار وجود دارد. برحسب توصيه کارخانجات سازنده به مقدار مختلف در فرمول غذائى مورد استفاده قرار مى‌گيرد.
در ايران از داروهاى تجارتى مانند نيفرون، آواتک و آمپروليوم و غيره استفاده مى‌شود.
ترکيبات هورمونى
گاهى اوقات براى چاق کردن جوجه‌کبابى‌ها و همچنين مرغ‌هاى مسنى که مرحله آخر تخمگذارى آنها است از اضافه کردن مواد هورمونى به غذا استفاده مى‌کنند.
ترکيبات هورمونى مختلفى از نظر تجارتى در بازار وجود دارد که از آنها مى‌توان استفاده کرد. اين ترکيبات داراى فعاليت استروژنيکى هستند و معمولاً به‌طور محدود و بسيار کم در جيره غذائى جوجه‌هائى که مى‌خواهند آنها را هرچه زودتر به بازار بفرستند مورد استفاده قرار مى‌گيرد. استعمال اين هورمون‌ها در جيره غذائى طيور در بعضى کشورها ممنوع است.
ترکيبات رنگدانهها
در بعضى از کشورها مانند انگلستان و هلند رنگ سفيد پوست و ساق پا در جوجه‌کبابى‌ها مطلوب بازار است در بعضى کشورهاى ديگر مانند آمريکا و ايران برعکس رنگ زرد بيشتر مورد توجه بازار است از اين‌رو مرغداران و به‌خصوص پرورش‌دهندگان جوجه‌کبابى علاقه‌مند از فرمول‌هاى غذائى که توليد رنگ مطلوب در جوجه‌کبابى مى‌کند استفاده نمايند. بدين منظور کارخانه‌هاى سازنده غذاى طيور از پيگمان‌هاى مخصوص به‌ويژه اگزانتوفيل (Xanthophyl) در فرمول غذائى استفاده مى‌کنند. اين رنگدانهها همراه با غذا وارد بدن مى‌شوند و در زير پوست بدن و جلد پا قرار مى‌گيرد و سبب ايجاد رنگ مطلوب مى‌گردد.
گاهى نيز براى افزايش رنگ زرده تخم‌مرغ از مواد مختلفى مانند کاروفيل ۱۰ و عصاره (Luzern) و پودر پاپريکا (Paprika) و کانتاکزانتين (Canthaxanthine) و غيره استفاده مى‌گردد که آنها را به مقدار بسيار کم و محدود به فرمول غذائى اضافه مى‌کنند.
